Islamskie namioty w średniowiecznych kościołach

Islamskie namioty w średniowiecznych kościołach chrześcijańskich odkryte na XIII-wiecznym fresku

Islamskie namioty w średniowiecznych kościołach chrześcijańskich odkryte na XIII-wiecznym fresku miały być nie tylko ozdobą

W XIII-wiecznym kościele klasztornym w Ferrarze odkryto niezwykły fresk, który rzuca nowe światło na średniowieczne praktyki liturgiczne. Islamskie namioty w średniowiecznych kościołach chrześcijańskich mogły nie tylko zdobić wnętrza świątyń, ale także pełnić funkcję zasłon ołtarzowych, nadając przestrzeni sakralnej wyjątkowy charakter. Malowidło, przedstawiające bogato zdobioną draperię o wyraźnie islamskich motywach, wskazuje na nieoczywiste powiązania między światem chrześcijańskim i muzułmańskim. Badaczka dr Federica Gigante sugeruje, że tkanina mogła być darem papieskim lub trofeum zdobytym na polach bitew krzyżowych.

W Ferrarze, we Włoszech, ponownie odkryto XIII-wieczny fresk, który dostarcza unikalnych dowodów na używanie przez średniowieczne kościoły islamskich namiotów do zasłaniania głównych ołtarzy. Malowidło, liczące ponad 700 lat, jest jedynym znanym przykładem tego rodzaju, rzucającym światło na mało znaną praktykę chrześcijańską.

Fresk, częściowo widoczny, został zidentyfikowany przez dr Federicę Gigante z Uniwersytetu Cambridge. Historyczka niemal na pewno stwierdziła, że przedstawia on rzeczywisty namiot, który kiedyś znajdował się w tym samym kościele. Bogato zdobiona, jaskrawo kolorowa tkanina mogła być zarówno dyplomatycznym darem od muzułmańskiego władcy, jak i łupem wojennym zdobytym na polu bitwy.

Badania dr Gigante, opublikowane w prestiżowym „The Burlington Magazine”, sugerują również, że tak ważna postać, jak sam papież Innocenty IV, mogła podarować ten namiot. Wiadomo, że w XIII wieku przekazał on cenne tkaniny kościołowi klasztornemu S. Antonio w Polesine, gdzie odkryto fresk.

Na początku wydało mi się to zbyt niewiarygodne, aby mogło być prawdziwe. Początkowo odrzuciłam ten pomysł, ale z biegiem lat i większym doświadczeniem postanowiłam ponownie przyjrzeć się tej hipotezie – przyznaje dr Gigante. To prawdopodobnie jedyny zachowany obraz tego typu.

Islamskie namioty w średniowiecznych kościołach dowodem na… na co?

Według artykułu dot. badania, odkrycie to dostarcza kluczowych dowodów na obecność islamskich namiotów w średniowiecznych praktykach chrześcijańskich, w tym podczas mszy świętych.

Tkaniny pochodzące z krajów islamskich miały szczególne znaczenie, zwłaszcza dla pielgrzymów i krzyżowców powracających z Ziemi Świętej – wyjaśnia Gigante. Widząc w nich kontynuację artystyczną sięgającą czasów Chrystusa, chrześcijanie uważali ich użycie w sakralnym kontekście za całkowicie uzasadnione.

Podczas gdy islamskie tkaniny są dobrze udokumentowane jako elementy wyposażenia średniowiecznych europejskich kościołów – często używane jako relikwiarze lub elementy pochówków – przedstawienia całych namiotów pozostają niezwykle rzadkie. Zachowane wizerunki islamskich tkanin można odnaleźć na średniowiecznych malowidłach i ścianach kościołów, ale szczegółowe obrazy namiotów pochodzących z zachodniego świata islamu, takich jak Hiszpania, należą do wyjątków.

Datowany na przełom XIII i XIV wieku fresk przedstawia baldachim nad głównym ołtarzem, przekształcając absydę w namiot utworzony z niebiesko-złotej draperii. Tkanina, starannie nawinięta wokół trzech ścian, jest zwieńczona dwupoziomowym stożkowym baldachimem, przypominającym konstrukcje znane w świecie islamskim.

Artysta dołożył wszelkich starań, aby tkanina sprawiała wrażenie żywej i realistycznej – podkreśla Gigante.

Tło przedstawia błękitne niebo, pokryte gwiazdami i ptakami, które sprawia wrażenie, jakby namiot stał na otwartej przestrzeni. W XV wieku fresk został częściowo zamalowany scenami z życia Maryi i Chrystusa, co sprawiło, że starsze przedstawienia pozostały niezauważone przez historyków sztuki. Gigante odkryła islamskie motywy podczas wizyty w kościele dziesięć lat temu, lecz dopiero szczegółowe badania pozwoliły potwierdzić, że fresk przedstawia rzeczywisty namiot.

Gigante jest przekonana, że fresk przedstawia faktyczny namiot, który znajdował się w kościele. Średniowieczne świątynie używały cennych zasłon, by czasowo lub trwale zasłaniać ołtarze, a analiza fresku wykazała, że róg tkaniny jest namalowany w taki sposób, jakby był zawieszony przed ołtarzem. Może to sugerować, że rzeczywisty namiot został zaadaptowany do pełnienia funkcji „tetravela” – zasłon ołtarzowych.

Jeśli prawdziwy namiot był używany w kościele jedynie w określonych momentach, fresk mógł pełnić funkcję wizualnego przypomnienia o jego obecności – mówi badaczka. Podobne interakcje między malowanymi i rzeczywistymi tkaninami były powszechne w średniowiecznej Europie i świecie islamskim.

Ślady islamskiej sztuki na chrześcijańskich freskach

Ściany absydy są usiane gwoździami i wspornikami, które mogły służyć jako strukturalne podpory dla wiszącej tkaniny. Fresk ukazuje niezwykle precyzyjne detale – od niebieskich, ośmioramiennych gwiazd wpisanych w roundele, po złote wstawki i pseudoarabskie inskrypcje. Białe kontury podkreślają kontrastujące kolory, odzwierciedlając charakterystyczny dla XIII wieku styl andaluzyjskich jedwabi.

Pod względem formy i kolorystyki fresk przypomina rzadkie przedstawienia namiotów andaluzyjskich, w tym te z XIII-wiecznego manuskryptu „Cantigas de Santa Maria”. Wzory i techniki malarskie wskazują na podobieństwo do unikatowego fragmentu islamskiego namiotu, jakim jest ornat z Fermo, przypisywany św. Tomaszowi Becketowi.

Czy namiot był papieskim darem?

Namioty były w średniowieczu niezwykle cenne – zarówno jako insygnia królewskie, element wymiany dyplomatycznej, jak i pożądane trofea wojenne. W XIII wieku islamskie namioty królewskie stanowiły jedne z najbardziej prestiżowych zdobyczy wojen krzyżowych.

Nie można wykluczyć, że papież Innocenty IV podarował ten namiot klasztorowi. Dokumenty ujawniają, że w 1255 roku przekazał on „draperie z najdelikatniejszego jedwabiu i złotych tkanin” do kościoła św. Antoniego w Polesine. Istnieją także doniesienia o islamskim namiocie zdobytym przez chrześcijan podczas walk z muzułmanami w Hiszpanii, który został wysłany do papieża Innocentego III.

Gigante sugeruje, że namiot mógł być również prezentem dyplomatycznym dla wpływowej rodziny Este, której członkowie odegrali kluczową rolę w średniowiecznych sojuszach politycznych.

Średniowieczna Europa podziwiała islamską sztukę, często nawet nie zdając sobie z tego sprawy – podsumowuje Gigante.

Kościół św. Antoniego w Polesine

To katolicki kompleks klasztorny należący do Zakonu Sióstr Benedyktynek, położony w Ferrarze we Włoszech i dedykowany św. Antoniemu. Z administracyjnego punktu widzenia przynależy do dekanatu Ferrara, który stanowi część archidiecezji Ferrara-Comacchio.

Nazwa „Polesinie” nie odnosi się do regionu Polesine, lecz wskazuje na pierwotne położenie klasztoru – na wyniesionym terenie otoczonym wodą. Założony w średniowieczu przez pustelników augustiańskich, początkowo znajdował się na wyspie pośrodku rzeki Pad.

Beatrice II d’Este, córka markiza Azzo Novello i benedyktynka, otrzymała klasztor jako dar od ojca dla swojej wspólnoty zakonnej. W 1257 roku przeniosła się do niego, a po jej śmierci w 1264 roku została beatyfikowana w 1270 roku. Od tego momentu klasztor pozostaje pod patronatem Domu Este.

Jedyną częścią kompleksu udostępnioną do zwiedzania jest kościół klasztorny. Budowla ta reprezentuje styl barokowy, a na jej suficie można podziwiać XVII-wieczne freski autorstwa Francesco Ferrariego.

W kościele zakonnic znajdują się boczne kaplice ozdobione freskami szkoły Giotta. Po lewej stronie przedstawione są sceny z dzieciństwa Jezusa i życia Marii, które datuje się na lata 1315-1320. Po prawej stronie umieszczono freski ilustrujące Mękę Pańską, a w centralnej kaplicy można podziwiać dzieła z różnych epok, w tym XV-wieczne Zwiastowanie autorstwa Domenico Panettiego oraz XVI-wieczny sufit zdobiony groteskami.

Obecność motywów pogańskich wśród kościelnych dekoracji świadczy o bliskich relacjach między klasztorem a dworem książęcym, gdzie pod koniec XVII wieku takie ornamenty były szczególnie modne. W kościele znajduje się również rzeźbiony i złocony ołtarz przedstawiający wicicę, dzieło Nicolò Rosellego z XVI wieku.

Poza kościołem kompleks klasztorny obejmuje także krużganek oraz okazały grobowiec fundatorki, Beatrycze d’Este.


Źródło: Gigante Federica, An Islamic tent in S. Antonio in Polesine, Ferrara, Oxfod University Research Archive [dostęp: 03.02.2025].

Fot. Federica Gigante

Comments are closed.