Tego dnia 630 roku cesarz Herakliusz zwrócił Jerozolimie Krzyż Prawdziwy, jedną z najświętszych relikwii chrześcijańskich
Krzyż Prawdziwy jest jedną z najważniejszych relikwii religii chrześcijańskiej. Jego historia jest owiana jest tajemnicą i legendami. Przez niemal dwa tysiąclecia burzliwe dzieje Krzyża Świętego i postaci z nim związanych – św. Heleny, cesarza Herakliusza czy św. Ludwika do dziś budzą zainteresowanie wśród wielkiej rzeszy ludzi.
Ukrzyżowanie Jezusa – poglądy historyków
Chrześcijaństwo jest najliczniej wyznawaną religią świata. Postać Jezusa jest w niej kluczowa – wierni nazywają go Synem Bożym. Jego dzieje zostały zapisane w Nowym Testamencie, będącym częścią Biblii. Badacze Świętej Księgi i historycy są niemal zgodni co do istnienia Jezusa. Wzmianki o Nim pojawiają się m. in. w dziełach Tacyta, Lukiana z Samosat, Swetoniusza, Józefa Flawiusza czy listu Pliniusza Młodszego.
Nie wszystkie zdarzenia opisane w Ewangelii są uznawane przez historyków, jednak najbardziej prawdopodobnymi zdarzeniami z historii Jezusa jest Jego chrzest oraz ukrzyżowanie, którego autentyczność potwierdzają co najmniej trzy niezależne źródła – Ewangelie Synoptyczne[1], Ewangelia św. Jana oraz Listy św. Pawła.
Ukrzyżowanie Jezusa oprócz Nowego Testamentu potwierdzone jest m. in. w babilońskiej wersji Talmudu, gdzie napisane jest, że Jezus czynił cuda. Wspomniany wyżej żydowsko-rzymski historyk Józef Flawiusz, w dziele Dawne dzieje Izraela opisuje Jezusa wspominając o osądzeniu Go przez Piłata i skazanie na śmierć krzyżową.
Istnieją dwie wersje tego tekstu, jeden dotychczas uznawany za prawdziwy, posiadał chrześcijańskie dodatki. W 1971 profesor Schlomo Pines znalazł dwie wersje tego tekstu napisane w języku arabskim. Również w tych pismach ukrzyżowanie Jezusa zostało wspomniane.
Wśród historyków tekst ten jest powszechnie uznawany za autentyczny. Mnogość źródeł wymieniających to wydarzenie niejako potwierdza autentyczność ukrzyżowania Jezusa.
Krzyż Prawdziwy – źródła historyczne
Pierwsze wzmianki o Świętym Krzyżu pochodzą z IV wieku n.e. Ich autorami są św. Cyryl Jerozolimski oraz Sylwia (Etheria). Św. Cyryl od 347 roku mówił o Drzewie Krzyża w swoich katechezach, zaznaczając, że relikwie Krzyża Świętego były rozprowadzane po całym świecie.
Sylwia, której autentyczność jest niekwestionowana, opisuje zaś w jaki sposób było czczone drzewo Krzyża Świętego około 380 roku. Co więcej wspomina o Kaplicy Krzyża, która odgrywała istotną rolę podczas liturgii wielkanocnej Jerozolimy.
W trakcie upowszechnienia pielgrzymek do miejsc świętych, św. Hieronim, doktor kościoła żyjący na przełomie IV i V wieku, w jednym ze swoich dzieł odniósł się do relikwii Krzyża. Tak opisuje pielgrzymkę św. Pauli do Jerozolimy: leżąc przed Krzyżem adorowało go, jak gdyby widziała wiszącego na nim Zbawiciela[2].
O istnieniu relikwii Krzyża dowodzi również archeologia. W 1889 roku odkryto w Setif inskrypcję z roku 359 która wspomina o świętym drzewie krzyża.
Ważnym elementem umożliwiającym identyfikacje krzyża Jezusa był titulus – tabliczka umieszczana na krzyżu z imieniem skazańca i jego winą. Sokrates Scholasticus w V wieku opisywał relikwię jako tabliczkę z różnymi symbolami napisanymi przez Piłata, mówiącą, że Chrystus, król żydowski został ukrzyżowany.
Kolejną osobą wspominającą tę relikwię był Somozene z Gazy, który zaznaczył, że titulus był napisany, zgodnie z ówczesną kolejnością, w językach hebrajskim, łacińskim oraz greckim.
Święta Helena w Jerozolimie
Helena była matką cesarza Konstantyna I Wielkiego, władcy imperium rzymskiego w latach 306-337, samodzielne jednak rządy objął w 325 roku. Cesarz był przychylny wspólnocie chrześcijańskiej, szczególnie po owianym legendą śnie, w którym zobaczyć miał krzyż, jako symbol zapewniający mu zwycięstwo w bitwie z Maksencjuszem.
Zgodnie z tradycją cesarz na soborze w Nicei w 325 roku, spotkał biskupa Jerozolimy Makarego. Duchowny opowiedział władcy o pamiątkach śmierci Jezusa przysypanych gruzami i ziemią w następstwie zburzenia Jerozolimy w 70 i 132 roku. Zainteresowany Konstantyn wysłał na poszukiwanie relikwii swoją matkę Helenę.
Około 326 roku wyruszyła ona w podróż do Palestyny, podczas której pomagała biednym, a także ufundowała liczne kościoły, m. in. bazylikę Wniebowstąpienia Pańskiego na Górze Oliwnej oraz bazylikę Narodzenia Pańskiego w Betlejem.
Inne wersje odnalezienia Krzyża Świętego
W innej wersji legendy krzyż Jezusa poznano po przymocowanym do niego titulusie. Co więcej, Krzyż Prawdziwy miał znajdować się pomiędzy dwoma innymi, które były utożsamiane z krzyżami dwóch łotrów towarzyszących Jezusowi w śmierci.
Następna wersja odnalezienia Krzyża opowiada o tym, iż na miejscu domniemanego grobu Jezusa Chrystusa stała pogańska świątynia, zbudowana przez cesarza Hadriana. Św. Helena nakazała ją zburzyć, a następnie zarządziła przeprowadzenie wykopalisk, podczas których znaleziono trzy krzyże.
W kolejnej wersji legendy o odnalezieniu Krzyża Prawdziwego opowiada o Judzie Kyriaku. Podczas pobytu św. Heleny w Jerozolimie, matka Konstantyna nakazała przyprowadzenie do niej 500 uczonych w piśmie, którym zleciła wybranie spośród nich najlepszych znawców prawa. Jeden z nich, wspomniany Juda, stwierdził, że cesarzowa szuka Krzyża.
Posłano go zatem do św. Heleny, jednakże nie potrafił wskazać jej, gdzie ukryta jest ta relikwia. Matka cesarza za to wrzuciła go na siedem dni do studni, w której Juda zdecydował się spełnić wolę cesarzowej.
Udawszy się na Golgotę modlił się, by Bóg wskazał mu miejsce ukrycia Krzyża. Tak też się stało i uczony w Piśmie odnalazł trzy krzyże. Ten właściwy poznano po cudzie wskrzeszenia, jaki wydarzył się za jego przyczyną.
Krzyż Prawdziwy – historia od IV do VII wieku
Po odnalezieniu krzyża Jezusa zdecydowano się podzielić go na trzy części, które miały trafić do Rzymu, Konstantynopola, zaś jeden miał zostać w Jerozolimie. Tę ostatnią część umieszczono w Kościele Zmartwychwstania, który zbudowano w miejscu odnalezienia Krzyża.
Fragmenty relikwii były dzielone i przekazywane w różnych okolicznościach.
Chrześcijańskie podania potwierdzają obecność relikwii w Jerozolimie aż do 614 roku, kiedy cenna pozostałość po śmierci Jezusa, została zagrabiona przez armię Sasanidów.
Wojny początkowo rzymsko-partyjskie, a następnie rzymsko-sasanidzkie toczyły się ze zmiennym szczęściem obu ze stron na przestrzeni I wieku p.n.e. do VII wieku n.e. Celem pierwszej rzymskiej wyprawy na Partię było powiększenie wpływu i prestiżu jednego człowieka – Marka Licyniusza Krassusa. Później walki toczyły się ze względu na rywalizację obu państw o wpływy w Armenii i Mezopotamii.
Po obaleniu Partów przez perską dynastię Sasanidów, wojny toczyły się nadal głównie ze względu na ambicje Persji chcącej odzyskać ziemie dawnego imperium Achemenidów. Rzym natomiast dążył do trwałego połączenia Armenii i Mezopotamii z Cesarstwem. Konflikt między dwoma mocarstwami był zatem nieunikniony.
Do jednego z najważniejszych konfliktów doszło w 602 roku, kiedy to sasanidzki Król Królów Chosroes II zapoczątkował wielką wojnę ze Wschodnim Cesarstwem. Pretekstem wybuchu wojny było zamordowanie cesarza rzymskiego Maurycjusza przez Fokasa – jego politycznego rywala.
Chosroes II, który zawdzięczał poprzedniemu cesarzowi tron Ktezyfontu, w ramach zemsty za zabójstwo swojego przyjaciela zaatakował rubieże Cesarstwa Rzymskiego.
Podczas wojny domowej oraz ogólnego chaosu u Rzymian, Persom w pierwszej fazie wojny (do 622 roku) udało się zdobyć większość Syrii, Palestyny, Egiptu oraz część Anatolii.
W tym czasie wojsko sasanidzkie zdobyło Jerozolimę, w której zabito ponad 50 000 chrześcijan, zaś 35 000 trafiło do niewoli. Spalono wiele chrześcijańskich świątyń, zaś relikwie, w tym Krzyża Prawdziwego, wywieziono do Ktezyfontu – perskiej stolicy. Dominacja perska trwała do około 621 roku, kiedy cesarz Herakliusz przeszedł do kontrataku.
Herakliusz
Herakliusz, przyszły cesarz, urodził się około 574 roku. Był synem egzarchy Kartaginy Herakliusza Starszego, który w 608 roku wszczął rewoltę przeciwko uzurpatorowi Fokasowi. Dwa lata później jego syn zasiadł na tronie w Konstantynopolu dając początek dynastii heraklijskiej.
Nowy cesarz znajdował się w bardzo trudnym położeniu, niemal na granicy upadku. Oprócz wielkiego konfliktu z Persami, na Rzymian spadły kolejne zagrożenia. Ziemie bałkańskie wraz z wycofaniem wojska pozostały na łasce Awarów, w 615 roku wojska rzymskie poniosły klęskę z rąk Wizygotów na Półwyspie Iberyjskim, a w latach 617-619 Herakliusz walczył z uzurpacją egzarchy Rawenny Eleuteriosa.
Cesarz po zapewnieniu pewnej stabilizacji potrzebował funduszy na opłacenie armii do walki z Imperium Sasanidów. Na pomoc przyszedł patriarcha Sergiusz, który pozwolił na skorzystanie ze skarbca patriarchalnego.
Ze zgromadzonych środków Herakliusz wystawił w 621 roku zreformowaną przez siebie armię w liczbie 50 000 ludzi. Cesarz pozostawił Konstantynopol, aby samemu dowodzić w polu wystawionym wojskiem, co w tamtym okresie w Cesarstwie było rzadkością. W stolicy pozostawił jednak liczny garnizon w celu odparcia ewentualnych ataków Awarów czy Persów. Jego cel był jeden – Ktezyfont, stolica Imperium Sasanidzkiego.
W 627 roku w bitwie pod Niniwą armia cesarska pokonała wojsko perskie. Zwycięstwo w tej bitwie umożliwiło marsz na perską stolicę. Sasanidzka arystokracja w tym czasie obaliła Chosroesa II, a jego następcą został Kawad II, który zawarł pokój z Herakliuszem, zwracając wszystkie zdobyte ziemie cesarskie i zobowiązał się do zwrotu relikwii Krzyża Świętego, zrabowanego kilka lat wcześniej. Wojna ta nazywana jest czasem „pierwszą krucjatą”.
21 marca 630 roku cesarz Herakliusz zwrócił Jerozolimie Krzyż Prawdziwy.
Krzyż Prawdziwy w Jerozolimie
Względny spokój chrześcijan w Świętym Mieście trwał krótko. Wojna, wyniszczająca oba imperia doprowadziła do powstania nowego zagrożenia – żarliwych wyznawców proroka Mahometa. W 636 roku wojska rzymskie zostały pokonane pod Jarmukiem przez pustynnych najeźdźców z Półwyspu Arabskiego, a już dwa lata później została zdobyta Jerozolima.
Chrześcijańskim mieszkańcom Świętego Miasta, mimo obaw przed okupantami, pozwolono zostać przy swojej religii, a także zachować większość świątyń. Nałożono jednak na nich specjalny podatek, zwany dżizją.
Przełom X i XI wieku był w Jerozolimie czasem prześladowań chrześcijan przez muzułmanów. Wtedy podjęto decyzję o schowaniu cennej relikwii. Średniowiecze rozbudziło w rycerstwie chęć walki w obronie wiary.
Po wyzwoleniu Ziemi Świętej przez krzyżowców Arnulf Malecorne pierwszy łaciński patriarcha Jerozolimy, aby dowiedzieć się, gdzie jest relikwia Krzyża, torturował ortodoksyjnych kapłanów, którzy podobno mieli wiedzieć, gdzie została ona ukryta.
Odzyskał jedynie niewielki fragment, który od razu stał się najważniejszą relikwią Królestwa Jerozolimskiego.
Ten ważny z punktu wiary chrześcijańskiej element Krzyża, został umieszczony w bogato zdobionym relikwiarzu wysadzonym kamieniami szlachetnymi w obudowie ze złota i srebra, który można było zobaczyć w Bazylice Grobu Pańskiego.
Mimo, iż muzułmanie stracili Jerozolimę, to nowy ich przywódca Saladyn prowadził ich do kolejnych sukcesów. W 1187 roku wódz muzułmanów rozpoczął oblężenie Tyberiady. Władca Królestwa Jerozolimskiego Gwidon z Lusignan wyruszył z odsieczą do oblężonej twierdzy, jednak bez odpowiedniego zaopatrzenia armii w wodę pitną. Wraz z wojskiem wziął ze sobą relikwię Krzyża Prawdziwego.
Saladyn zdecydował się wydać bitwę siłom krzyżowców pomiędzy wzgórzami znanymi jako Rogi Hittinu, w bliskim sąsiedztwie wioski Hittin. Wojska chrześcijańskie przegrały tę bitwę, a drogocenny relikwiarz, w którym znajdował się Krzyż, trafił w ręce muzułmanów. Od tej pory ślad po tej drogocennej relikwii z Jerozolimy zaginął.
Dalsze dzieje Krzyża Świętego
W 1204 roku krzyżowcy IV krucjaty opanowali Konstantynopol, w którym znajdowała się relikwia krzyża przechowywana w kaplicy w Pharos. Została ona podzielona pomiędzy Republikę Wenecji a nowoutworzone w miejsce Cesarstwa Bizantyńskiego, Cesarstwo Łacińskie.
Młode państwo ze zniszczoną stolicą, otoczone wrogami i będące na skraju bankructwa, rozpoczęło wyprzedawanie swoich skarbów. W 1238 roku król Francji Ludwik IX Święty zakupił dwa fragmenty krzyża, a cztery lata później kolejne przedmioty związane ze Męką Jezusa – koronę cierniową, włócznię oraz gąbkę. Wszystkie te przedmioty zgromadził w świątyni Île de la Cité w Paryżu.
W trakcie rewolucji francuskiej relikwie krzyża zniknęły. Pozostał gwóźdź oraz jedynie kilka fragmentów, które przechowywane są w skarbcu zakrystii paryskiej katedry Notre-Dame.
Relikwie krzyża przez to, że zostały podzielone i były przekazywane kolejnym kościołom i osobom, uległy znacznemu rozdrobnieniu. Może być to problematyczne, szczególnie jeśli chodzi o określenie autentyczności relikwii.
Na przełomie wieków próbowano określić autentyczność poszczególnych relikwii. Jan Kalwin twierdził, że ze wszystkich elementów Krzyża Prawdziwego można by było zbudować statek.
Innego zdania był Rohault de Fleury, który w XIX wieku podjął się skatalogowania wszystkich fragmentów krzyża czczonych po jego czasy. Udowodnił on, że łącznie zebrane, czczone relikwie nie złożyłyby się nawet na 1/3 objętości Prawdziwego Krzyża.
Krzyż Prawdziwy dzisiaj. Gdzie się znajduje? Czy jest prawdziwy?
Wiele kościołów na całym świecie szczyci się posiadaniem fragmentów Krzyża Prawdziwego, jednakże zweryfikowanie ich autentyczności jest dosyć problematyczne ze względu na liczne średniowieczne fałszerstwa.
Kościół w związku z tym zdecydował się wprowadzić ścisłe zasady określania autentyczności relikwii. W kolejnych wiekach kościół wprowadził zakaz kupowania oraz sprzedawania relikwii pod groźbą ekskomuniki.
Do dzisiaj największe fragmenty przechowywane są m. in. w:
- kościele św. Guduli w Brukseli,
- bazylice Santa Croce w Rzymie
- katedrze Notre Dame w Paryżu.
- Również w Polsce przechowywane są fragmenty Krzyża Prawdziwego, m. in. w
- bazylice na Świętym Krzyżu,
- kalwarii w Pakości,
- sanktuarium Świętego Krzyża w Elblągu.
- bazylice św. Stanisława Biskupa Męczennika w Lublinie.
[1] Wspólna nazwa dla ewangelii według św. Mateusza, według św. Marka i według św. Łukasza. Nazywane są ewangeliami synoptycznymi, ponieważ zawierają wiele tych samych historii, z wydarzeniami w tej samej kolejności i tymi samymi tekstami – chociaż historie te występują w różnych miejscach życia Jezusa. Jest to przeciwieństwo Ewangelii według Jana, która jest całkowicie odmienna od innych Ewangelii. Autorzy Ewangelii synoptycznych są czasami nazywani synoptykami.
[2] Ep. CVIII.
