Tego dnia 1944 roku rozpoczęła się operacja Ostra Brama
Operacja Ostra Brama to jedna z operacji Armii Krajowej podczas II wojny światowej. Decyzja podjęcia walki o Wilno została podjęta 12 czerwca 1944 roku w Warszawie, na odprawie dowódców okręgów Armii Krajowej Wilno i Nowogródek.
Była ona zupełnie inna od podstawowej koncepcji Akcji „Burza”, jednak w pełni uzasadniona. Komenda Główna AK postanowiła, inaczej niż na Wołyniu, że zajmie Wilno by w ten sposób zaakcentować polski charakter Kresów Wschodnich i wobec wkraczającej na ziemie polskie regularnej armii rosyjskiej – wystąpić w roli „pełnoprawnego gospodarza”.
Akcja ta otrzymała kryptonim „Ostra Brama”. Cel operacji został sprecyzowany rozkazem nr 1, dnia 26 czerwca 1944 roku przez komendanta Okręgu Wileńskiego AK ppłk Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka”. Jemu to także, 1 czerwca podporządkowano, w charakterze podokręgu, Okręg Nowogródzki. W rozkazie tym ppłk „Wilk”, który stał na czele połączonych okręgów miał zrealizować założenia operacji tj.:
- cel militarny, czyli opanowanie istotnego węzła komunikacyjnego i jednego z większych ośrodków administracyjnych,
- cel polityczny, czyli zdobycie miasta własnymi siłami przed Sowietami i uznania przez nich administracji polskiej.
Łącznie w operacji „Ostra Brama” miało uczestniczyć ponad 12 tys. żołnierzy AK z Okręgu Wileńskiego i Okręgu Nowogródzkiego. Żołnierze ci przyporządkowani byli do trzech zgrupowań, którymi dowodzili:
- Zgrupowanie Bojowe nr 1 AK – mjr Antoni Olechnowicz „Pohorecki”,
- Zgrupowanie Bojowe nr 2 AK – mjr Mieczysław Potocki „Węgielny”,
- Zgrupowanie Bojowe nr 3 AK – mjr Czesław Dębicki „Jarema”.
Poza tymi zgrupowaniami, w skład polskich sił wchodziła 6. Wileńska Samodzielna Brygada (jako odwód), kilka oddziałów specjalnych oraz żołnierze Garnizonu Konspiracyjnego Wilna, którymi w czasie operacji dowodził ppłk Lubosław Krzeszowski „Ludwik”.
Niestety nie udało się ściągnąć wszystkich sił z obu Okręgów dlatego, że Okręg Nowogródzki AK uległ rozsypce. Do oddziałów, które nie były obecne w operacji „Ostra Brama” należały m. in. Zgrupowanie AK Stołpce oraz 5. Wileńska Brygada AK. Zgrupowanie AK Stołpce, na którego czele stał Adolf Pilch „Góra”, „Dolina”, zostało odcięte od dowództwa i podczas operacji maszerowało w kierunku Warszawy.
Także 5. Wileńska Brygada AK mjr Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, za zgodą ppłk Krzyżanowskiego „Wilka” odchodziła w kierunku Okręgu Białostockiego, gdyż „Łupaszko” unikał spotkania z Armią Czerwoną z uwagi na wcześniejsze konflikty z partyzantką sowiecką.
W myśl rozkazu ppłk Krzyżanowskiego „Wilka” Wilno miało być zdobywane zarówno od zewnątrz (połączone siły obu Okręgów), jak i od wewnątrz (miejskie oddziały konspiracyjne w mieście). Rozpoczęcie operacji wyznaczono na wieczór 7 lipca. Szacowano, ze Niemcy nie będą przygotowani do silnej obrony miasta. W rzeczywistości było inaczej.
Niemcy wcześniej uznali Wilno za rejon umocniony. Zgodnie z rozkazem Hitlera, obszar miasta przekształcono w twierdzę, tzw. Fester Platz. Od kwietnia 1944 r. rozpoczęła się budowa licznych umocnień. Do lipca 1944 roku zbudowano 12 węzłów obronnych, usytuowanych w najbardziej strategicznych miejscach miasta.
Dodatkowym czynnikiem decydującym o przewadze niemieckiej była znajomość planów przeciwnika, gdyż 3 lipca Służba Bezpieczeństwa (SD) przekazała niemieckiej komendanturze miasta informacje o planowanej operacji. Z uwagi na szybki przemarsz wojsk Armii Czerwonej oraz przesuwanie się frontu postanowiono przyspieszyć uderzenie. Ppłk. Krzyżanowski „Wilk” wydał rozkaz uderzenia na miasto w nocy z 6 na 7 lipca 1944 r.
Oddziały AK uderzyły na miasto, na odcinku od dzielnicy Belmont do cmentarza Na Rossie, natrafiając na twardy opór wojsk niemieckich, które liczyły ok. 18 000 żołnierzy. Załoga ta została wzmocniona bronią ciężką, a od 7 lipca także samolotami. Wobec takich sił Armia Krajowa poniosła duże straty, nie przełamując przy tym niemieckich pozycji obronnych.
Podczas walki rozpoznały i zajęły jedynie niektóre, niemieckie punkty oporu. Dnia 7 lipca pod miasto podeszły sowieckie oddziały z 3 Frontu Białoruskiego, które wieczorem rozpoczęły natarcie w celu opanowania Wilna. One także natrafiły na silny opór niemiecki co w efekcie spowodowało kilkudniowe walki o miasto, w których walczyły zarówno wojska sowieckie jak i Armia Krajowa. Miasto zdobyto 13 lipca 1944 r.
W natarciu na Wilno, mimo przewidywanej większej liczby żołnierzy Armii Krajowej, uczestniczyło jedynie około 5 tys. partyzantów. Pozostali z różnych przyczyn nie wzięli udziału w operacji. Część oddziałów nie zdążyła dotrzeć na miejsce koncentracji w wyniku przesunięcia daty uderzenia. Dla pozostałych to przesunięcie daty stało się doskonałą wymówką i usprawiedliwieniem swojej absencji.
Mimo, iż formalnie operacja „Ostra Brama” zakończyła się 13 lipca, walki jeszcze trwały i przesuwały się wraz z frontem na zachód. Zgodnie z założeniami akcji „Burza”, zaraz po ujawnieniu się przed dowództwem wojsk sowieckich, Komendanci Okręgów mieli, w miarę możliwości, formować regularne odziały Wojska Polskiego, które taktycznie podlegałyby Dowództwu Armii Czerwonej, a strategicznie i politycznie Naczelnemu Wodzowi w Londynie.
Na zdjęciu żołnierze Armii Czerwonej i Armii Krajowej w Wilnie w lipcu 1944 roku. Źródło: IPN
