Tego dnia 1945 roku w obozie Mauthausen-Gusen zmarł Kazimierz Prószyński, polski wynalazca
Jego wynalazki mogły zrewolucjonizować światowe kino, ale historia obeszła się z nim niesprawiedliwie. Kazimierz Prószyński wyprzedził braci Lumière, stworzył pierwszą ręczną kamerę filmową ze stabilizacją obrazu i dokumentował życie Warszawy, zanim jeszcze powstała polska kinematografia. Mimo to jego nazwisko niemal zniknęło z podręczników, a los, który go spotkał, był równie dramatyczny, co filmy, które rejestrował.
Kazimierz Prószyński był polskim inżynierem, wynalazcą, reżyserem, operatorem filmowym i przedsiębiorcą. Jego przełomowe wynalazki miały ogromny wpływ na rozwój kinematografii, a mimo to jego nazwisko przez długie lata pozostawało zapomniane.
Do najważniejszych osiągnięć Prószyńskiego należy system pozwalający na płynne, skokowe przesuwanie taśmy filmowej, który znaczną miarą wyeliminował drgania obrazu. Kolejnym przełomowym wynalazkiem był obturator, dzięki któremu udało się zlikwidować efekt migotania filmów podczas projekcji. Najbardziej zaawansowaną i pionierską konstrukcją Prószyńskiego był jednak aeroskop – pierwsza na świecie ręczna, automatyczna kamera filmowa ze stabilizacją obrazu, używana przez operatorów na całym świecie.
Korzenie i rodzina
Kazimierz Prószyński pochodził z rodziny o silnych patriotycznych tradycjach. Jego dziadek, Stanisław Antoni Prószyński, został zesłany na Syberię w 1856 roku za udział w konspiracji przeciwko carskim władzom. Po odbyciu kary osiedlił się w Mińsku, gdzie prowadził zakład fotograficzny.
Ojciec Kazimierza, Konrad Prószyński, był cenionym publicystą i wydawcą. W 1873 roku powrócił do Królestwa Polskiego, a dwa lata później w Warszawie urodził się Kazimierz – jego syn z małżeństwa z Cecylią z domu Puciaty. Niestety, w 1884 roku matka Kazimierza zmarła, a ojciec ponownie się ożenił.
W 1914 roku Prószyński poślubił Angielkę Dorothy Abrey. Ich syn, Kazimierz Prószyński (młodszy), mieszkał z ojcem do wybuchu II wojny światowej. W 1938 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiedlił się na stałe. Córka wynalazcy, Irena, zamieszkała w Ogden w USA, gdzie założyła rodzinę. Dorothy Prószyńska zmarła w 1957 roku.
Początki kariery i pierwsze wynalazki
Kazimierz Prószyński od najmłodszych lat przejawiał talent techniczny, co skłoniło jego rodzinę do wysłania go na Politechnikę w Liège w Belgii. Jeszcze jako student, w 1894 roku, stworzył swój pierwszy wynalazek – pleograf, aparat służący do rejestracji i odtwarzania filmów. Był on opatentowany rok przed kinematografem braci Lumière.
Po ukończeniu studiów wrócił do Warszawy i kontynuował prace nad nowymi wynalazkami. Jednym z nich był ekspedytor uniwersalny – urządzenie usprawniające druk i dystrybucję gazet, stworzone z myślą o Gazecie Świątecznej, redagowanej przez jego ojca.
Kazimierz Prószyński i narodziny polskiej kinematografii
W 1901 roku Prószyński założył w Warszawie wytwórnię Towarzystwo Udziałowe Pleograf, mieszczącą się przy ulicy Nowogrodzkiej 39. W latach 1901–1903 firma promowała jego wynalazki i realizowała pierwsze polskie filmy. Prószyński dokumentował codzienne życie Warszawy, przyczyniając się do rozwoju krajowej kinematografii. W jego filmach wystąpili znani polscy aktorzy, m.in. Kazimierz Stępowski i Władysław Neubelt.
Jego talent i innowacje zwróciły uwagę światowej branży filmowej. Sam Auguste Lumière powiedział kiedyś: Był pewien Polak, niejaki Kazimierz Prószyński, który nas znacznie wyprzedził.
Aeroskop i tragiczny finał
Jednym z najważniejszych wynalazków Prószyńskiego był aeroskop – pierwsza na świecie kamera filmowa z automatycznym napędem na sprężone powietrze. Prace nad nim rozpoczął w 1907 roku, a cztery lata później, w 1911 roku, użyto go w Londynie do nagrania jednych z pierwszych ujięć lotniczych w historii.
Niestety, los Prószyńskiego potoczony został w tragiczny sposób. W czasie II wojny światowej, w trakcie powstania warszawskiego, został aresztowany wraz z rodziną i deportowany do obozu Gross-Rosen, a następnie przewieziony do Mauthausen-Gusen, gdzie w 1945 roku zmarł. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera T-1-15/16), stanowiąc jedno z nielicznych śladów po tym wybitnym polskim wynalazcy, którego osiągnięcia zasługują na pamięć i uznanie.
Co wynalazł Kazimierz Prószyński?
Jego wynalazki miały ogromny wpływ na rozwój kinematografii, nie tylko w Polsce, ale i na świecie. W 1913 roku na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” zaprezentował jedno ze swoich najważniejszych osiągnięć – aeroskop, pierwszą na świecie ręczną kamerę filmową o napędzie automatycznym. Choć był to przełomowy wynalazek, nie był jedynym, jaki wyszedł spod ręki Prószyńskiego. Jego dorobek obejmował wiele innych innowacyjnych urządzeń, które na trwałe zapisały się w historii techniki filmowej.
Już w 1894 roku Kazimierz Prószyński skonstruował pleograf – aparat umożliwiający jednoczesne rejestrowanie i projekcję filmów. Było to niezwykle innowacyjne urządzenie, które powstało jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem wynalazku braci Lumière. Pleograf wykorzystywał perforowaną taśmę celuloidową o klatkach o wymiarach 45×38 mm. Charakterystyczną cechą tego aparatu było nietypowe rozmieszczenie perforacji – znajdowały się one pomiędzy klatkami, a nie wzdłuż krawędzi taśmy, jak stało się to standardem w późniejszych latach.
Dążąc do udoskonalenia swojego wynalazku, w 1898 roku Prószyński stworzył biopleograf – urządzenie eliminujące drgania i przeskoki taśmy filmowej podczas projekcji. Biopleograf pozwalał na uzyskanie bardziej stabilnego i płynnego obrazu dzięki zastosowaniu dwóch taśm filmowych przesuwanych z minimalnym opóźnieniem. Jego publiczna prezentacja odbyła się w czerwcu 1898 roku w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie.
Przełomowe innowacje w technice filmowej
Nieustannie pracując nad jakością projekcji filmowych, w 1902 roku Kazimierz Prószyński wynalazł obturator – przesłonę projektora eliminującą efekt migotania obrazu. Trzy skrzydełka tego mechanizmu przerywały światło z częstotliwością 40 przerw na sekundę, co powodowało, że ludzkie oko przestawało dostrzegać nieprzyjemne migotanie. Wynalazek został przedstawiony Francuskiej Akademii Nauk, a następnie wprowadzony do produkcji przez francuską firmę Gaumont.
Dążąc do dalszego rozwoju techniki filmowej, w 1907 roku Prószyński opracował system jednoczesnej emisji obrazu i dźwięku, znany jako kinofon. Umożliwił on synchronizację dźwięku z obrazem filmowym i stał się jednym z pierwszych kroków w kierunku rozwoju kinematografii dźwiękowej.
Jednym z najważniejszych osiągnięć Prószyńskiego był skonstruowany w 1908 roku aeroskop – pierwsza na świecie ręczna kamera filmowa o napędzie automatycznym, opatentowana rok później. W 1911 roku jej seryjną produkcję rozpoczęła angielska firma Newman & Sinclair, a od 1912 roku także Cherry Kearton Limited. Aeroskop odegrał kluczową rolę w rejestrowaniu pierwszych kronik wojennych z frontu zachodniego podczas I wojny światowej, a w 1917 roku powstała jego wersja dostosowana do filmowania z powietrza.
Inne wynalazki Kazimierza Prószyńskiego
Poza innowacjami związanymi z filmem Prószyński stworzył wiele przełomowych urządzeń, takich jak:
- ekspedytor uniwersalny (1897 r.) – przyrząd usprawniający składanie gazet, ich adresowanie i przygotowywanie do wysyłki,
- „Oko” (1912 r.) – tania, ręczna kamera filmowa dla amatorów,
- telefot – urządzenie pozwalające na przesyłanie obrazu na odległość, działające na zasadach zbliżonych do współczesnej telewizji,
- stereoskopowy aparat fotograficzny – umożliwiający wykonywanie zdjęć w technice 3D,
- autolektor – urządzenie wspomagające czytanie osobom niedowidzącym, skonstruowane w czasie niemieckiej okupacji Polski.
Pomimo trudnych czasów, Kazimierz Prószyński nie przerwał działalności naukowej. Skonstruował między innymi własną wersję projektora na taśmę 16 mm, a także specjalny reflektor zapewniający lepszą jakość oświetlenia w trakcie projekcji. Wynalazki Prószyńskiego znacząco wyprzedzały swoją epokę i miały ogromny wpływ na rozwój nowoczesnej kinematografii, dzięki czemu ich twórca na stałe zapisał się w historii techniki filmowej jako jeden z jej najwybitniejszych pionierów.
Kazimierz Prószyński – działalność filmowa
Od 1895 roku Kazimierz Prószyński rozpoczął realizację krótkich filmów, których celem było zaprezentowanie możliwości jego autorskich aparatów filmowych. Jego pasja do kinematografii oraz talent konstruktorski doprowadziły do powstania pierwszej polskiej wytwórni filmowej – Towarzystwa Udziałowego „Pleograf”, działającego w Warszawie w latach 1901–1903.
Już wcześniej, w 1898 roku, korzystając z własnego wynalazku – pleografu – stworzył liczne krótkie filmy, w tym:
- Ulica Franciszkańska,
- Ślizgawka w Łazienkach,
- Powrót birbanta,
- Przygoda dorożkarza.
Produkcje te stały się fundamentem polskiej kinematografii i były prezentowane warszawskiej publiczności podczas specjalnych seansów organizowanych przez „Pleograf”. Pokazy odbywały się w dniach 31 marca – 2 kwietnia 1902 roku w sali Teatru Letniego w Ogrodzie Saskim.
Od momentu wynalezienia pleografu w 1894 roku, Kazimierz Prószyński systematycznie rozwijał swoje umiejętności filmowe. Poczatkowo jego filmy miały charakter techniczny – służyły do testowania nowych aparatów i udoskonalania ich mechanizmów. Później zaczął dokumentować życie codzienne Warszawy, a następnie skierował się ku produkcjom o charakterze komercyjnym, przeznaczonym do wyświetlania w kinach. W 1902 roku stworzył pierwsze polskie filmy fabularne, wykorzystując udoskonalony pleograf.
Najważniejsze filmy Kazimierza Prószyńskiego można podzielić na trzy grupy:
Filmy dokumentalne:
- Ślizgawka w Łazienkach (1894–1896) – przedstawia łyżwiarzy na lodowisku Warszawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego.
- Ulica Franciszkańska (1894–1896) – rejestruje ruch uliczny w Warszawie.
- Aleja Ujazdowska (1894–1896) – ukazuje codzienne życie miasta.
- Kurjer Warszawski (1894–1896) – pokazuje roznosicieli gazet przy redakcji „Kurjera Warszawskiego”.
- Manewry konnicy (1899) i Ćwiczenia artyleryjskie (1899) – nagrania wojskowe, zaprezentowane w Szkole Technicznej Wawelberga i Rotwanda.
Filmy fabularne:
- Mazur – przedstawia tradycyjny polski taniec ludowy.
- Pan Twardowski – nawiązuje do legendy o alchemiku, który przechytrzył diabła.
- Powrót birbanta (1902) – opowieść o mężczyźnie wracającym do domu po hulaszczej nocy.
- Przygoda dorożkarza (1902) – humorystyczna scena, w której dowcipnisie robią psikusa dorożkarzowi, zaprzęgając zamiast konia człowieka.
- Walkirie (1903) – eksperymentalny film przedstawiający sylwetki Walkirii unoszących się w obłokach podczas spektaklu operowego w Teatrze Wielkim w Warszawie.
Reportaże i filmy dźwiękowe:
- Koronacja króla (1911) – relacja z koronacji króla Jerzego V w Wielkiej Brytanii.
- Ave Maria (1912) oraz Polewanie kwiatów przez ogrodnika (1912) – pierwsze polskie filmy dźwiękowe, stworzone przy użyciu wynalezionego przez Prószyńskiego kinofonu.
Upamiętnienie Kazimierza Prószyńskiego
Przez długie lata postać Kazimierza Prószyńskiego pozostawała w cieniu historii, a jego zasługi dla rozwoju kinematografii były często zapominane. Dopiero w ostatnich dekadach podjęto liczne inicjatywy mające na celu przypomnienie jego dokonań.
W 2012 roku powstał film dokumentalny Kazimierz Prószyński – od wynalazku do każdego filmu, który przybliżył sylwetkę i osiągnięcia wynalazcy. Produkcję wsparło Narodowe Centrum Kultury Filmowej, działające w ramach EC1 Łódź – Miasto Kultury. W placówce tej dokonano także rekonstrukcji jednego z najważniejszych wynalazków Prószyńskiego – biopleografu. Ekspozycja obejmuje również inne jego wynalazki, w tym aeroskop oraz kamerę Oko.
W ramach plebiscytu na „Polaka Wszech Czasów”, organizowanego w celu wyróżnienia najwybitniejszych postaci polskiej historii, zaproponowano kandydaturę Kazimierza Prószyńskiego. Choć przez długi czas pozostawał w cieniu bardziej znanych wynalazców, dziś jego rola w rozwoju kinematografii jest coraz szerzej doceniana. Dzięki wysiłkom badaczy oraz instytucji kulturalnych pamięć o jego dorobku jest sukcesywnie przywracana, a Kazimierz Prószyński odzyskuje należne mu miejsce w historii kina.
