Tego dnia 1501 roku na Wawelu odbyła się koronacja Aleksandra Jagiellończyka na króla Polski
Koronacja Aleksandra Jagiellończyka na króla Polski odbyła się na Wawelu, a obrzędu dokonał… rodzony brat Aleksandra – biskup krakowski, kardynał oraz prymas Polski – Fryderyk Jagiellończyk.
Aleksander Jagiellończyk urodził się 5 sierpnia 1461 roku – król Polski i wielki książę litewski. Był synem króla Polski Kazimierza IV Jagiellończyka i jego żony Elżbiety Rakuszanki z Habsburgów. Aleksander Jagiellończyk najpierw został wielkim księciem litewskim, a królem Polski był wtedy jego brat – Jan Olbracht. Została zatem przerwana unia personalna polsko-litewska, stając się jedynie dynastyczną.
W 1495 roku odbył się ślub Aleksandra Jagiellończyka z Heleną Moskiewską – córką wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego i bratanicy ostatniego cesarza Konstantynopola – Zoe Paleolog. W tym miejscu warto podkreślić, że małżeństwo rodziców przyszłej niekoronowanej królowej Polski (o czym później) zaaranżował sam papież Sykstus IV, który chciał polepszyć stosunki z Wielkim Księstwem Moskiewskim.
Konsultacje w sprawie małżeństwa Aleksandra Jagiellończyka z Heleną Moskiewską były prowadzone z jego bratem – królem Polski Janem Olbrachtem. Monarcha bardzo zalecał to małżeństwo, gdyż uważał je za bardzo korzystne dla dynastii jagiellońskiej. Wobec takiej przychylności polskiego króla, w 1494 roku do Moskwy udało się poselstwo sprawowane przez wojewodę Piotra Montygirdowicza.
Litwa wówczas uznała utratę Wiaźmy na rzecz wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego, natomiast nie uzyskano wtedy zapewnień, że zachodnia granica pozostanie nienaruszona. Mimo to 5 lutego 1494 roku zawarto pokój, a Piotr Montygirdowicz poprosił w imieniu wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka o rękę córki Iwana III Srogiego – Heleny Moskiewskiej.
Otrzymał pozytywną odpowiedź, a następnie odbyły się zaręczyny, podczas których wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka zastępował młody Litwin – Stanisław Kieżgajło. Następnie wymieniono się pierścieniami, a Helena wypytywała o zdrowie Aleksandra. Iwan III Srogi prosił natomiast o portret swojego przyszłego zięcia.
Warunki (prawie) nie do spełnienia
Następnego dnia zaczęto negocjować warunki umowy małżeńskiej. Nie było to zadanie łatwe, gdyż Iwan III Srogi postawił szereg warunków. Helenie Moskiewskiej nie wolno było zmienić wyznania na katolickie, a na Litwie musiała mieć zapewniony dostęp do cerkwi, w której mogłaby swobodnie wyznawać swoją prawosławną wiarę.
Warunki te przekreślały możliwość koronacji Heleny Moskiewskiej na królową Polski, dlatego była ona jedną z kilku niekoronowanych królowych polskich. To, że Helena została przy prawosławiu, a co za tym idzie nie była koronowana na królową Polski bardzo nie spodobało się jej teściowej – Elżbiecie Rakuszance.
Dążono do tego, by Helena mogła jednak przejść na katolicyzm, gdyż sytuacja, w której katolik poślubia prawosławną, była bezprecedensowa. Przysłany na Litwę poseł Iwana III Srogiego – książę Patrikiew miał odebrać od Aleksandra Jagiellończyka zaprzysiężenie pokoju z Wielkim Księstwem Moskiewskim.
Wtedy zażądano, na wniosek biskupa Tabora, aby Helena mogła dobrowolnie przejść na katolicyzm, ale ten warunek nie został zaakceptowany przez stronę moskiewską. Dopiero 26 października 1494 roku wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk wystawił w Kownie dokument według wzoru przysłanego z Moskwy, w którym nie było gwarancji na możliwość dobrowolnego przejścia Heleny Moskiewskiej na katolicyzm.
Dla Jagiellona było to trudne do dotrzymania, gdyż wówczas trudno było tolerować w katolickim kraju żonę panującego bez prób jej nawracania. Jednak klamka zapadła i od tej chwili małżeństwo Aleksandra Jagiellończyka z Heleną Moskiewską było zdecydowane.
Ślub i małżeństwo
Poselstwo z Litwy wyruszyło do Moskwy po Helenę 3 grudnia 1494, a na miejscu (w Moskwie) było 6 stycznia roku następnego. W skład poselstwa wchodził kuzyn Jagiellonów – książę trocki Aleksander Holszański oraz Jan Zabrzeziński – kasztelan wiślicki oraz główny architekt małżeństwa Aleksandra z Heleną.
Wysłannicy zobaczyli Helenę Moskiewską dopiero 12 stycznia 1495 roku w komnatach jej matki – Zoe Paleolog. Gdy Helena odjeżdżała, wybuchła płaczem, a Iwan III Srogi jeszcze raz zaapelował do córki, aby nigdy nie wyparła się prawosławia.
Trzy kilometry przed Wilnem przywitał Helenę jej przyszły mąż – wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk. Spotkanie odbyło się na czerwonym suknie przetykanym złotem, które rozłożono na polu. Helena i Aleksander podali sobie ręce i wymienili kilka uprzejmości.
Rozległy się strzały na wiwat. Helena do Wilna wjechała powozem, a Aleksander Jagiellończyk jechał konno. W litewskiej stolicy Aleksander udał się do katedry, a Helena pojechała do Soboru Przeczystej Bogurodzicy. Tam powitał ją metropolita Makary oraz tłum wiernych.
Ślub Heleny Moskiewskiej i Aleksandra odbył się w katedrze wileńskiej 18 lutego 1495 roku. Udzielił go biskup Tabor. Uroczystość miała charakter ekumeniczny. Półgłosem były czytane prawosławne modlitwy. Natomiast Helena dla podkreślenia faktu, że ceremonia odbywa się w dwóch różnych wyznaniach, stała na tych samych sobolach co w cerkwi.
Helena Moskiewska była dobrą i uległą żoną. Historycy podkreślają, że nowa wielka księżna litewska była taktowna i łagodziła wszelkie konflikty, które mogły powstawać z jej powodu. Aleksander Jagiellończyk bardzo kochał swoją żonę i, mimo że byli bezdzietnym małżeństwem, nie czynił jej z tego powodu wyrzutów.
A przecież w tamtych czasach za brak potomstwa obwiniano wyłącznie kobiety. Mimo tego, że małżeństwo Aleksandra i Heleny było zgodne to nie spełniły się oczekiwania, jakie Jagiellonowie w nim pokładali.
Wkrótce po ślubie wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk zażądał, aby żona założyła strój litewski, a następnie odprawił jej moskiewski orszak, zastępując go katolikami. Helena nie protestowała przeciwko temu. Szybko nauczyła się języka polskiego, ale z mężem i z Litwinami rozmawiała po rusku.
Brat koronuje brata. Koronacja Aleksandra Jagiellończyka na króla Polski
Wszystko układało się dobrze do 17 czerwca 1501 roku. Wtedy zmarł król Polski Jan Olbracht, a na jego miejsce arcybiskup gnieźnieński Fryderyk Jagiellończyk (brat zmarłego Jana Olbrachta i jego następcy Aleksandra Jagiellończyka) rekomendował Aleksandra Jagiellończyka.
Co prawda Aleksander Jagiellończyk miał rywali do polskiego tronu. Byli to jego dwaj bracia: Władysław II Jagiellończyk, który był już wtedy królem Czech i Węgier oraz królewicz Zygmunt Jagiellończyk zwany później Starym. Fryderyk Jagiellończyk przekonał jednak matkę, że polski tron należy powierzyć właśnie Aleksandrowi. Było to trudne do zaakceptowania dla królowej wdowy, ponieważ nie lubiła ona swojej synowej – Heleny Moskiewskiej, właśnie z powodu jej innowierstwa.
To, że Helena pozostawała przy prawosławiu sprawiało wiele problemów. Jak już wspomniałem, nie można było jej koronować na królową Polski. Wobec tego 12 grudnia 1501 roku kardynał Fryderyk Jagiellończyk (brat Aleksandra) włożył koronę na głowę tylko Aleksandrowi.
W czasie koronacji Aleksandra Jagiellończyka na króla Polski, jego żona Helena przebywała na Litwie. Jej uroczysty wjazd na Wawel nastąpił dopiero 4 lutego 1502 roku. Król Aleksander Jagiellończyk miał nadzieję, że uroczyste powitanie żony zrekompensuje jej brak koronacji.
Mimo tego, że Helena nie była koronowana na królową Polski, król Aleksander Jagiellończyk nakazał jej używania tytułu królowej Polski! Tak też powszechnie ją nazywano, a tylko sporadycznie w dokumentach można spotkać wzmianki o „żonie króla polskiego, wielkiej księżnej litewskiej”.
Kaplica dla Heleny
Za panowania Władysława II Jagiełły, gdy jego żoną była Rusinka – Zofia Holszańska (babka Aleksandra) została wzniesiona kaplica wawelska, w której specjalnie dla Heleny odbywały się teraz prawosławne nabożeństwa.
Wywołało to powszechne zgorszenie, a innowierstwo Heleny Moskiewskiej raziło bardziej w Krakowie niż w Wilnie. Domagano się ponownego chrztu Heleny, a dyskusja była prowadzona publicznie i dotarła do uszu króla, który był zbulwersowany tą sytuacją. Zwrócił się on do swojego brata – Fryderyka Jagiellończyka i zażądał ukrócenia jawnego omawiania jego spraw rodzinnych.
Król stwierdził, że jeśli jakiś teolog chce dyskutować na temat wyznania jego żony, to może to robić tylko na tajnych naradach. Poza tym, zdaniem króla, mogli o tym dyskutować tylko tacy teologowie, którzy dobrze znali problem. Fryderyk odpowiedział, że sprawę załagodzi i ukarze winnych.
Rzeczywiście publiczne rozmowy o tym jakiego wyznania jest Helena przestały się toczyć. Pojawiła się propozycja, żeby Helena nie musiała być ponownie chrzczona, a tylko, żeby papież uznał, że jest ona katoliczką.
Papież Aleksander VI (Rodrigo Borgia) był oburzony postawą Heleny i napisał do kardynała Fryderyka Jagiellończyka, że jeżeli Helena nie przejdzie na katolicyzm, to król ma przestać z nią sypiać!
W korespondencji z królem był nieco łagodniejszy. Jednak Aleksander Jagiellończyk wysłał do Rzymu poselstwo, które miało omówić problem prawosławia w Polsce i na Litwie. W skład poselstwa wszedł Erazm Ciołek – kanonik wileński, a także Iwan Sapiecha – kanclerz Heleny.
Aleksander VI chciał do Polski wysłać nuncjusza w tej sprawie, ale polskie poselstwo poprosiło, aby papież wstrzymał się z tą decyzją ze względu na toczącą się wojnę z Moskwą. Aleksander VI zniósł obowiązek ponownego chrztu dla prawosławnych przechodzących na katolicyzm i przestał wypowiadać się w sprawie Heleny Moskiewskiej.
Król Aleksander Jagiellończyk uznał taką zmianę u papieża za sukces. Następca Aleksandra VI – Juliusz II uznał ważność małżeństwa Aleksandra i Heleny. Było to w roku 1505.
Wojna z Moskwą trwała nadal. Król Czech i Węgier – Władysław II Jagiellończyk podjął próbę mediacji i poselstwo węgierskie odwiedziło Moskwę. Nic jednak nie wskórali, ale Iwan III Srogi kazał pozdrowić córkę…
Sytuacja była na tyle trudna, że do rokowań z Moskwą postanowiono wykorzystać córkę Iwana III Srogiego – Helenę Moskiewską. W związku z tym Helena przybyła do Wilna w maju 1502 roku. Towarzyszyli jej Erazm Ciołek i Jan Łaski.
Aleksander Jagiellończyk dołączył do żony w październiku tego samego roku, a po drodze napisał do swojego brata – Fryderyka Jagiellończyka, aby ten zorganizował pomoc polską dla Litwy, a także by Rada Koronna poprosiła jego żonę o pomoc w zawarciu pokoju. Chodziło o to, by Helena ułatwiła kontakty ze swoim ojcem. W tej sprawie Fryderyk Jagiellończyk zwrócił się do Heleny w imieniu episkopatu. Tym sposobem udało się zawrzeć pokój.
Iwan III Srogi obsypywał córkę prezentami, ale był też na nią zły, że nie donosi mu o łamaniu przedślubnych gwarancji.
Choroba i śmierć króla
Wkrótce Aleksander Jagiellończyk doznał paraliżu i był wożony w lektyce. Wkrótce monarcha stracił mowę. O ciężkiej chorobie brata był powiadomiony królewicz Zygmunt, który towarzyszył bratu w jego ostatnich chwilach. Władca zmarł 19 sierpnia 1506 roku, a już 20 października 1506 roku królewicz Zygmunt został wyniesiony na tron wielkoksiążęcy.
Aleksander Jagiellończyk zgodnie z tradycją powinien spocząć na Wawelu. Jednak panowie litewscy, najprawdopodobniej przy aprobacie królowej wdowy przeforsowali katedrę wileńską, jako miejsce pochówku monarchy.
Pogrzeb był bardzo uroczysty i trwał kilka dni. Za trumną jechało 31 wozów żałobnych 32 konie okryte adamaszkiem. Następnie 8 rycerzy niosło chorągwie Korony i Litwy, a 4 innych berło i miecz, jabłko oraz koronę. Zwłoki króla spoczęły obok królewskiego brata – św. Kazimierza Jagiellończyka.
Bibliografia:
- Rudzki Edward, Polskie królowe. Żony Piastów i Jagiellonów, 1990.
Fot. Obraz Koronacja Aleksandra Jagiellończyka na króla Polski, namalowany ok. 1510 roku, Mistrz Mszału z Jasnej Góry, Muzeum Czartoryskich
