Jako jednostki podległe Ministerstwu działały ponadto Biuro Studiów Osadniczo–Przesiedleńczych z Radą Naukową dla zagadnień Ziem Odzyskanych z siedzibą w Krakowie oraz Centralny Zarząd PUR z siedzibą w Łodzi[2].
Zdj. Wikimedia Commons
W trakcie działalności MZO doszło do kilku zmian w strukturze organizacyjnej. Pierwszą było wprowadzenie w 1946 roku Gabinetu Ministra, który przejął z Departamentu Ogólno– Administracyjnego sprawy organizacji wewnętrznej ministerstwa, sprawy informacyjno–prawne, Kancelarię Główną i Archiwum. W marcu tego samego roku wspomniany wyżej Departament Ogólny podzielono na dwa oddzielne departamenty: Ogólny i Administracji Publicznej. W kolejnych miesiącach Biuro Planów i Koordynacji przemianowano na Departament Planowania i Koordynacji, a Departament Mienia Państwowego na Departament Likwidacyjny. Również zmiana nazwy dosięgnęła Główny Urząd Inspekcji i Kontroli, który zaczęto określać mianem Departamentu Kontroli[3].
Próbując dokonać oceny działalności MZO należy przypomnieć, iż otrzymało ono zadanie administrowania ziemiami, które wróciły do Polski w 1945 roku. W ciągu ponad trzech lat funkcjonowania doszło do przekształcenia i ujednolicenia jego struktury organizacyjnej. Ponadto urzędy pełnomocników rządu, utworzone dla zorganizowania życia polskiego na podległych im terenach zostały w maju 1946 roku przekształcone w urzędy wojewódzkie i starostwa powiatowe. Był to pierwszy etap na drodze do unifikacji administracji państwowej Ziem Zachodnich. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 maja 1946 roku utworzono trzy województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie, co symbolicznie zakończyło proces wstępny kształtowania się podziału administracyjnego. Kolejnym etapem na drodze normalizacji stosunków społecznych było powołanie rad narodowych, które powstały w latach 1946 – 1947. Stworzyło to warunki do pełnego zorganizowania samorządu na ustawowych zasadach. Powołano wówczas organy wykonawcze samorządu terytorialnego, czym zakończono kolejny etap kształtowania się administracji terytorialnej. Jednym z najważniejszych i najtrudniejszych zadań MZO było kierowanie akcją osadniczą. Główną zasługą Ministerstwa okazało się nadanie jej ram organizacyjnych przy jednoczesnej masowości i szerokim udziale instytucji społecznych i politycznych. Komórki MZO przy udziale PUR i innych różnych kolegialnych komitetów wypracowały odpowiednie podstawy prawne osadnictwa, zorganizowały aparat do jego technicznego przeprowadzenia oraz uregulowały stosunki własnościowe.
Pod koniec działalności MZO w 1948 roku Ziemie Zachodnie i Północne odgrywały już znaczącą rolę w organizmie gospodarczym Polski, mimo iż były one poważnie zniszczone. Symbolicznym podsumowaniem wysiłków nad zagospodarowaniem omawianego obszaru była Wystawa Ziem Odzyskanych zorganizowana przez Ministerstwo Ziem Odzyskanych i Ministerstwo Przemysłu i Handlu we Wrocławiu. W ciągu blisko czterech miesięcy jej trwania[4] zwiedziło ją ponad 1,5 mln ludzi. Warto także dodać, iż przy współdziałaniu MZO i podległej mu administracji terenowej dokonano ogromnej pracy nad odbudową szkolnictwa wszystkich szczebli, uruchomiono placówki kulturalne oraz zorganizowano życie naukowe. Należy również wskazać, iż osiągnięciem MZO było także doprowadzenie do stabilizacji politycznej i społecznej na Ziemiach Odzyskanych.
Ministerstwo Ziem Odzyskanych powołano do życia na okres przejściowy, do czasu istnienia potrzeby utrzymania odrębnego zarządu terenów zachodnich i północnych Polski, wynikających ze szczególnych warunków panujących na nich. Z chwilą, gdy stosunki uległy normalizacji, jego dalsze funkcjonowanie okazało się zbędne i rzeczą naturalną była decyzja o jego likwidacji. Oczywiście pojawiały się z jednej strony głosy, iż jest za wcześnie na zamknięcie działalności MZO, natomiast z drugiej postulowano, że już nadszedł ten czas. Ostatecznie Ministerstwo Ziem Odzyskanych zostało zlikwidowane na mocy ustawy z dnia 11 stycznia 1949 roku „O scaleniu zarządu ziem odzyskanych z ogólną administracją państwową”. Dokument ten składał się z dwóch artykułów. Pierwszy znosił MZO, a drugi zarządzał przekazanie spraw należących do tej pory do jego kompetencji do zakresu działania odpowiednich ministerstw. Ustawa stanowiła ostatni krok na drodze do likwidacji odrębnego zarządu ziemiami, które w wyniku postanowień po drugiej wojnie światowej wróciły do Polski. Było to osiągnięcie celu, do którego zmierzano z całą stanowczością od momentu organizowania administracji polskiej na wyzwolonych terenach.
Maciej Wierzchnicki
Bibliografia:
Źródła drukowane:
Dziennik Ustaw 1945 r., nr 51.
Opracowania:
Dopierała B., Polskie losy Pomorza Zachodniego, Poznań 1970.
Gluck L., Od ziem postulowanych do ziem odzyskanych, Warszawa 1971.
Golczewski K., Pomorze Zachodnie na przełomie dwu epok 1944 – 1946, Poznań 1964.
Kołomejczyk N., Syzdek B., Polska w latach 1944 – 1949, Warszawa 1968.
Przedpelski M., Smoliński S., Struktura społeczno – gospodarcza Ziem Zachodnich w latach 1933 – 1960, Poznań 1964.
Rybicki H., Powstanie i działalność władzy ludowej na Zachodnich i Północnych obszarach Polski 1945 – 1949, Poznań 1976.
Przypisy:
2 H. Rybicki, Powstanie i działalność władzy ludowej na Zachodnich i Północnych obszarach Polski 1945 – 1949, Poznań 1976, s. 92 – 93.
3 Wymienione zmiany nie są wszystkimi jakie zaszły w okresie funkcjonowania MZO, a jedynie przykładowymi wybranymi przez autora artykułu, celem zasygnalizowania występowania tego procesu.
4 Wystawa odbyła się w dniach 21 lipca – 31 października 1948 roku.
