Bitwa o polskie zamki. Czyli czy warto i można odbudowywać polskie zamki?

W lutym tego roku radni miejscy Radomia poparli lokalnych społeczników w inicjatywie odbudowy miejscowego Zamku Królewskiego. Szykuje się więc kolejna odsłona sporu, który od początku konserwacji zabytków podzielił historyków, a którego nigdy nie udało się merytorycznie rozstrzygnąć w sposób, który przekonałby i pojednał wszystkich jego uczestników.

Czy warto i można odbudowywać polskie zamki, a jeśli tak, to w jaki sposób oraz dlaczego większość badaczy reliktów średniowiecznych ruin jest temu przeciwna?

Niegdyś, w czasach historycznych, odbudowy zamków były czymś oczywistym. Ich ważna rola militarna i rezydencjonalna sprawiała, że często były one obiektem ataków, w wyniku których ulegały zniszczeniu. Jednak po zakończeniu wojny, nowy lub dawny właściciel zajmował się odbudową takiej zniszczonej warowni. Wraz z wynalezieniem prochu i rozwoju techniki militarnej rola zamków zaczęła stopniowo maleć. Początkowo próbowano je rozbudowywać i dostosowywać do nowych warunków, jednak jasnym w pewnym momencie stał się fakt, że ich znaczenie militarne jest już tylko symboliczne. Te, które miały szczęście, dostosowane zostały do potrzeb rezydencjonalnych, inne popadły w ruinę stając się często magazynem darmowego surowca budowlanego. Wiek XIX, moda na gotyk i romantyzm przyniosły z powrotem zainteresowanie zamkami. Wiele z nich ponownie odbudowano. Zmienił się jednak sposób w jaki na nie patrzono.

Zamki stały się symbolicznym łącznikiem z przeszłością, dlatego też nasi przodkowie starali się im przywrócić dawny wygląd, często jednak tylko według własnego, romantycznego wyobrażenia o przeszłości. Na współczesny stosunek do odbudowy zamków największy wpływ wywarły natomiast zmiany w postrzeganiu zabytku przez konserwatorów, szczególnie na początku XX wieku oraz rewolucja modernistyczna w architekturze, której jednym z celów było położenie kresu budownictwu tradycyjnemu. Zmiany te znalazły swoje odbicie w podpisaniu tzw. Karty Weneckiej w roku 1964. Odtąd zamki stać się miały jedynie martwymi świadkami historii, ”motylami nabitymi na szpilkę”. Jeśli zamek nadawał się jeszcze do użytku, urządzano w nim muzeum lub urząd państwowy, a jeśli nie, stawał się tzw. ”trwałą ruiną”. Jedynym sposobem ich odbudowy wobec braku dokładnych źródeł ikonograficznych, była odbudowa nosząca ”znamię naszych czasów” czyli modernistyczna, nowoczesna ”nie zakłamująca historii”. Problem jednak w tym, że architektura tradycyjna, jak by tego życzyli sobie moderniści, nigdy nie umarła, a samych wytycznych do nieodbudowywania zrujnowanych zabytków,zawartych w Artykule 9 Karty Weneckiej, nigdy nie udało się do końca wprowadzić w życie. Co więcej nie udało się wypracować takiego zestawu argumentów, który byłby przekonujący dla wszystkich. Zamki więc nadal odbudowywano, odbudowuje się i pewnie jeszcze przez wiele lat będzie się odbudowywało.

W naszych polskich warunkach wydarzeniem historycznym, którego skutki widoczne są do dzisiaj, były wojny XVII wieku, a szczególnie ”potop szwedzki”. To właśnie wtedy zniszczeniu uległo wiele polskich warowni, których aż do dzisiaj nie udało się podnieść z ruin. Wielu specjalistów, szczególnie konserwatorzy i badacze zabytkowych reliktów zamkowych uważają, że takie ruiny są ”prawdziwe” i już wpisały się w krajobraz oraz, że są dokumentem i obiektem badań. Ich przeciwnicy jednak nie chcą się godzić z takim stanem rzeczy wskazując, że ruina jest jedynie pewnym okresem z życia zamku, który nie musi być ostateczny, a kolejna odbudowa nie musi niszczyć historycznych murów. Wręcz przeciwnie – przy dobrym gospodarzu, który nada nowe życie zamkowi, może być dla nich szansą. Zamek bowiem to nie tylko zabytek, to architektura, to obiekt ”żyjący”, mający symboliczne znaczenie dla lokalnych społeczności i w szerszym sensie dla narodu. To obiekt, który stanowi ważną część miast i układów urbanistycznych, a w końcu obiekt o znaczeniu ekonomicznym, który by przetrwać musi zarabiać na siebie, jak i na właściciela oraz na lokalne społeczności. Bogusław Szmygin, prezes Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS mówi nawet ”Dziedzictwo nie może być zawłaszczone przez jeden – konserwatorski – system wartościowania. O dysponowanie przestrzenią i zabudową rywalizuje wiele różnych grup – jak to mówimy interesariuszy. Są to właściciele, mieszkańcy, kupcy, samorząd, deweloperzy, inwestorzy, etc. Konserwatorzy nie mają prawa, władzy, środków ani argumentów, by narzucić w tym sporze swój system wartościowania” (”Współczesne problemy ochrony zabytków”, B.Szmygin, ”Spotkania z Zabytkami”, 5-6 2013).