Tego dnia 395 roku cesarz Teodozjusz dokonał podziału Imperium Rzymskiego na dwie części: zachodnią i wschodnią
W 395 roku miał miejsce podział Imperium Rzymskiego, chociaż tak naprawdę bardziej odpowiednim byłoby powiedzieć ostatni podział. Od czasów tetrarchii, którą można uznać za pierwszy podział, Cesarstwo Rzymskie dzieliło się i jednoczyło przynajmniej 3 razy.
Cesarstwo było w kryzysie, jak zawsze. Niepokoje wewnętrzne i zewnętrzne nie dawały kolejnym cesarzom spokoju. Sytuacja administracyjna nie była o wiele lepsza. Od upadku Republiki Rzymskiej Cesarstwo dręczyły je wciąż te same problemy. Cesarstwo rozrywane w ten sposób nie mogło dużo dłużej tak trwać.
Tutaj dochodzimy do tak zwanego kryzysu III wieku. Był to okres praktycznie ciągłej zmiany cesarzy i niekończących się wojen domowych. Sytuacja była tak tragiczna, że Galia i Egipt uniezależniły się na pewien czas, z własnymi Cesarzami (Cesarstwo Galijskie i Cesarstwo Palmyry).
Poprzednie podziały Cesarstwa
Ostatecznie kryzys został opanowany za Dioklecjana. Jego, jak i wcześniejsze, reformy pozwoliły na uporządkowanie sytuacji wewnętrznej. Sytuacja militarna wciąż jednak wymagała uwagi. W tej sytuacji Dioklecjan postanowił dobrać sobie kolegę, Maksymiana. Czy był to ruch wcześniej zaplanowany czy zostało to podyktowane trudną sytuacją Cesarstwa, nie jest pewne.
Ta decyzja jednak dała impuls do dalszych zmian. Wkrótce, w 293 roku, obaj augustowie dobrali sobie po cezarze, Dioklecjan Galeriusza na wschodzie, a Maksymian Konstancjusza na zachodzie. W ten sposób stworzyli oni tetrarchię. Byli oni nie tylko pomocą administracyjną, ale taki system miał też zapewne zagwarantować pokojowe przekazywanie władzy, szczególnie, że panowanie augustów ograniczone zostało do 20 lat.
Każdy z władców miał swoją własną strefę wpływów, granice te jednak były płynne, bardziej strefy za które byli odpowiedzialny, niż prawdziwy podział państwa na cztery części. Za tym poszły też mniejsze reformy administracyjne, na przykład dalszy podział prowincji i zgrupowanie ich w 12 diecezji oraz prawa próbujące naprawić monetę i poradzić sobie z inflacją.
Sama tetrarchia miała umrzeć jeszcze przed swoim twórcą. Dioklecjan abdykował w 305 roku, wkrótce potem zaczęli się pojawiać nowi uzurpatorzy. Jednym z nich był syn Konstancjusza Chlorusa, Konstantyn Wielki. Został on obwołany augustem przez swoje wojska. Postanowił jednak poczekać i wybrał legalną drogę do rządów, został wyniesiony na cezara w 306 roku.
Ten sam Konstantyn walczył z Maksencjuszem, synem Maksymiana, również uzurpatorem. To właśnie podczas ostatecznej rozprawy przy moście Mulwisjkim Konstantyn miał doznać objawienia.
Konstantyn praktycznie od początku swoich rządów dążył do jedynowładztwa. Po pokonaniu Maksencjusza został mu jeszcze jeden kolega, Licyniusz. Tetrarchia była już jednak wtedy martwym systemem. Mimo wszystko przymierze między dwoma kolegami trwało z przerwami jeszcze parę lat. W 313 roku w Mediolanie obaj cesarze podpisali edykt dekryminalizujący chrześcijaństwo. Ostatecznie Licyniusz został pokonany w 324 roku.
Mówiąc o Konstantynie nie można nie wspomnieć o soborze w Nicei, który odbył się w 325 roku. Był to pierwszy sobór powszechny w historii chrześcijaństwa. Na cześć Konstantyna był również nazwany Konstantynopol, dawne Bizancjum, które Konstantyn rozbudował i które uczynił swoją stolicą.
Konstantyn pod koniec swojego życia podjął próbę uregulowania sukcesji. Tak jak Dioklecjan, mianował cezarów (np. Konstansa w 333 roku i Dalmatiusza w 335 roku). Ci byli jednak z nim spokrewnieni, widzimy więc wyraźne odejście od tetrarchii.
Ostatecznie 3 synów Konstantyna zagarnęło władze dla siebie, niezależnie od woli Konstantyna, Konstantyn II, Konstancjusz II i Konstans. Inni pretendenci zostali w większości zmasakrowani, zapewne przez wojsko, po śmierci Konstantyna (byli to przyrodni bracia Konstantyna oraz ich krewni). Wśród tych, którzy przeżyli był Julian, który jeszcze miał wrócić na łama historii. Trzej władcy w międzyczasie podzielili cesarstwo między siebie.
Z trzech Augustów, Konstanyn II wyraźnie dążył do jedynowładztwa. W toku swoich starań napadł na posiadłości Konstansa i zginął w bitwie z jego siłami pod Akwileją w 340 roku. Konstancjusz II był zbyt zajęty wojną z Persami, którą przygotował jeszcze Konstantyn Wielki, aby ingerować.
Konstans dzierżył władzę w większości cesarstwa do 350 roku, kiedy uzurpator Magnecjusz obwołał się cesarzem, schwytał i zabił Konstansa. Tej sytuacji nie mógł już Konstancjusz ignorować, ruszył więc przeciwko Magnecjuszowi. Pokonał go w dwóch bitwach i został w ten sposób jedynym władcą Cesarstwa Rzymskiego.
To nie trwało jednak długo, Julian, wspomniany wcześniej, został wyznaczony na nowego Cezara w 355 roku, aby opiekować się Galią. Kiedy jednak wojna z Persją zaogniła się na nowo, legiony Juliana ogłosiły go nowym augustem w 360 roku. Konstancjusz znów stanął przed kolejną wojną domową.
Persowie jednak wycofali się, Konstancjusz mógł więc ruszyć z całą siłą przeciw swojemu kuzynowi. Zanim jednak zdołał go złapać, umarł w 361 roku z powodu choroby, bezdzietnie. W ten sposób Julian stał się jedynym krewnym Konstantyna z pretensjami do tronu.
Julian, zwany Apostatą, był ostatnim pogańskim cesarzem. Starał się on osłabić chrześcijaństwo w cesarstwie. Te starania jednak spełzły na niczym. Jego rządy były też wyjątkowo krótkie. Postanowił on poprowadzić zorganizowaną przez Konstancjusza wyprawę przeciwko Persom i pomimo dotarcia do perskiej stolicy, Ktezyfonu, został zmuszony do odwrotu. W bitwie pod Samarrą w 363 roku został zraniony i wkrótce potem umarł.
Jego następca, Jowian, został wybrany w ciężkim kompromisie przez armię pośrodku wrogiego terytorium. Jowian zawarł pokój z persami i przywiódł armię z powrotem. Nie udało mu się jednak zrobić o wiele więcej, po drodze do Konstantynopola umarł w tajemniczych okolicznościach, może naturalnych może nie.
Armia znowu więc wybrała cesarza, tym razem Walentyniana. Również na życzenie armii, Walentynian dobrał sobie kolegę, swojego brata Walensa. Ten pierwszy objął zachód, ten drugi wschód. Obaj wypełniali swoje obowiązki walcząc z wrogami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Ostatecznie jednak Walentynian zmarł w 375 roku, a Walens niedługo po nim, w słynnej bitwie pod Adrianopolem z rąk Gotów w 378 roku.
Na zachodzie rządzili wtedy dwaj synowie Walentyniana, Gracjan i Walentynian II. Żaden z nich nie czuł się na siłach jednak poradzić sobie z sytuacją na wschodzie. Wybór padł więc na doświadczonego generała, Teodozjusza.
Teodozjusz i podział Imperium Rzymskiego
Teodozjusz opanował sytuację na wschodzie, układając się z Gotami w 382 roku. Wkrótce potem sytuacja na zachodzie diametralnie się zmieniła. Magnus Maksymus, dowódca wojsk rzymskich w Brytanii, został ogłoszony cesarzem. Gracjan nie był w stanie oprzeć się jego siłom, a Walentynian II był jeszcze dzieckiem (w 383 roku miał tylko 8 lat). W tej sytuacji Teodozjusz uznał tymczasowo panowanie uzurpatora.
Wkrótce jednak Magnus zaatakował ziemie Walentyniana, w 386/387. Ten był zmuszony uciekać do Tesalonik, pod ochronę Teodozjusza. Teodozjusz zaskoczył Magnusa swoją szybką reakcją i pokonał go w bitwie nad Sawą i Drawą. Udało się go schwytać jeszcze w 388 roku. Został stracony.
Walentynian został przywrócony, ale tylko 4 lata później znaleziono go powieszonego w jego rezydencji, został zapewne zamordowany na polecenie Arbogasta, swojego magister militium na zachodzie. Ten też, nie chcąc samemu zasiadać na tronie, wyniósł Eugeniusza na tron.
Teodozjusz nie zaakceptował jednak kolegi. Pod Frygidusem w 394 roku, pomimo pewnych problemów, Teodozjusz odniósł zwycięstwo. Euzebiusz został ścięty. Teodozjusz nie mógł jednak długo nacieszyć się jedynowładztwem. Niecały rok później, 17 stycznia 395 roku zmarł z powodu choroby. Cesarstwo zostało podzielone między jego synów, Arkadiusza i Honoriusza. Ten podział okazał się permanentny, Cesarstwo już nigdy się nie zjednoczyło.
Bibliografia:
- Mitchell Stephen, A History of the Later Roman Empire, AD 284–641, 2015.
- Bowman Alan, Garnsey Peter, Cameron Averil (ed.), The Cambridge Ancient History, Volume XII, The Crisis of Empire, A.D. 193–337, 2005.
- Garnsey Peter, Cameron Averil (ed.), The Cambridge Ancient History, Volume XIII, The Late Empire, A.D. 337-425, 2005.
