Tego dnia 532 roku cesarz bizantyński Justynian I położył kamień węgielny pod nową prawosławną bazylikę chrześcijańską w Konstantynopolu – Hagia Sophia
Hagia Sophia, znana również pod turecką nazwą Ayasofya, co w tłumaczeniu oznacza Świętą Mądrość, jest jednym z najważniejszych i najbardziej fascynujących zabytków architektonicznych na świecie. Jej pełna oficjalna nazwa brzmi Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi, co można przetłumaczyć jako Święty Wielki Meczet Hagia Sophia. Ta niezwykła budowla znajduje się w tureckim mieście Stambuł, dawnym Konstantynopolu, stanowiącym przez wieki most łączący Wschód z Zachodem.
Historia Hagii Sophii sięga czasów starożytnego Bizancjum. Od momentu ukończenia budowy w 537 roku aż do 1453 roku, była ona największą świątynią chrześcijańskiego świata. W tym czasie pełniła funkcję katedry Kościoła prawosławnego, będąc duchowym i politycznym centrum Cesarstwa Bizantyjskiego.
Jej nazwa nie odnosiła się jednak do żadnego konkretnego świętego, jak to bywało w przypadku innych katedr. Zamiast tego, odnosiła się do jednego z atrybutów samego Chrystusa – Mądrości Bożej, co czyniło z tej świątyni nie tylko miejsce kultu, ale i symbol boskiego rozumu oraz duchowego oświecenia.
Początki Hagia Sophia – Konstancjusz II
Pierwszy kościół w miejscu dzisiejszej Hagia Sophia w Stambule nosił nazwę Magna Ecclesia – Wielki Kościół. Ta nazwa odzwierciedlała jego imponujące rozmiary na tle innych świątyń w ówczesnym mieście. Został on konsekrowany 15 lutego 360 roku przez ariańskiego biskupa Eudoksjusza z Antiochii na polecenie cesarza Konstancjusza II (panował w latach 337–361). Świątynia powstała w bezpośrednim sąsiedztwie Wielkiego Pałacu cesarskiego.
Według historyka Sokratesa z Konstantynopola, cesarz Konstancjusz postanowił wznieść nową świątynię, by zastąpić pobliski kościół Hagia Irene, który mimo wcześniejszej rozbudowy przez jego ojca, Konstantyna Wielkiego, był zbyt mały, by pomieścić rosnącą liczbę wiernych. Choć późniejsze tradycje przypisywały budowę samego kościoła Konstantynowi, badacze uznali, że to raczej jego syn odpowiadał za wzniesienie pierwszej wersji Hagia Sophia.
Pierwotna konstrukcja miała drewniany dach, kolumnady i zachodnie wejście. Jej plan przypominał rzymski cyrk, co mogło oznaczać układ w kształcie litery U, choć nie wyklucza się również bardziej klasycznego projektu bazyliki, z trzema, czterema lub nawet pięcioma nawami. Niewykluczone, że przed kościołem znajdowało się atrium – dziedziniec, który w późniejszych świątyniach stał się charakterystycznym elementem architektonicznym.
Upadek pierwszego kościoła
W 404 roku doszło do dramatycznych wydarzeń, kiedy patriarcha Konstantynopola, Jan Chryzostom, popadł w konflikt z cesarzową Aelią Eudoksją. Jego wygnanie doprowadziło do zamieszek, które zakończyły się podpaleniem kościoła. Choć główna świątynia spłonęła, niektóre budynki pomocnicze, w tym okrągły skeuophylakion (skarbiec na przedmioty liturgiczne), przetrwały pożar.
Na zgliszczach zniszczonego kościoła cesarz Teodozjusz II (402–450) zarządził budowę nowej świątyni, która została ukończona 10 października 415 roku. Nowa bazylika była bardziej okazała i nadal nosiła nazwę Magna Ecclesia. Jak odnotował Sokrates z Konstantynopola, zarówno Hagia Sophia, jak i pobliska Hagia Irene były w tym czasie otoczone jednym murem i obsługiwane przez wspólne duchowieństwo.
Bazylika Teodozjusza II – nowa era dla Wielkiego Kościoła
Projekt drugiego kościoła powierzono architektowi Rufinowi. Jego monumentalna konstrukcja charakteryzowała się bogatymi zdobieniami – od złoconych drzwi przy głównym wejściu po polichromowane mozaiki i rzeźby przedstawiające 12 apostołów w formie baranków. Budowla miała również monumentalne atrium z kolumnadą i monumentalnymi schodami, które prowadziły od zachodu ku głównemu wejściu, przypominając układ Starej Bazyliki św. Piotra w Rzymie.
W tym okresie doszło także do głośnego sporu między patriarchą Nestoriuszem a cesarzową Pulcherią, siostrą Teodozjusza II, która była gorliwą obrończynią kultu Matki Bożej. Nestoriusz sprzeciwił się przywilejom cesarzowej, co ostatecznie doprowadziło do jego upadku i wygnania.
Zniszczenie w czasie buntu Nika
Tragiczny koniec tej świątyni nastąpił podczas buntu Nika w 532 roku. Zamieszki, które wybuchły w pobliżu hipodromu w Konstantynopolu, doprowadziły do wielkiego pożaru. Ogień strawił całą konstrukcję, pozostawiając zaledwie kilka fragmentów, które przetrwały do dziś, w tym elementy monumentalnych kolumn i zdobień.
Zgliszcza drugiego kościoła stały się fundamentem dla najbardziej znanej wersji Hagia Sophia – monumentalnej świątyni z czasów Justyniana I, która przez wieki miała zachwycać świat swoim rozmachem i architektoniczną doskonałością.
Hagia Sophia – największa świątynia swojej epoki
Czerwony, monumentalny budynek z potężną kopułą, otoczony mniejszymi kopułami i czterema strzelistymi minaretami, od wieków przyciągał wzrok mieszkańców i przybyszów. Mowa oczywiście o słynnej Hagia Sophia – świątyni, która na przestrzeni dziejów zmieniała swoje przeznaczenie, przechodząc z rąk chrześcijańskich w muzułmańskie, by w końcu stać się muzeum, a później znów meczetem.
Zbudowana w latach 532–537 z polecenia bizantyńskiego cesarza Justyniana I Wielkiego, była przez niemal tysiąc lat największą katedrą chrześcijańskiego świata. Dopiero ukończenie monumentalnej Katedry w Sewilli w 1507 roku odebrało jej ten prestiżowy tytuł.
Nowa era po zniszczeniu poprzedniczki
Historia Hagia Sophia, jaką znamy dzisiaj, rozpoczęła się dramatycznie. Po pożarze drugiej bazyliki cesarz Justynian I nie zamierzał odbudować świątyni w dawnym kształcie. Zamiast tego postanowił wznieść coś znacznie większego, co miało przyćmić poprzednie konstrukcje swoim rozmachem i pięknem.
23 lutego 532 roku, zaledwie kilka tygodni po katastrofie, cesarz zainicjował budowę nowej świątyni. Tym razem powierzono to zadanie dwóm wybitnym umysłom: matematykowi Antemiuszowi z Tralles oraz geometrii i inżynierowi Izydorowi z Miletu. Obaj architekci byli związani ze szkołą pogańskiego filozofa Ammoniusza z Aleksandrii, co prawdopodobnie wpłynęło na ich postrzeganie świątyni jako miejsca objawienia najwyższego bóstwa neoplatońskiego – uosobienia światła i słońca.
Zewnętrzna część świątyni była pierwotnie pokryta marmurowym fornirem, co można stwierdzić dzięki zachowanym fragmentom kamienia i pozostałościom po panelach na zachodniej ścianie. Biel marmuru, zdobiona złotymi detalami, nadawała Hagia Sophia lśniący, niemal mistyczny wygląd, który z daleka błyszczał nad wodami Bosforu. Wnętrze zdobiły polichromowane marmury w odcieniach zieleni, bieli oraz purpurowego porfiru, a na sklepieniach lśniły złote mozaiki, które zdawały się ożywiać świątynię magicznym blaskiem.
Według Prokopiusza, bizantyńskiego historyka, który opisał świątynię w dziele O budowlach (Peri ktismatōn), kolumny użyte w konstrukcji sprowadzano z całego basenu Morza Śródziemnego. Chociaż początkowo uważano, że były to łupy z miast takich jak Rzym czy Efez, ostatecznie ustalono, że zostały specjalnie wykonane dla tej świątyni, mimo widocznych różnic w rozmiarach i proporcjach.
W budowę Hagia Sophia zaangażowano ponad 10 000 robotników, co sprawiło, że była to jedna z największych inwestycji budowlanych epoki. Otoczenie świątyni również olśniewało – wokół niej wznosiły się bogate pomniki, a sam Augustaeum – plac przed bazyliką – łączył ją z kompleksem Wielkiego Pałacu przez słynną Bramę Chalke. Dominującym elementem placu była kolumna Justyniana, zwieńczona posągiem cesarza na koniu.
Legenda głosi, że po ukończeniu budowy w grudniu 537 roku sam cesarz Justynian miał wykrzyknąć z dumą: Salomonie, przewyższyłem cię! – nawiązując do biblijnej Świątyni Salomona w Jerozolimie.
Katastrofy i odbudowa
Niestety, wielkość świątyni była również jej słabością. Liczne trzęsienia ziemi w latach 553, 557 i 558 poważnie uszkodziły konstrukcję, doprowadzając do zawalenia się wschodniej półkopuły, co zniszczyło ambonę, ołtarz i cyborium. Wina leżała głównie w zbyt płaskiej konstrukcji kopuły, która nie była w stanie wytrzymać sił ścinających.
Zdeterminowany cesarz Justynian natychmiast nakazał odbudowę. Zadanie powierzono Izydorowi Młodszemu, który przeprojektował kopułę, czyniąc ją lżejszą i wyższą o 20 stóp bizantyńskich (około 6,25 metra). Dzięki tej zmianie wnętrze świątyni zyskało obecną wysokość 55,6 metra. Kolumny sprowadzono nawet z odległego Baalbeku w Libanie. Ostateczna rekonstrukcja zakończyła się w 562 roku, a ponownego poświęcenia świątyni dokonał patriarcha Eutychiusz.
Dziedzictwo Justyniana
Hagia Sophia, w całej swojej okazałości, była nie tylko siedzibą Patriarchatu Konstantynopola, lecz także miejscem koronacji cesarzy i centrum najważniejszych ceremonii bizantyjskich. Przez wieki fascynowała zarówno architektów, jak i artystów – nie tylko w swoim czasie, ale i w kolejnych epokach.
Choć los świątyni zmieniał się wraz z upadkiem cesarstw i religijnymi przemianami, jej monumentalność pozostała niezmieniona. Hagia Sophia nadal zachwyca, stanowiąc pomost między Wschodem a Zachodem, między przeszłością a teraźniejszością.
Złoto, wojny i cuda Hagia Sophia. Burzliwe losy bizantyńskiego arcydzieła
W czasach panowania cesarza Herakliusza (610–641), w wyniku wyniszczającej wojny bizantyńsko-sasanidzkiej, wiele cennych naczyń liturgicznych z katedry Hagia Sophia przetopiono na monety. Źródła takie jak kronika Teofanesa Wyznawcy wspominają, że uzyskane w ten sposób złoto i srebro służyło do opłacenia trybutu dla Awarów, którzy najechali okolice Konstantynopola w 623 roku. W obliczu zagrożenia Bizantyjczycy przenieśli cenną relikwię – szatę Maryi – do wnętrza świątyni z jej pierwotnego miejsca w kościele Bogurodzicy w Blachernae.
Kilka lat później, w 626 roku, miasto stanęło w obliczu poważniejszego zagrożenia. Persowie dowodzeni przez Szahrbaraza oraz sprzymierzeni z nimi Awarowie rozpoczęli oblężenie. W odpowiedzi patriarcha Sergiusz I ponownie przeniósł relikwię, prosząc o boską ochronę dla miasta.
W 726 roku cesarz Leon III Izauryjczyk rozpoczął okres ikonoklazmu, zakazując czczenia obrazów i nakazując ich niszczenie. Wszystkie ikony i posągi religijne zniknęły z wnętrza Hagia Sophia. Okres ten zakończył się krótką przerwą za panowania cesarzowej Ireny (797–802), by potem powrócić z nową siłą.
Katedra nie miała też szczęścia do natury – w 859 roku pożar strawił część świątyni, a w 869 roku trzęsienie ziemi doprowadziło do zawalenia jednej z półkopuł. Odbudowy podjął się Bazyli I, zlecając naprawę łuków i sklepień. W późniejszych latach cesarz Konstantyn VII (913–959) spisał w dziele De Ceremoniis szczegółowy opis ceremonii, które odbywały się w świątyni.
Na początku X wieku władca Rusi Kijowskiej wysłał poselstwo, by poznać różne religie. Wysłannicy odwiedzili Hagia Sophia i relacjonowali, że „nie wiedzieli, czy znajdują się na ziemi, czy w niebie”.
W połowie wieku wdowa po księciu Igorze I – księżna Olga Kijowska – odwiedziła Konstantynopol, prawdopodobnie przyjmując chrzest w baptysterium Hagia Sophia. Wydarzenie to stanowiło kluczowy krok w chrystianizacji Rusi.
Po kolejnym trzęsieniu ziemi w 989 roku cesarz Bazyli II zatrudnił ormiańskiego architekta Trdata do odbudowy zniszczonej kopuły. Prace trwały sześć lat i zakończyły się w 994 roku. W ramach odnowy wnętrze świątyni wzbogacono o monumentalne malowidła, w tym wizerunek Chrystusa i przedstawienia proroków.
W 1181 roku Hagia Sophia stała się miejscem dramatycznych wydarzeń politycznych. Maria Komnena i jej mąż Renier z Montferratu schronili się w świątyni, przekształcając ją w twierdzę. Z kolei podczas czwartej krucjaty w 1204 roku świątynia została splądrowana przez krzyżowców. Według kronikarza Niketasa Choniatesa złupiono ją z cennych ozdób, a miejsce modlitwy zamieniło się w obóz wojskowy.
W czasie oblężenia Konstantynopola w 1453 roku Hagia Sophia stała się symbolem upadku Bizancjum. Zgodnie z legendami opisanymi przez Nestora Iskandera, na niebie pojawił się płomień, który unosił się nad kopułą świątyni, co interpretowano jako opuszczenie miasta przez Ducha Świętego.
Hagia Sophia jako meczet (1453–1935)
Po zdobyciu Konstantynopola przez Mehmeda II Hagia Sophia została przekształcona w meczet, co zapoczątkowało nowy rozdział w jej historii. Choć przeszła wiele przekształceń, pozostała jednym z najważniejszych symboli duchowej i politycznej potęgi zarówno Bizancjum, jak i Imperium Osmańskiego.
29 maja 1453 roku Konstantynopol upadł pod naporem wojsk osmańskich dowodzonych przez sułtana Mehmeda II. Po zdobyciu miasta sułtan wkroczył do Hagii Sophii i odprawił w niej pierwszą muzułmańską modlitwę, symbolicznie przekształcając świątynię w meczet. Chrześcijańskie ceremonie trwały jeszcze przez krótki czas, aż do momentu, gdy zostały zakazane przez nowych władców.
Mehmed II szybko rozpoczął renowację zaniedbanego budynku. 1 czerwca 1453 roku uczestniczył w pierwszej piątkowej modlitwie, czyniąc z Hagii Sophii pierwszy cesarski meczet w Stambule. Przekazał również dochody z licznych domów, sklepów i targowisk, by utrzymać nową funkcję budowli.
Minarety i osmańskie dodatki
Jeszcze przed 1481 rokiem do świątyni dobudowano pierwszy minaret. Później sułtan Bajazyd II wzniósł kolejny, ale oba zostały zastąpione w XVI wieku przez nowe konstrukcje, zbudowane po przeciwnych stronach budowli.
Za panowania Sulejmana Wspaniałego (1520–1566) wnętrze meczetu wzbogaciło się o dwa kolosalne świeczniki przywiezione z Węgier. W tym czasie mozaiki z wizerunkami Jezusa, Maryi i bizantyjskich cesarzy pokryto bieleniem, ukrywając je aż do XX wieku.
Pod rządami Selima II (1566–1574) Hagia Sophia zaczęła wykazywać oznaki osłabienia. Wybitny architekt Mimar Sinan wzmocnił konstrukcję, dodając zewnętrzne podpory oraz dwa nowe minarety. Zbudował również mauzoleum Selima II i otoczył świątynię strefą szacunku, usuwając pobliskie zabudowania.
Kolejni sułtani, jak Murad III i Mehmed III, wzbogacali wnętrze o kolejne dekoracje, m.in. o ogromne alabastrowe urny z Pergamonu. W 1739 roku sułtan Mahmud I przekształcił Hagia Sophia w külliye – kompleks społeczny, dodając szkołę koraniczną, bibliotekę i fontannę do ablucji.
Renowacje Hagia Sophia XIX wieku
Największa renowacja w czasach osmańskich miała miejsce w latach 1847–1849 za panowania Abdulmejida I. Szwajcarsko-włoscy architekci, bracia Gaspare i Giuseppe Fossati, wzmocnili kopułę żelaznym łańcuchem i odnowili zarówno wnętrze, jak i fasadę budynku. Odsłonili niektóre mozaiki i udekorowali wnętrze gigantycznymi medalionami z kaligrafiami imion Allaha, Mahometa i pierwszych czterech kalifów.
Zbudowano także nową lożę dla sułtana, a minarety wyrównano do tej samej wysokości. Renowację zakończono uroczystym otwarciem 13 lipca 1849 roku, a dwa lata później ukazała się w Londynie publikacja prezentująca efekty prac braci Fossati.
Do 1935 roku Hagia Sophia pozostawała meczetem, zanim przekształcono ją w muzeum za decyzją władz Republiki Tureckiej.
Okupacja Stambułu
Po klęsce Imperium Osmańskiego w I wojnie światowej, Konstantynopol (obecny Stambuł) został okupowany przez wojska brytyjskie, francuskie, włoskie i greckie. 19 stycznia 1919 roku, grecki ksiądz wojskowy Eleftherios Noufrakis odprawił nieautoryzowaną liturgię w Hagia Sophia, co było pierwszym takim przypadkiem od jej upadku w 1453 roku.
W następnych miesiącach w Stambule odbywały się protesty przeciwko okupacji. W Grecji, na banknotach 500-drachmowych z 1923 roku, pojawiła się nazwa Hagia Sophia, co miało symboliczne znaczenie w kontekście narodowego prestiżu.
Przemiany w Muzeum
W 1935 roku, po utworzeniu Republiki Turcji przez Mustafę Kemala Atatürka, Hagia Sophia została przekształcona w muzeum. W czasie II wojny światowej na minaretach budynku umieszczono karabiny maszynowe, a wnętrze zaczęło podlegać powolnej degradacji. Światowy Fundusz Zabytków (WMF) wielokrotnie interweniował, organizując renowację, szczególnie w latach 1997-2002, gdy naprawiono dach i stabilizowano konstrukcję.
Choć projekt renowacji został zakończony w 2006 roku, budowla nadal wymagała wielu prac konserwacyjnych. Hagia Sophia przyciągała miliony turystów, stając się jednym z najczęściej odwiedzanych muzeów w Turcji. Mimo to, kontrowersje dotyczące jej przeznaczenia nie ustawały.
Hagia Sophia – historia najnowsza
Podczas gdy początkowo Hagia Sophia była zabroniona do używania jako miejsce kultu, w 1991 roku władze tureckie zgodziły się na modlitwy w specjalnie wydzielonej sali. W 2013 roku regularnie odprawiano modlitwy z dwóch minaretów, jednak od 2010 roku coraz częściej pojawiały się głosy wzywające do przekształcenia muzeum z powrotem w meczet.
Bülent Arınç, wicepremier Turcji, wyraził swoje poparcie dla tej zmiany, a po wyrażeniu przez papieża Franciszka swojego stanowiska w sprawie ludobójstwa Ormian, niektóre tureckie środowiska zaczęły domagać się tego kroku. W 2016 roku po raz pierwszy od 85 lat w Hagia Sophia odprawiono modlitwę muzułmańską, a od 2017 roku odbywały się regularne ceremonie religijne.
W 2018 roku Recep Tayyip Erdoğan, prezydent Turcji, zaczął publicznie deklarować chęć przywrócenia statusu Hagia Sophia jako meczetu, traktując to jako gest populistyczny. W 2019 roku zapowiedział, że przekształcenie muzeum w meczet było błędem, a decyzja o jego przyszłości wymagała zgody UNESCO. W tym samym roku rząd przejął kontrolę nad pobliskim Pałacem Topkapi, a w 2020 roku Hagia Sophia znowu została zamieniona na meczet.
W 2020 roku Turcja uczciła 567. rocznicę zdobycia Konstantynopola, odprawiając islamską modlitwę w Hagii Sophii. Podczas ceremonii w maju odczytano fragmenty Koranu, co spotkało się z krytyką ze strony Grecji. Z kolei turecka reakcja była stanowcza, uznając oświadczenia sąsiadów za nieistotne.
Zmiany zapowiedział również szef tureckiego Dyrektoriatu ds. Religijnych, który wyraził nadzieję na otwarcie Hagii Sophii dla modlitw. W odpowiedzi na kontrowersje, w czerwcu John Haldon, prezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Studiów Bizantyjskich, wezwał do zachowania Hagii Sophii jako muzeum. Wkrótce potem, w lipcu, turecka Rada Stanu uchyliła decyzję z 1935 roku, przekształcając obiekt ponownie w meczet, co wywołało międzynarodową falę sprzeciwu.
Decyzja, by przywrócić Hagii Sophii status meczetu, zapadła 10 lipca 2020 roku. Prezydent Recep Tayyip Erdoğan podpisał dekret, który zakończył jej funkcję muzeum. W odpowiedzi na liczne głosy sprzeciwu, rzecznik prezydenta zapewnił, że świątynia pozostanie otwarta dla zwiedzających, a ikony w jej wnętrzu będą chronione.
Po zmianie statusu, wezwanie do modlitwy rozbrzmiało z minaretów, a pierwszy piątkowy rytuał odbył się 24 lipca 2020 roku, w 97. rocznicę traktatu z Lozanny. Z kolei UNESCO wyraziło swoje głębokie ubolewanie nad decyzją Turcji, domagając się dialogu w sprawie ochrony dziedzictwa Hagii Sophii.
Decyzja Erdoğana spotkała się z szeroką krytyką, szczególnie ze strony Grecji i Kościoła Prawosławnego. Ekumeniczny patriarcha Konstantynopola, Bartłomiej I, wyraził swoje rozczarowanie, a patriarcha Moskwy Cyryl ostrzegł przed zagrożeniem dla cywilizacji chrześcijańskiej. Z kolei, Josep Borrell, przedstawiciel Unii Europejskiej, wyraził zaniepokojenie, uznając działania Turcji za naruszenie wartości promujących dialog i tolerancję między religiami. W podobnym tonie wypowiedział się również papież Franciszek, który wyraził swój ból z powodu decyzji Turcji.
Reakcje były jednak zróżnicowane. Wśród krajów muzułmańskich, takich jak Pakistan, Oman czy Bractwo Muzułmańskie, decyzja Turcji spotkała się z pozytywnym odbiorem. Natomiast niektóre kraje arabskie, w tym Iran, podkreśliły, że decyzja należy do suwerennego prawa Turcji. Z kolei w Grecji i Armenii decyzja wywołała ogromne kontrowersje, a Kyriakos Mitsotakis, premier Grecji, zapowiedział odpowiedź na działania Turcji.
Mimo licznych protestów, Hagia Sophia pozostaje meczetem, choć wciąż jest dostępna dla turystów poza godzinami modlitw. Od stycznia 2024 roku obcokrajowcy muszą płacić za wstęp, a dywan w turkusowym kolorze zainstalowano na podłodze meczetu w lipcu 2020 roku, przygotowując go na przyjęcie wiernych. Zmiana statusu Hagia Sophia wciąż pozostaje tematem kontrowersji, a UNESCO kontynuuje monitorowanie stanu zachowania tego obiektu.
