Efekt domina | Recenzja

Paweł Zyzak, Efekt domina. Czy Ameryka obaliła komunizm w Polsce?, T. 1-2

Mimo wielu opracowań dotyczących opozycji antykomunistycznej i „Solidarności”, kwestia transformacji ustrojowej i działalności ruchów społecznych walczących o demokratyzację nadal wymaga wielu badań. Kontrowersje podnoszone przez byłych opozycjonistów, rywalizacja, spory, gra władzy z „Solidarnością” to tylko część prawdy. Inna jej część to wkład zagranicy w obalanie komunizmu. Z tym ważnym, ale przez wielu niedocenianym (a czasem ukrywanym), problemem postanowił zmierzyć się Paweł Zyzak.

Znany z biografii Lecha Wałęsy, kontrowersyjny autor i pytanie w tytule sugeruje, że książka będzie sensacyjna. Ale rzut oka na wielkość dwóch tomów i publikacja może odstręczać. Nowa monumentalna praca Pawła Zyzaka nie zdobyła większego rozgłosu – ani pozytywnego, ani negatywnego. A szkoda – może taka dyskusja rozwiązałaby języki bohaterom książki i świadkom historii.

Dwa opasłe tomy mówiące o relacjach związków zawodowych w USA i PRL to nie lada wyzwanie – ilość tekstu i tematyka sugerują raczej sen niż sensację. Ale czy tak musi być? Nie. Przygotowując materiał do książki Paweł Zyzak wykonał kwerendy w amerykańskich archiwach, ale i rozmawiał z uczestnikami opisywanych wydarzeń. Na ok. 1700 stronach autor porusza wiele interesujących kwestii, w tym te bliżej w Polsce nie znane. Szeroko zakrojona kwerenda w archiwach i bibliotekach amerykańskich pozwoliły spojrzeć na polskie sprawy z perspektywy USA i tamtejszego ruchu związkowego, a także skonfrontować to z rodzimym stanem wiedzy. Wszystko to ubrane zostało w patchwork wielu spraw mniejszych i większych, jak choćby relacje PRL-USA, kwestia Kościoła Katolickiego, działalność amerykańskich komunistów, wreszcie ukazane zostało szerokie tło wydarzeń.

Narracja książki toczy się chronologicznie. Ale by zrozumieć stosunek amerykańskich central związkowych do „Solidarności” i ZSRR, Zyzak daje wykład na temat dziejów związków zawodowych w USA w kontekście działalności Komunistycznej Partii USA, która dążyła do zmajoryzowania organizacji pracowniczych, sama będąc kierowana z Moskwy. Rywalizacja wśród amerykańskich związkowców nakładała się na zmagania central amerykańskich ze swoimi odpowiednikami w innych krajach, ale i funkcjonowanie w organizacjach międzynarodowych.

Paweł Zyzak opisuje zarówno stosunek amerykańskich central związkowych do wydarzeń w Polsce, jak również międzynarodowych organizacji pracowniczych – mamy tu wydarzenia takie jak np. poznański czerwiec 1956 r. czy grudzień 1970 r. na wybrzeżu. Jeśli już jesteśmy przy przełomach, warto dodać, że autor stara się łączyć wydarzenia i reakcje na nie z sytuacją społeczną, gospodarcza i polityczną. Z jednej strony wydłuża to narrację, nasyca faktami i może nudzić, ale z drugiej strony lepiej pokazuje, osadza fakt w miejscu, czasie i szerokim kontekście, w skali Polski, ale i świata.

Pisząc w szerszej perspektywie, autor opowiada o współpracy AFL-CIO z opozycją w Polsce, Kościołem i Polonią (kwestia rola Kongresu Polonii Amerykańskiej). Zarówno w sferze moralnej, propagandowej jak i materialnej (np. akcja „adopcji”). Wychodząc na zewnątrz AFL-CIO stykała się z oficjalną polityką rządu amerykańskiego, toteż wielokrotnie na kartach książki ukazane są zbieżności i konflikty między linią przyjętą przez USA oraz centralę związkową. A jednych i drugich sytuacji nie brakowało, ot wspomnieć można o sporze o wykupienie polskiego długu przez administrację prezydenta Ronalda Reagana, co spotkało się z krytyką AFL-CIO. Tym samym książka staje się w pewnym stopniu dodatkowo analizą stosunku Waszyngtonu do PRL i bloku wschodniego jako całości.

Zyzak często pisze o ekonomii, tej w skali makro. W ogóle poświęca dużo miejsca kwestiom gospodarczym i ekonomicznym. Ale wynika to też z faktu, że kwestie te były jedną z antysowieckich broni. Jak wskazuje autor, pożyczki, dotacje, granty i inne formy pomocy miały duże znaczenie w budowaniu dróg kontaktu z Polakami, ale i były (tak jak wymiana handlowa) sposobem oddziaływania na sytuację wewnętrzną PRL i bloku wschodniego, który – zdaniem CIA – miał ogromne problemy z żywnością.

W tle, a czasem na pierwszym-drugim planie, pojawiają się służby specjalne, szczególnie polskie i amerykański, miejscami inne, w tym Mossad. CIA i amerykański rząd dotowały „Solidarność” na wiele sposobów, choćby poprzez fundacje i za pośrednictwem Kościoła Katolickiego. Po drugiej stronie barykady SB udało się zinfiltrować podziemie i przejąć de facto nadzór nad szlakami przerzutowymi

W kwestii transformacji ustrojowej Paweł Zyzak zajmuje jasne miejsce – dla niego wybory 4 czerwca, to koncesja ze strony PZPR. Fundamentem zmian była Magdalenka, gdzie zawierano niepisane umowy oraz hasło „wasz prezydent, nasz premier”. Zresztą Zyzak zilustrował to relacją z „liczenia głów” u ambasadora USA. Transformacja zostaje ukazana jako proces i układ, który stał się źródłem utrzymania się komunistów u władzy, a to z kolei pociągnęło za sobą FOZZ, niszczenie akt etc. Ale AFL-CIO negatywnie oceniało na siłę komunistów w rządzie Mazowieckiego. Dodatkowo prywatyzacja, terapia szokowa, plany Sorosa, Sachsa, Balcerowicza i „Solidarność”, która firmowała drastyczne przemiany – i za to zapłaciła po kilku latach.

Zyzak dopatruje się paraleli między Biurem Koordynacyjnym „Solidarności” a „aferą Bergu” i operacją „Cezary”. Próbuje dociec prawdziwej skali pomocy finansowej zagranicy, ale jednocześnie opisuje dziwne zbiegi okoliczności dotyczące zniszczeń w dokumentacji finansowej po stronie „solidarnościowej”, niechęć do poruszania tego tematu i ogólne swobodne podchodzenie do transferu pieniędzy przez członków „Solidarności” (brak pokwitowań itp.)

Czy warto sięgać po książkę? Jeśli ktoś bada dzieje „Solidarności” i stosunku do niej amerykańskich rządów, to na pewno. Przeciętnego czytelnika sprawy finansowe i związkowe zanudzą. Prędzej zainteresowanie wzbudzą spory wewnątrz „Solidarności”, tajna historia obalania komunizmu, ale i nierozliczone niebotyczne sumy pieniędzy.

Wydawnictwo Fronda

Ocena 5/6

Robert Witak

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*