Tego dnia 68 roku p.n.e. urodził się Gajusz Cilniusz Mecenas, doradca Augusta i patron literatury
Nie każdy, kto unika politycznych zaszczytów, rezygnuje z wpływów. W cieniu cesarskiego tronu, między pałacowymi intrygami a poetyckimi wersami, Gajusz Cilniusz Mecenas tworzył rzeczywistość subtelniejszą niż dekret – kulturę. To on zdecydował, kto przejdzie do historii jako twórca, a kto zostanie zapomniany. Bez niego złoty wiek literatury rzymskiej mógłby nigdy nie zaistnieć.
Gajusz Cilniusz Mecenas był jednym z najbliższych współpracowników i zaufanych doradców politycznych Oktawiana, który w późniejszych latach panował jako cesarz August. Znany był przede wszystkim jako hojny opiekun nowego pokolenia poetów epoki augustowskiej – do grona jego podopiecznych należeli m.in. Horacy oraz Wergiliusz. Z czasem jego nazwisko stało się synonimem pojęcia „mecenas sztuki” i w takiej formie przyjęło się w większości języków europejskich.
W czasach panowania Augusta pełnił w praktyce funkcję nieformalnego ministra kultury cesarstwa rzymskiego. Choć był osobą niezwykle wpływową i majętną, celowo unikał wejścia do senatu i pozostał w randze ekwitów.
Pochodzenie i młodość
Sam Mecenas podkreślał swoje starożytne etruskie korzenie. Twierdził, że pochodził z możnego, książecego rodu Cilnii, który już w IV wieku p.n.e. wyróżniał się znaczącym bogactwem i wpływami w mieście Arretium (dzisiejsze Arezzo). To etruskie dziedzictwo było powodem dumy i natchnieniem dla poety Horacego, który zwrócił się do swojego patrona słowami: atavis edite regibus (potomku królów).
Historyk Tacyt wspominał go jako Cilnius Mecenas, co może oznaczać, że „Cilnius” był imieniem rodowym ze strony matki lub że było to jego cognomen, czyli przydomek. Z kolei Cyceron wspomniał o wpływowym przedstawicielu stanu rycerskiego o tym imieniu w 91 roku p.n.e. – być może był to ojciec lub dziadek Mecenasa.
Znajomość z Horacym, a także jego literacki gust i erudycja, wskazują, że zdobył wykształcenie na najwyższym możliwym poziomie, dostępnym elitom tamtych czasów.
Gajusz Cilniusz Mecenas – kariera polityczna i związki z Augustem
Choć część swojego majątku mógł dziedziczyć, to rzeczywistą pozycję i wpływy zdobył dzięki bliskiej relacji z Oktawianem. Po raz pierwszy pojawił się na kartach historii w 40 roku p.n.e., kiedy cesarz powierzył mu zorganizowanie swojego małżeństwa ze Skrybonią oraz powierzył mu misję mediacyjną prowadącą do zawarcia traktatu brundizjańskiego z Markiem Antoniuszem.
Pełnił również funkcję zastępcy Augusta podczas jego nieobecności w Rzymie. W czasie wojny z Sekstusem Pompejuszem w 36 roku p.n.e. objął kierownictwo nad administracją całego miasta i Italii. W tej roli z powodzeniem zdławił spisek Lepidusa Młodszego. Podobną funkcję pełnił wielokrotnie w trakcie kolejnych podróży cesarza do prowincji.
W 37 roku p.n.e. razem z Markiem Cocceiusem Nervą, pradziadkiem przyszłego cesarza Nerwy, zawarli porozumienie w Tarencie, które miało na celu odnowienie sojuszu pomiędzy Oktawianem i Antoniuszem. Ich misję opisał Horacy w swojej słynnej Podróży do Brundizjum.
Gajusz Cilniusz Mecenas jako patron poetów
W 38 roku p.n.e. Horacy został przedstawiony Mecenasowi przez Wergiliusza, który już wcześniej był objęty jego opieką. W tym samym czasie do kręgu Mecenasa należeli także Lucjusz Varius Rufus i kilku innych poetów. Horacy zyskał nie tylko wsparcie finansowe, ale także willę w Górach Sabińskich, co zapewniło mu stabilność twórczą i niezależność.
Poza Horacym i Wergiliuszem, Mecenas opiekował się:
- Propercjuszem, próbując skłonić go do podejmowania tematów publicznych zamiast miłosnych,
- Plotiusem Tuccą,
- Valgiusem Rufusem,
- Domitiusem Marsem.
W jego wsparciu dla sztuki widziano nie tylko prywatne zamiłowanie do literatury, lecz także świadomą politykę. Postrzegał twórczość poetycką jako narzędzie kształtowania opinii publicznej i budowania autorytetu nowego porządku.
To dzięki jego wskazówkom Wergiliusz przeszedł od sielskich Eklog do bardziej podniosłych Georgik, a Horacy z epikurejskich refleksji przeszedł do pisaniny o charakterze patriotycznym, czego przykładem są narodowe ody z III księgi jego dzieła.
Zmierzch kariery i śmierć
Zgodnie z relacją Swetoniusza, w ostatnich latach życia Mecenas popadł w niełaskę. Utrata łask cesarza miała być spowodowana tym, że zdradził swojej żonie Terencji informację o spisku, w który zamieszany był jej brat Lucjusz Licyniusz Warro Murena.
Inne źródło, Kasjusz Dion, sugerował, że powodem była zazdrość Augusta o relację Mecenasa z jego własną żoną.
Gajusz Cilniusz Mecenas zmarł w 8 roku p.n.e., zapisując swój ogromny majątek Oktawianowi, który był jego jedynym spadkobiercą.
Gajusz Cilniusz Mecenas – reputacja i dziedzictwo kulturowe
W opinii współczesnych i potomnych postaci Mecenasa budziła skrajne emocje. Choć krytykowano jego styl życia, oskarżając go o zbytni luksus i zniewieścienie, nie ulegało wątpliwości, że był znakomitym organizatorem, dyplomatą i administratorem. To właśnie jego wysiłkom przypisywano skuteczne przeprowadzenie cesarstwa przez najtrudniejsze momenty jego początków.
Marek Wellejusz Paterkulus pozostawił o nim następującą opinię: bezsennego czujnego w krytycznych sytuacjach kryzysowych, dalekowzrocznego i wiedzącego, jak działać, ale w swoim odpoczynku od interesów bardziej luksusowego i zniewieściałego niż kobieta.
Niektórzy współcześni zarzucali mu brak typowo rzymskiej cnoty surowości i samodyscypliny, jednak jego wpływ na twórczość literacką epoki był nie do przecenienia. Twórcy tacy jak Horacy, Wergiliusz czy Propercjusz nie tylko zawdzięczali mu swoje kariery, ale i inspirowali się jego osobowością.
Dzięki niemu jego nazwisko stało się uniwersalnym symbolem opiekuna artystów. W różnych językach pojęcie mecenas funkcjonuje do dziś – po francusku mécène, po włosku mecenate, po niemiecku Mäzen, a po polsku, czesku czy rosyjsku: mecenas, mecenáš, меценат.
Ogrody Mecenasa
Choć bardziej znany jako patron, Gajusz Cilniusz Mecenas sam także tworzył literaturę, zarówno prozą, jak i wierszem. Niestety, jego dzieła nie przetrwały do naszych czasów. Zachowane fragmenty wskazują, że jego styl był dziwaczny, pełen rzadkich słów i niezręcznych przestawnień.
Wśród jego utworów znajdowały się m.in. Prometeusz, Sympozjum, De cultu suo oraz poemat In Octaviam. Ich jakość była przedmiotem drwin ze strony Seneki, Kwintyliana i samego Augusta. Według Diona Kasjusza, Mecenas był także twórcą systemu stenografii.
Jednym z najbardziej znanych dzieł jego życia były Ogrody Mecenasa – luksusowy kompleks wypoczynkowo-kulturalny na Wzgórzu Eskwilińskim w Rzymie. Ogrody te, urządzone w stylu hellenistyczno-perskim, zawierały tarasy, biblioteki, łaźnie oraz miejsca do ucztowania. Były pierwszym tego typu przedsięwzięciem w Rzymie i stanowiły inspirację dla późniejszych budowli cesarskich.
Po jego śmierci ogrody przeszły w ręce cesarzy – zamieszkiwał je m.in. Tyberiusz, a Neron oglądał z ich wieży pożar Rzymu. Czasami utożsamiano je z nieruchomościami wspomnianymi w średniowiecznych źródłach jako domus Frontoniana.
Imię Mecenasa pozostaje symbolem prywatnego wsparcia dla sztuki i kultury. Cytowany przez Johna Deweya, pojawia się jako przykład historycznej roli mecenatu w rozwoju twórczości. Do jego dziedzictwa odwoływali się średniowieczni i nowożytni poeci, m.in. Martial, Juwenalis, Phillis Wheatley oraz współczesna kultura popularna.
Postać Mecenasa pojawiła się m.in. w sztuce „Antoniusz i Kleopatra” autorstwa Williama Szekspira, gdzie został przedstawiony jako lojalny doradca Oktawiana. W XXI wieku zagrały go takie osoby jak Alex Wyndham (serial Rzym), Russell Barr (Imperium: Augustus) oraz Youssef Kerkour (Domina).
