Osady z jeziora Lednica a początki państwa Piastów – ekologiczne i społeczne świadectwa narodzin pierwszej polskiej organizacji państwowej
Nie każda historia o powstaniu państwa zaczyna się mieczem i koroną. Czasem jej początki zapisane są w ciszy, pod warstwami mułu, gdzie ziarna pyłku opowiadają o karczowanych lasach, o polach pełnych zbóż i o ludziach, którzy zmieniali świat szybciej, niż potrafili go zrozumieć. Właśnie osady z jeziora Lednica ujawniają dziś, że narodziny pierwszej polskiej organizacji państwowej były nie tylko politycznym przełomem, ale także bezprecedensowym eksperymentem społecznym i ekologicznym.
Na podstawie osadów z dna Jeziora Lednica, położonego w samym sercu wczesnopiastowskiego ośrodka władzy, zespół badaczy zrekonstruował historię jednego z najważniejszych momentów w dziejach Europy Środkowej – powstania i upadku pierwszego państwa Piastów. Dzięki wykorzystaniu nowoczesnych metod analizy pyłków roślinnych oraz precyzyjnego datowania radiowęglowego, udało się odtworzyć zmiany środowiskowe i społeczne z niespotykaną dotąd dokładnością.
Wyniki badań pokazały, że w IX i X wieku n.e. doszło na tym terenie do gwałtownej transformacji krajobrazu. Gęste lasy liściaste ustępowały miejsca polom uprawnym, a rozwój rolnictwa zbożowego umożliwił utrzymanie coraz większych skupisk ludności. W tym samym czasie intensyfikowała się budowa grodów i infrastruktury obronnej – to właśnie wtedy, jak twierdzą autorzy, miała miejsce prawdziwa „rewolucja ekologiczna”, która stworzyła podwaliny pod rozwój struktur politycznych i wojskowych.
Podłoże tej transformacji nie było jednak wyłącznie lokalne. Badacze wskazali, że powstanie państwa Piastów było częścią szerszych procesów transkontynentalnych – kluczową rolę odegrał handel niewolnikami prowadzony przez Skandynawów, którego odbiorcami byli muzułmańscy kupcy w Azji Środkowej. W zamian na ziemie polskie trafiało srebro w postaci dirhamów, które stało się podstawą gospodarczego zaplecza nowej elity władzy. Ten przypływ kapitału pozwolił na intensywny rozwój, ale także stworzył system oparty na przymusie, eksploatacji i gwałtownej ekspansji.
Jednak to samo tempo, które napędziło wzrost państwa, stało się przyczyną jego upadku. W świetle teorii systemów złożonych i cyklu adaptacyjnego, system piastowski nigdy nie osiągnął etapu stabilizacji – tzw. fazy konserwacji. Pozbawiony wystarczających sieci społecznych, ideologicznych i administracyjnych, nie był odporny na kryzysy. Po połowie XI wieku zaczęto obserwować ponowną ekspansję lasów i spadek aktywności rolniczej. Oznaczało to nie tylko załamanie gospodarki, ale również dezintegrację struktur państwowych. Choć osadnictwo w regionie przetrwało, Wielkopolska przestała pełnić funkcję politycznego centrum, a elity władzy uległy rozpadowi.
W ten sposób państwo Piastów stało się przykładem systemu, który w wyniku nadmiernej eksploatacji zasobów oraz braku głębokich powiązań ideologicznych i instytucjonalnych, nie zdołał przetrwać próby czasu. Co istotne, ta historia nie jest odosobniona. Badacze porównują ją do podobnych przypadków z innych regionów świata – choćby do Cahokii w Ameryce Północnej czy do średniowiecznych państw niewolniczych w Afryce Subsaharyjskiej. We wszystkich tych przypadkach wzrost był możliwy dzięki intensywnej eksploatacji środowiska i ludzi, ale brak długotrwałych mechanizmów stabilizacji prowadził nieuchronnie do upadku.
Studium przypadku państwa Piastów pokazuje zatem, jak niezwykle ważne jest zintegrowane podejście do badania przeszłości. Dopiero połączenie danych środowiskowych, archeologicznych i historycznych pozwala zrozumieć złożone mechanizmy narodzin i upadków organizmów państwowych. Przypadek ten staje się nie tylko źródłem wiedzy o początkach polskiej państwowości, ale także modelem interpretacyjnym, który może zostać zastosowany do badań nad wczesnymi państwami w skali globalnej.
Osady z jeziora Lednica a początki państwa Piastów
Aby skutecznie zrozumieć wyzwania współczesnego świata – w tym narastający kryzys środowiskowy – musimy przyjrzeć się mechanizmom zmian społeczno-ekologicznych, jakie zachodziły w przeszłości. Badacze wskazują, że analiza historycznych procesów transformacji może dostarczyć cennych informacji o tym, dlaczego niektóre społeczeństwa się stabilizowały, a inne upadały. Zespół naukowców z różnych krajów i dyscyplin – od geografii po archeologię – podjął się tego zadania, skupiając uwagę na wczesnym średniowieczu Europy Środkowej, a konkretnie na terenach obecnej Wielkopolski.
W centrum ich zainteresowania znalazło się jezioro Lednica, zbiornik wodny położony na terenie wczesnopiastowskiego centrum władzy. To właśnie z jego dna pobrano rdzenie osadów, których analiza dostarczyła wyjątkowo precyzyjnych danych na temat zmian krajobrazowych, gospodarczych i społecznych w okresie od IX do XI wieku naszej ery. Badania te ukazują, że okolice jeziora stały się areną gwałtownej transformacji ekologicznej i społecznej – wydarzeń, które współcześnie możemy nazwać rewolucją środowiskową.
Zespół badawczy i interdyscyplinarne podejście do rekonstrukcji przeszłości
Publikacja wyników ukazała się na łamach prestiżowego czasopisma naukowego „Proceedings of the National Academy of Sciences” (PNAS). Artykuł jest owocem wieloletniej współpracy ekspertów z wielu renomowanych instytucji, w tym:
- Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
- Uniwersytetu Warszawskiego,
- Uniwersytetu Gdańskiego,
- Uniwersytetu w Białymstoku,
- Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy,
- Uniwersytetu Kolońskiego (Niemcy),
- Wolnego Uniwersytetu w Berlinie,
- Instytutu Geoantropologii im. Maxa Plancka,
- oraz Politechniki Federalnej w Zurychu (ETH Zürich).
Dzięki zastosowaniu metody datowania radiowęglowego, naukowcy byli w stanie stworzyć szczegółową, precyzyjną oś czasu. Pozwoliło to na synchronizację danych paleoekologicznych z ustaleniami archeologicznymi i historycznymi.
Jak podkreślił prof. Mariusz Lamentowicz z Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM, dzięki zastosowaniu datowania radiowęglowego rdzenia osadów z Jeziora Lednica możliwe było uzyskanie precyzyjnej skali czasu, umożliwiającej porównania z danymi historycznymi i archeologicznymi. Pobrany rdzeń osadowy – zawierający m.in. pyłki roślin, materię organiczną i nieorganiczną – posłużył jako kluczowy punkt odniesienia dla rekonstrukcji zmian krajobrazu.
Krajobraz wczesnopiastowskiej Wielkopolski: od puszczy do pól uprawnych
Wnioski płynące z analiz pyłkowych są jednoznaczne. Około IX i X wieku n.e. w regionie wokół Jeziora Lednica doszło do intensywnego wylesienia, przede wszystkim bogatych w gatunki grądów liściastych. Obszary te zostały przekształcone w pola uprawne – dominowały zboża, szczególnie żyto i pszenica. Tak nagła zmiana w użytkowaniu ziemi nie mogła mieć charakteru spontanicznego – była efektem skoordynowanej działalności ludzkiej, a więc pierwszych struktur organizacji państwowej.
Uprawa zbóż odegrała kluczową rolę nie tylko ze względu na swoją wartość kaloryczną, ale także dzięki możliwości przechowywania i transportu, co umożliwiało utrzymanie dużych skupisk ludności. Z kolei ludność ta była niezbędna do budowy oraz funkcjonowania zrębów państwa – w tym grodów takich jak Gniezno, Poznań, Giecz i Lednica.
Prof. Katarzyna Marcisz, również z UAM, zaznaczyła: Badania paleoekologiczne pozwalają nam spojrzeć w przeszłość i odczytać wiele aspektów rozwoju ekosystemów – od zmian roślinności i hydrologii, występowania pożarów i zjawisk katastrofalnych, po wpływ człowieka. Zestawienie informacji uzyskanych z różnych źródeł pozwala na głęboką analizę danych, umożliwiając nam otrzymanie bardziej precyzyjnych rekonstrukcji środowiskowych.
Handel niewolnikami i srebro ze Wschodu – gospodarcze fundamenty rodzącego się państwa
Zespół badawczy wykazał, że powstanie pierwszej organizacji państwowej na ziemiach polskich nie było zjawiskiem odosobnionym, lecz stanowiło część transregionalnych procesów gospodarczych. Kluczowym elementem w tym kontekście okazał się eurazjatycki handel niewolnikami, który na przełomie IX i X wieku rozkwitł za sprawą skandynawskich kupców.
Tysiące ludzi, często schwytanych siłą, trafiało z Europy Środkowej i Wschodniej na targi niewolników przeznaczonych dla odbiorców muzułmańskich w Azji Środkowej. W zamian na tereny piastowskie napływało srebro, głównie w postaci dirhamów – arabskich monet, które pełniły funkcję nie tylko środka płatniczego, ale i symbolu prestiżu. Te zasoby stały się impulsem do konsolidacji władzy przez lokalne elity, które zaczęły tworzyć zorganizowane struktury polityczne.
Warto podkreślić, że powstanie państwa Piastów wiązało się z intensyfikacją ekologiczno-gospodarczą o niespotykanej wcześniej skali. Duże projekty budowlane, rozwój rolnictwa i ekspansja osadnictwa – wszystko to miało miejsce w relatywnie krótkim czasie, co świadczy o wysokim stopniu mobilizacji zasobów i ludzi.
Ekspansja terytorialna, krucha stabilizacja i wczesny upadek
Pomimo sukcesów w początkowej fazie, państwo wczesnopiastowskie funkcjonowało w warunkach strukturalnej nierównowagi. Badacze wskazali na sprzeczność między ograniczonym potencjałem środowiskowym regionu a rosnącymi ambicjami politycznymi ówczesnych elit. Grunty orne rozciągały się na stosunkowo niewielkim obszarze, co sprawiało, że system ten był niezwykle wrażliwy na wahania klimatyczne, społeczne i ekonomiczne.
Z danych paleoekologicznych wynika, że po połowie XI wieku nastąpiło gwałtowne załamanie systemu rolniczego. Uprawy zbożowe zaczęły ustępować miejsca wtórnym lasom, co świadczyło o opuszczeniu wcześniej użytkowanych pól. Jednocześnie spadła liczba ludności, a Wielkopolska przestała pełnić funkcję rdzenia politycznego nowo powstałego państwa.
Co istotne, choć archeologia potwierdza ciągłość osadnictwa, to system państwowy jako taki uległ dezintegracji. Elity polityczne upadły, a ich miejsce zajęły luźniejsze formy organizacji społecznej. Społeczeństwo przetrwało, lecz państwowość w dotychczasowej formie nie zdołała się utrzymać.
Wnioski z analizy systemowej – teoria złożoności i cykl adaptacyjny
Analizując losy państwa Piastów w świetle teorii systemów złożonych oraz cyklu adaptacyjnego, naukowcy wskazali, że pierwsze państwo polskie funkcjonowało w tzw. fazie wzrostu – bez osiągnięcia stanu stabilnej równowagi. Początkowy rozwój opierał się na sprzężeniu zwrotnym: przemoc – ekspansja – eksploatacja surowców – przemoc, co napędzało dalszy wzrost.
Jednak – jak wskazuje teoria adaptacyjna – każdy system potrzebuje nie tylko fazy wzrostu, ale również etapu konserwacji, który umożliwia stabilizację i przekształcenie struktury w bardziej odporną na kryzysy. Piastowie nie zdołali osiągnąć tej równowagi – brakowało im dostępu do trwałych struktur społecznych, religijnych i administracyjnych.
System państwowy był zbyt słabo powiązany wewnętrznie, a brak odpowiednich sieci – ideologicznych, komunikacyjnych, ekonomicznych – uniemożliwił jego przetrwanie. W klasycznym rozumieniu, taki system był hiperłączny tylko w jednym kierunku – akumulował zasoby (srebro, ludzi, ziemię), ale nie potrafił ich wykorzystać w sposób zrównoważony.
Pyłki roślin jako wehikuł czasu – o roli paleoekologii w badaniach nad przeszłością
Choć może się wydawać, że osady jeziorne i torfowiska nie są szczególnie spektakularnymi źródłami wiedzy historycznej, to właśnie one dostarczyły naukowcom niezwykle precyzyjnych i wiarygodnych informacji o środowisku, w którym rodziło się państwo Piastów.
Jak podkreśliła prof. Katarzyna Marcisz z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, podobnych danych nie jesteśmy w stanie uzyskać z pomocą innych źródeł, ponieważ dane pisane nie sięgają w przeszłość tak daleko, jak zakumulowane w różnych zbiornikach osady. Dzięki temu, nawet w przypadku braku relacji pisemnych, możliwe było odtworzenie warunków życia ludzi, struktury roślinności i cyklów hydrologicznych sprzed ponad tysiąca lat.
Dane z Jeziora Lednica zostały zestawione z wynikami badań z innych regionów – Wielkopolski, Pomorza oraz Ziemi Lubuskiej – co pozwoliło na stworzenie szerokiego obrazu dynamiki krajobrazu w dobie wczesnego średniowiecza. Informacje te miały kluczowe znaczenie dla rekonstrukcji procesów:
- zaniku pierwotnych lasów liściastych,
- wzrostu upraw zbożowych,
- intensyfikacji osadnictwa,
- oraz regeneracji środowiska po załamaniu państwowości.
Prof. Piotr Kołaczek z tego samego wydziału zauważył, że to niezwykłe, że dzięki pyłkowi roślin można uzupełniać luki w wiedzy historycznej, sięgając do czasów formowania się państwa Piastów. Pokazuje to, że analiza pyłkowa, choć jest już ponad stuletnią metodą, wciąż może +wypływać na wody+ niezbadanych problemów naukowych.
Porównania globalne – Piastowie i inne wczesne państwa
Jednym z najbardziej inspirujących aspektów tego projektu jest jego potencjał porównawczy. Przypadek Piastów – dzięki bogatej dokumentacji archeologicznej, środowiskowej i historycznej – może pełnić rolę modelu dla analizy innych państw, które powstawały w podobnych warunkach.
Na przykład Cahokia, jedno z najważniejszych wczesnych państw prekolumbijskich w Ameryce Północnej, rozwinęła się na rozległej równinie zalewowej w dolinie Missisipi w XI-XII wieku naszej ery. Podobnie jak w Wielkopolsce, także tam nastąpiła intensyfikacja ekologiczna, oparta jednak głównie na monokulturze kukurydzy. Populacja Cahokii, licząca około 30–40 tysięcy mieszkańców, była zbliżona do liczebności mieszkańców ziem piastowskich.
Oba systemy upadły w warunkach:
- konfliktów społecznych,
- przeciążenia środowiskowego,
- oraz braku trwałych struktur ideologicznych i administracyjnych.
Piastowie – mimo prób stworzenia chrześcijańskiej hierarchii kościelnej – nie osiągnęli poziomu integracji religijnej, jaki udało się zbudować np. w średniowiecznych Czechach, na Węgrzech czy w Serbii. Tam kult świętych dynastycznych odegrał istotną rolę w umacnianiu tożsamości politycznej i religijnej. Tymczasem w Polsce ta funkcja nie została skutecznie spełniona – elity piastowskie nie były w stanie zmobilizować sieci kulturowych i religijnych, które mogłyby scalić nowe państwo.
Mechanika upadku – brak odporności systemowej i niedostateczna sieć powiązań
Z perspektywy teorii odporności systemów, państwo Piastów było zbyt sztywne i jednocześnie zbyt słabo powiązane, by móc przetrwać gwałtowne zmiany. Wbrew klasycznej regule, która mówi, że systemy zbyt silnie zintegrowane (hiperłączne) mogą być nieelastyczne, tutaj mieliśmy do czynienia z niedostatecznym poziomem łączności.
Brak ugruntowanej wymiany handlowej, sieci ideologicznych oraz instytucji religijnych sprawił, że struktury państwowe oparte były głównie na sile i przemocy. Elity rządzące nie były w stanie wytworzyć mechanizmów kooptacji podbitych społeczności ani zbudować trwałych podstaw organizacyjnych.
Jak czytamy w opracowaniu, państwo piastowskie operowało w warunkach strukturalnego niedopasowania między ograniczoną bazą ekologiczną a rosnącymi ambicjami terytorialnymi (…), co przyczyniło się do kruchości systemu.
Studium przypadku Piastów – uniwersalne lekcje z historii pierwszego polskiego państwa
Analiza upadku państwa Piastów, oparta na połączeniu dowodów paleoekologicznych, archeologicznych i historycznych, pozwala na dużo głębsze zrozumienie mechanizmów rządzących narodzinami, ekspansją i upadkiem złożonych organizmów politycznych. Naukowcy zaproponowali odczytywanie tych procesów w duchu nauki o złożoności, gdzie szczególną rolę odgrywają pojęcia takie jak:
- sprzężenie zwrotne (zarówno dodatnie, jak i ujemne),
- cykl adaptacyjny (eksploatacja – konserwacja – upadek – reorganizacja),
- oraz odporność systemowa (system jako całość musi równoważyć kapitał materialny i sieci powiązań ideologicznych, społecznych i administracyjnych).
W przypadku Piastów wzrost oparty był na przymusie i eksploatacji – nie tylko środowiska, ale i ludności. Jednak brak negatywnych sprzężeń zwrotnych, które mogłyby ograniczyć tempo wzrostu i wymusić stabilizację, doprowadził do szybkiego załamania. Państwo nie zdążyło przejść do fazy konserwacji, a więc nie osiągnęło nawet minimalnej odporności, która umożliwiłaby mu przetrwanie pierwszych kryzysów.
Prof. Jakub Niebieszczański z Wydziału Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza zauważył: Nasze wyniki pokazują instytucjonalizację wykorzystywania zasobów krajobrazu przez powstałe w krótkim czasie państwo, ale także skalę jego późniejszego kryzysu. To stwierdzenie dobrze oddaje sedno całej analizy: system państwowy, choć potężny w momencie powstawania, okazał się zbyt kruchy, by trwać dłużej niż jedno–dwa pokolenia.
Piastowie na tle innych systemów: porównania, które uczą
Co niezwykle istotne, studium przypadku państwa Piastów wykracza poza historię Polski. Jego przebieg i logika mogą być zastosowane do analizy innych struktur wczesnopaństwowych, takich jak wspomniana Cahokia w Ameryce Północnej, czy państwa niewolnicze w Afryce Subsaharyjskiej, które także powstawały w odpowiedzi na zewnętrzny popyt – nie na dobra naturalne, ale na ludzi.
W kontekście Piastów naukowcy pytają m.in., jakie mechanizmy miały utrwalać nowo powstałe struktury władzy, czy intensyfikacja środowiskowa sprzyjała konsolidacji, czy też prowadziła do wyczerpania zasobów, czy religia mogła pełnić rolę czynnika spajającego, czy też była jedynie narzędziem narzucanym przez elity?
Wnioski te mają charakter uniwersalny. Przypadek Piastów pokazuje bowiem, że wzrost oparty na przemocy i przymusie nie wystarczy, jeśli nie towarzyszy mu równoległe budowanie sieci kulturowych i instytucjonalnych, które zapewniają długofalową odporność.
Współczesne znaczenie badań – nauki przyrodnicze i humanistyczne razem
Prezentowane badania stanowią również doskonały przykład współpracy między naukami przyrodniczymi a humanistycznymi. Jak podkreślają autorzy, dopiero zestawienie danych z różnych źródeł – osadów, monet, stanowisk archeologicznych i tekstów pisanych – pozwala dostrzec pełny obraz przeszłości.
To niezwykłe, że dzięki pyłkowi roślin można uzupełniać luki w wiedzy historycznej (…). Pokazuje to, że analiza pyłkowa, choć jest już ponad stuletnią metodą, wciąż może wypływać na wody niezbadanych problemów naukowych – dodał prof. Piotr Kołaczek.
W tym sensie studium przypadku państwa Piastów może stać się modelem badawczym również dla współczesnych analiz społeczno-ekologicznych – zarówno w historii, jak i w prognozowaniu przyszłości naszych własnych systemów społecznych i środowiskowych.
Źródła:
- Analizy osadów z dna jez. Lednica mówią o początkach państwa Piastów, Nauka w Polsce/PAP [dostęp: 24.04.2025].
- Izdebski Adam i in., Unbalanced social–ecological acceleration led to state formation failure in early medieval Poland, PNAS.
Fot. poglądowa, jezioro Lednica
