Ministerstwo Ziem Odzyskanych 1945 – 1949: powstanie i najważniejsze zadania

Sytuacja Polski w drugiej połowie 1945 roku miała poważny wpływ na kwestię tzw. Ziem Zachodnich. Dojście do porozumienia w sprawie dotyczącej rekonstrukcji Rządu Tymczasowego na podstawie uchwał konferencji jałtańskiej oraz utworzenie dnia 28 czerwca 1945 roku Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej stworzyło podstawy do nawiązania stosunków dyplomatycznych z czołowymi państwami naszego globu. Ponadto uchwały konferencji poczdamskiej, ogłoszone dnia 2 sierpnia tego samego roku, mimo pewnych niekorzystnych sformułowań miały ogromny wpływ na dalszy rozwój procesów integracyjnych Ziem Zachodnich i Północnych.

Pod koniec 1945 roku na terenach tych powstała polska administracja lokalna, uruchomiono podstawowe środki transportu, a gospodarka podnosiła się z wojennych zniszczeń. Swą działalność zapoczątkowały również partie polityczne oraz organizacje zawodowe i społeczne. Dodatkowo pierwszy centralny organ powołany do kierowania sprawami Ziem Odzyskanych – Biuro Ziem Zachodnich, utworzone w lutym 1945 roku nie działało tak, jak się spodziewano, dlatego też w uchwale Rady Ministrów z dnia 11 kwietnia przewidziano konieczność utworzenia Urzędu Pełnomocnika Generalnego dla Ziem Odzyskanych. Jednak i ten organ nie spełniał oczekiwań wszystkich środowisk politycznych, w związku z czym pojawiły się projekty zastąpienia tego urzędu innym, silniejszym. Wśród wielu propozycji dość często występował postulat powołania odrębnego ministerstwa do spraw Ziem Zachodnich lub do spraw osadnictwa. Konieczność reorganizacji systemu zarządzania tymi ziemiami widziały, co należy wyraźnie podkreślić PPR, PPS oraz SD.

Ziemie przyłączone do Polski w 1945 (na różowo) Zdj. Wikimedia Commons
Ziemie przyłączone do Polski w 1945 (na różowo)
Zdj. Wikimedia Commons

Zagadnienie powołania odpowiedniego ministerstwa było przedmiotem dyskusji w Komisji Repatriacji i Osadnictwa Krajowej Rady Narodowej. Dnia 29 sierpnia 1945 roku pod obrady poddane zostały dwa wnioski. Związek Parlamentarny Socjalistów Polskich zgłosił postulat zreorganizowania Państwowego Urzędu Repatriacyjnego i Urzędu Generalnego Pełnomocnika dla Ziem Odzyskanych. Proponowano obie te instytucje scalić w jeden organ, który miał mieć trzy podstawowe komórki organizacyjne: Biuro badań naukowych dla Ziem Odzyskanych, Dział przesiedleńczo–osiedleńczy i Dział repatriacyjny. Drugi projekt złożyło Stronnictwo Demokratyczne, w którym postulowano utworzenie Ministerstwa Repatriacji i Osadnictwa. Kwestię powołania nowego ministerstwa odłożono do października, gdyż nie było jednomyślności w tej sprawie, a nikt nie chciał tworzyć kolejnego organu, który ponownie trzeba byłoby reorganizować. I tak dnia 23 października 1945 roku wiceminister administracji publicznej Stanisław Wolski mówił o projekcie powołania do życia ministerstwa, które zajęłoby się sprawami planowego zagospodarowania Ziem Zachodnich. Inicjatywa opracowania tej propozycji wyszła z Biura Politycznego KC PPR, które to sformułowało też jego główne zasady. Projekt dekretu przedłożono na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 25 października. W tym samym dniu został on przyjęty. Ostatecznie na posiedzeniu Prezydium KRN w dniu 13 listopada został zatwierdzony, a wszedł w życie dnia 27 listopada 1945 roku.

Dekret ten był pierwszym dokumentem, który posiadał moc prawną ustawy mogącej w sposób kompleksowy regulować problem administracji na ziemiach, które w wyniku drugiej wojny światowej wróciły do Polski. Regulował on kilka istotnych spraw z zakresu administracji publicznej i gospodarczej. M.in. powołał na okres przejściowy Ministerstwo Ziem Odzyskanych, które zastąpiło działający dotychczas w ramach Ministerstwa Administracji Publicznej – Urząd Generalnego Pełnomocnika Rządu dla Ziem Odzyskanych. Ponadto ustalił zakres rzeczowy działania nowego ministerstwa, do którego zadań zaliczono:

a) opracowanie wytycznych polityki państwa na omawianym terytorium oraz planu jego zagospodarowania

b) przeprowadzenie planowej akcji osiedleńczej

c) zaopatrywanie ludności tych ziem w przedmioty konieczne to zaspokojenia ich potrzeb gospodarczych

d) zarządzanie mieniem poniemieckim

e) koordynowanie lub inicjowanie działalności innych ministerstw i podległych im organów na Ziemiach Odzyskanych, z wyjątkiem spraw należących do zakresu działania Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Żeglugi i Handlu Zagranicznego.

Dekret rozstrzygał także skomplikowany problem prawa obowiązującego na Ziemiach Odzyskanych. Na tereny te rozciągnięto ustawodawstwo obowiązujące na obszarze sądu okręgowego w Poznaniu. Jednocześnie Rada Ministrów otrzymała upoważnienie do wydawania przepisów przejściowych, związanych z rozciągnięciem przepisów prawnych na omawiane tereny. Dokument ten sprecyzował także podstawy organizacyjne działalności administracji terenowej oraz zobowiązał Ministra Obrony Narodowej w porozumieniu z MZO do ustalenia sieci garnizonów Wojska Polskiego na Ziemiach Odzyskanych[1].

Wydaje się, że koncepcja zarządzania na omawianych ziemiach przyjęta przez dekret była koncepcją pośrednią między słabym i posiadającym nikłe uprawnienia Urzędem Pełnomocnika Generalnego, a postulowanym Komisariatem Generalnym. MZO miało być organem na tyle silnym, by podołać trudnym i skomplikowanym zagadnieniom administracji na Ziemiach Zachodnich, ale jednocześnie jego usytuowanie w organach państwowych miało być takie, by integrować te obszary z resztą Polski, a nie prowadzić do utrwalenia ich odrębności.

Omawiając zagadnienie działalności MZO warto wspomnieć o strukturze organizacyjnej. Jego ministrem przez cały okres funkcjonowania był Władysław Gomułka, a zastępcami Władysław Wolski, Józef Dubiel, Jan Wasilewski oraz Władysław Czajkowski, którego po śmierci w 1947 roku zmienił Leopold Gluck. Początkowo struktura organizacyjna ministerstwa nie była zbyt rozbudowana, a tworzyły ją następujące komórki:

1. Departament Ogólno-administracyjny, który łączył funkcje nadzoru nad administracją publiczną z zadaniami usługowymi dla innych komórek,

2. Departament Osiedleńczy realizujący zadania osadniczo–repatriacyjne,

3. Departament Aprowizacji i Handlu, który zajmował się zaopatrywaniem ludności, nadzorem nad handlem i przemysłem spożywczym,

4. Departament Mienia Państwowego wykonujący zadania z dziedziny zarządzania mieniem poniemieckim,

5. Główny Urząd Inspekcji i Kontroli,

6. Biuro Planów i Koordynacji biorące współudział w pracach i zadaniach wykonywanych przez inne resorty na Ziemiach Odzyskanych.

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*