Parafia w Borowicy

Parafia w Borowicy. Historia i architektura

Modrzewiowy kościół pw. Przemienienia Pańskiego i św. Stanisława. Parafia w Borowicy – historia i architektura

Historia kościoła pw. Przemienienia Pańskiego i św. Stanisława  to fascynująca opowieść o wytrwałości i duchowej sile lokalnej społeczności. Parafia w Borowicy wiąże się nie tylko z wyjątkowym przykładem klasycystycznej architektury drewnianej, ale także z barwnymi losami ludzi, którzy ją tworzyli i nią zarządzali. Wśród licznych wyzwań, takich jak represje zaborców czy działania wojenne, miejsce to zachowało swój pierwotny kształt, stając się cennym świadectwem epoki oraz symbolem wiary i tradycji.

W niewielkiej wsi Borowica, w województwie lubelskim znajduje się zabytkowy, XVIII-wieczny, modrzewiowy kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego i św. Stanisława. Usytuowany jest na niewielkim wyniesieniu w otoczeniu drzew (dawniej potężnych świerków, obecnie lip i akacji), w części wsi zwanej „Majdanem” albo Borowicą Kościelną, ogrodzony drewnianym parkanem. Kościół jest wyjątkową, klasycystyczną perełką architektoniczną, nieposiadającą analogi w polskim budownictwie drewnianym, natomiast ma wiele cech charakterystycznych dla kościołów murowanych autorstwa Jakuba Kubickiego.


Spis treści:


Zarys historyczny miejscowości

Dzieje kościoła nierozerwalnie wiążą się z historią Borowicy. Najstarsze ślady bytności człowieka w postaci narzędzi krzemiennych i ceramiki naczyniowej pochodzą z pradziejów – ze schyłkowego paleolitu, mezolitu, neolitu i epoki brązu[1].

Sama nazwa miejscowości pojawiła się dość późno. Jest to rezultat stopniowej ewolucji osady z nazwy pierwotnej, która była utożsamiana z jej baza kolonizacyjną – Żulinem. W roku 1513 odnotowana została miejscowość Borowiec, natomiast w 1516 roku źródła wzmiankują Starą i Nową Wolę Żulińską z którą można identyfikować Borowicę, a w 1540 roku wystąpił zapis Wolya dicta Borowica[2].

Od XVI wieku Borowica wchodziła w skład dóbr Żulin i należała do parafii Pawłów. Pierwszymi właścicielami była rodzina Żulińskich. Z roku 1587 pochodzi wzmianka o przekazaniu w formie darowizny majątku Borowica-Żulin podkomorzemu chełmskiemu Pawłowi Orzechowskiemu przez braci Grzegorza, Jana i Marcina Żulińskich

Dobra należały do rodziny Orzechowskich do 1639 roku. Wówczas Orzechowscy przez zaciągnięte długi zmuszeni były odsprzedać swój majątek. Posesorem Borowicy, Żulina i Woli Żulińskiej został Mikołaj Rey[3].

Od XVIII wieku majątek Borowica-Żulin administrowali kolejno Potoccy i Miączyńscy. W 1777 roku dobra nabył Kazimierz Krasiński herbu Ślepowron od swojej drugiej żony Elżbiety z Potockich i jej sióstr Humbeliny Kurdwanowskiej i Katarzyny Miączyńskiej. Za Krasińskich Borowica zaczęła się rozrastać i rozwijać. We wsi znajdował się folwark dworski, pasieka, smolarnia, cegielnia, leśniczówka oraz osada młynarska[4].

Krasińscy należeli do najznamienitszych i najbogatszych rodów magnackich w Polsce. Kazimierz Krasiński sprawował zaszczytne funkcje m.in. szambelana dworu króla polskiego Stanisława Leszczyńskiego, a od lat 60. XVIII wieku do III rozbioru Polski Oboźnego Wielkiego Koronnego na dworze króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, starosty krasnostawskiego w latach 1758-1782 oraz marszałka sejmu koronnego w 1782 roku.

Był on także fundatorem kościoła w Borowicy [5]. Ostatnimi właścicielami dóbr Borowica-Żulin do wybuchu II wojny światowej byli ziemianin Nikodem Budny i jego syn Jan. 16 stycznia 1913 roku Ludwika Maria z Krasińskich odsprzedała cały majątek Nikodemowi Budnemu za sumę 744 000 rubli[6].

Portret Kazimierza Jana hr. Krasińskiego herbu Ślepowron
Źródło: Kazimierz Krasiński, herbu Ślepowron (1725-1802), libr.sejm.gov.pl [dostęp: 11.01.2025].

Kościół i parafia w Borowicy – historia

Kościół w Borowicy powstał w latach 1797-1799, fundatorem był Kazimierz hr. Krasiński . Autorem projektu był jeden z najsłynniejszych w dobie oświecenia warszawski architekt Jakub Kubicki, autor m.in. projektu przebudowy warszawskiego Belwederu, Zamku Królewskiego, kościoła w Radziejowicach czy świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie.

Kościół w Borowicy – obecnie (fot. J. Kiszczak)
Źródło: własne.

Kamień węgielny pod budowę poświęcił kanonik katedry chełmskiej ks. Józef Komorowski, proboszcz pobliskiego Pawłowa do której należała Borowica. Świątynia została solidnie wybudowana przez dobrze znającego swoje rzemiosło majstra ciesielskiego, prawdopodobnie o nazwisku Pietraszka.

Jak podkreślał Jan Górak, historyk sztuki nie tylko projekt, ale także jego realizacja dowodzi, że i bezpośredni wykonawca był biegły w swoim fachu rzemieślnikiem i rozumiał twórczą myśl i intencje projektanta[7].

Kościół najprawdopodobniej powstał i funkcjonował bez pozwolenia władz zaborczych austriackich, następnie carskich oraz stanowił prywatną kaplicę Krasińskich. Świątynia obsługiwana była przez augustianów z Krasnegostawu do kasacji zakonu w 1864 roku.

Następnie posługa duszpasterska prowadzona była przez księdza z Pawłowa, ze względu na utrudnienia i szykany od władz rosyjskich w latach 80. XIX wieku msze odbywały się raz do roku 8 maja na święto św. Stanisława[8].

Powstanie świątyni katolickiej pomimo nacisku władz zaborczych, próby zrusyfikowania i przejścia ludności na prawosławie, było dla miejscowych wielkim wsparciem oraz ostoją dla wiary przodków.

W 1887 roku dziekan prawosławny Flawian informował naczelnika guberni lubelskiej o 200 „opornych unitach” mieszkających w Borowicy należącej administracyjnie do parafii prawosławnej w Żulinie, którzy zamiast chodzić do cerkwi korzystają z kaplicy dworskiej. Żądał zamknięcia kaplicy zbudowanej bez pozwolenia władz carskich, gdyż odprawiane w niej nabożeństwo wpływa szkodliwie na oporna ludność tej wsi[9].

W 1816 roku w majątku Borowica osiadła wraz z mężem, majorem wojsk napoleońskich Adamem Jaraczewskim Elżbieta z Krasińskich, córka Kazimierza Krasińskiego. Poczyniła ona w swoim majątku szereg przedsięwzięć dobroczynnych, dbała o zaspokojenie potrzeb materialnych chłopów, zdrowie i o ich kształcenie.

Zdjęcie 4. Portret Elżbiety Jaraczewskiej z Krasińskich herbu Ślepowron.
Źródło: Elżbieta Krasińska Jaraczewska (1791-1834).jpg, pl.m.wikipedia.org

Elżbieta Jaraczewska z Krasińskich była znaną ówczesną powieściopisarką, autorką takich utworów jak: Zofia i Emilia (1827), zbiór opowiadań dla dzieci Upominek dla dzieci czyli krótkie powieści moralne przez autorkę Zofii i Emilii (1828), dwutomowy Wieczór adwentowy (1829), czterotomowa powieść Pierwsza młodość, pierwsze uczucie (1829)[10].

Powstawały one w Borowicy, najprawdopodobniej w kaplicy dworskiej, w której Elżbieta w loży nad zakrystią borowickiego kościoła stworzyła bibliotekę dla poddanych. Powieści określane były jako narodowe, poruszały tematykę opisujące ówczesne społeczeństwa, życie codzienne, ważne problemy społeczne połączone z analizą psychologiczną postaci, które posiadały ważny udział w rozwoju polskiej powieści realistycznej i obyczajowej.

Elżbieta prowadziła także wśród okolicznej ludności ożywioną działalność oświatową oraz filantropijną. Organizowała przedstawienia teatralne, bale charytatywne, pikniki. Często podróżowała, w czasie jednej takiej podróży do Karlsbadu w 1818 roku zaprzyjaźniła się z Johannem Wolfgangiem Goethem, z którym prowadziła długie rozmowy o literaturze[11].

W 1921 roku biskup lubelski Marian Fulman utworzył w Borowicy ekspozyturę parafialną, przekształconą w 1924 roku w samodzielną parafię, którą przeniesiono z dekanatu chełmskiego do krasnostawskiego.

Przed utworzeniem parafii mieszkańców borowickich grzebano na cmentarzu w Pawłowie, natomiast od 1919 roku zaczęto grzebać zmarłych na utworzonym cmentarzu w Borowicy, na który ziemię podarował ówczesny właściciel dóbr Borowica-Żulin Nikodem Budny.

Po II wojnie światowej, w 1947 roku Ordynariusz Lubelski, późniejszy prymas Polski Stefan Wyszyński przeniósł siedzibę parafii do Żulina, a kościół w Borowicy stał się kaplicą filialną. W 1961 roku został utworzony samodzielny ośrodek duszpasterski. Parafia w Borowicy ponownie została erygowana dekretem z 9 kwietnia 1988 roku przez bp. Bolesława Pylaka[12].

Kościół dwukrotnie, szczęśliwie uniknął zniszczenia podczas wojen. Pierwszy raz podczas I wojny światowej w 1915 roku, gdy pocisk armatni wpadł do wnętrza i uszkodził ścianę empory i jedną z kolumn od strony południowo-zachodniej, ubytki w ścianie zostały uzupełnione a lekko przesunięta z pionu kolumna została pozostawiona bez napraw. Pocisk armatni do dzisiaj znajduje się w kolumnie (zdj. 5).

Drugi raz podczas II wojny światowej, gdy w kwietniu 1944 roku połączone siły niemieckie i ukraińskich nacjonalistów spaliły wieś, a kościół został nietknięty. 12 sierpnia 1996 roku szalony podpalacz wlał przez okno zakrystii łatwopalną ciecz i podpalił. Za cudowne ocalenie można uznać fakt, że ogień zgasł samoczynnie i pomimo sprzyjających warunków, nie rozprzestrzenił się w drewnianym wnętrzu[13].

Architektura

Kościół wybudowano w stylu klasycystycznym, typu centralnego, o konstrukcji zrębowej. Zbudowany został z bali modrzewiowych o grubości 14 cm, ułożonych na grubych podwalinach, umieszczonych na podmurówce z cegły.

Bale połączone są w tzw. jaskółczy ogon bez ostatków i dodatkowo wzmocnione drewnianymi kołkami. Wykorzystano bardzo oryginalne łączenia ciesielskie, niestosowane nigdzie poza Borowicą. Elewacja frontowa sprawia wrażenie monumentalnej architektury murowanej, która posiada szalowanie imitujące rustykalne baniowanie muru kamiennego (zdj. 6-7)[14].

Kościół posiada niespotykany i wyjątkowy dla budowli sakralnych rzut przyziemia łączący ośmiobok z wpisanym w jego wnętrze planem krzyża greckiego o ściętych narożach pomiędzy ramionami.

Wnętrze kościoła zdominowane jest przez osiem potężnych rozmiarów kolumn doryckich. Wykonane zostały z jednego pnia modrzewiowego, obrobionego w dziesięciobok z kanelurami, w formie żłobkowanej listwy nałożonej na trzon kolumny na 2/3 wysokości. Kolumny posiadają średnicę 60-70 cm, wysokość 5,25 m, stanowią one także oprawę ołtarza głównego i ołtarzy bocznych umieszczonych w ramionach krzyża (zdj. 8-10).

W ramionach krzyża zostały umieszczone wnęki ołtarzowe, a od południa nadwieszono chór muzyczny (zdj. 11-12). W ściętych narożach na piętrze znajdują się empory otwarte prostokątne do wnętrza z opaskami profilowanymi (zdj. 13). W emporze północno-zachodniej znajduje się półkolista ambona. W części południowo-zachodniej urządzona została kaplica Matki Bożej, w późniejszym czasie poświęcona mieszkańcom wsi, którzy zginęli podczas II – wojny światowej (zdj. 14).

Wyposażenie kościoła stanowią skromne, klasycyzujące ołtarze architektoniczne, obraz ukrzyżowanego Chrystusa z XVIII-XIX wieku, obrazy Przemienienia Pańskiego, św. Stanisława Męczennika (zdj. 15) i św. Mikołaja z XIX wieku, obraz Matki Bożej Częstochowskiej, fisharmonia wyprodukowana w austriackim zakładzie Teofila Kotykiewicza z początków XX wieku (zdj. 16), kociołek na wodę chrzcielną z brązu, z XVIII wieku.

Praktycznie całe, wcześniejsze XVIII-wieczne, zabytkowe wyposażenie kościoła zostało sprzedane przez jednego administratorów parafii w latach 70. XX wieku do Muzeum Wsi Lubelskiej[15].

Otoczenie wokół kościoła obecnie się bardzo zmieniło. W latach 60. XX wieku przy ogrodzeniu kościoła postawiono murowane kapliczki dla uczczenia 50-lecia objawień fatimskich i 400-lecia śmierci Stanisława Kostki, w 1975 roku rozebrano drewnianą plebanię i wybudowano nową, murowaną, w latach 90. XX wieku wycięto ostatnie potężne świerki otaczające pierwotnie kościół oraz postawiono nową dzwonnice, wspartą na czterech słupach, w miejsce starej jednosłupowej (zdj. 17)[16].

W ostatnich latach z inicjatywy obecnego proboszcza parafii ks. Grzegorza Kolasy wykonano szereg prac konserwatorskich i naprawczych kościoła, zarówno zewnątrz jak i wewnątrz m.in. wymieniono przestarzałą instalacje elektryczną i wykonano nowe oświetlenie, co zwiększyło jego bezpieczeństwo, warunki użytkowania oraz poprawiło estetykę wnętrza.

Wykonane zostały nowe schody przy wejściu do kościoła (spękane, cementowe schody obłożono płytami granitowymi promieniowanymi), postawiono nowy krzyż przed kościołem czy kapliczkę św. Stanisława Męczennika (zdj. 18-19). W miarę zużycia i potrzeb wymienione zostały drewniane ogrodzenie wokół kościoła, plebani i zabudowań gospodarczych. 26 listopada 1966 roku kościół został wpisany do rejestru zabytku pod nr rej. A/89.

Parafia w Borowicy – podsumowanie

Kościół w Borowicy stanowi niezwykły przykład klasycystycznej architektury drewnianej, nieposiadającej analogii w sakralnym, polskim budownictwie drewnianym, za to ma wiele cech charakterystycznych dla budownictwa murowanego. Przez ponad dwa wieki zachowany został w swoim pierwotnym kształcie.

Zarówno bryła, konstrukcja i forma świątyni pozostała bez zmian i przebudów, podobnie jak wszystkie elementy jej wnętrza. Jak opisywał kościół J. Górak jedyny w kraju utrzymany w czystości stylowej zabytek klasycystycznej architektury drewnianej, unikat swojego rodzaju i cenny dokument epoki[17].Stanowi to o stylu i niepowtarzalnym klimacie tej „perełki architektonicznej”, znajdującej się w malutkiej wiosce wśród nadwieprzańskich pól i lasów.   


Bibliografia

Źródła drukowane:

  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Kancelaria Gubernatora Lubelskiego, sygn. 38/1887, Akta rzymsko – katolickiej kaplicy istniejącej we wsi Borowicy, pow. Chełm.

Literatura:

  • Czarnecki Włodzimierz, Dynamika procesów osadniczych w ziemi chełmskiej do końca XVI wieku, „Rocznik Chełmski”, t. VII, 2001, s. 47-93.
  • Górak Jan, Drewniany kościół z epoki klasycyzmu w Borowicy, „Studia i Materiały Lubelskie”, t. I, 1963, s. 221-256.
  • Kiszczak Jacek, Borowica – historia i archeologia miejscowości, „Nestor. Czasopismo Artystyczne”, nr 3(37), 2016, s. 11-14.
  • Kiszczak Jacek, Najstarsze dzieje Borowicy w świetle archeologii i historii. In. Nasza wieś Borowica, kroniko-historia. Ed. Agnieszka Domańska, Wojciech Sikorzak, wyd. II, Borowica 2021, s. 19-26.
  • Kiszczak Jacek, Kazimierz Jan hr. Krasiński herbu Ślepowron, „Nestor. Czasopismo Artystyczne”, nr 2(60), 2022, s. 12-16.
  • Kiszczak Jacek, Budni h. Jastrzębiec. O ostatnich właścicielach majątku Borowica-Żulin, „Nestor. Czasopismo Artystyczne”, nr 4(66), 2023, s. 12-17.
  • Rudnik Stanisława, Modrzewiowy kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Borowicy – historia jego budowy i remontów. In. Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego. Ed. Dariusz Kopciowski, Barbara Stolarz, Anna Frąckiewicz, t. XVIII, Lublin 2016, s. 235-250.
  • Rudnik Stanisława, Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Borowicy – wyjątkowa „perełka architektoniczna”. Historia jego budowy i prac remontowych, „Rocznik Chełmski”, t. XXI, 2017, s. 45-72.
  • Śniechowska-Karpińska Anastazja, Między rozsądkiem a uczuciem. Twórczość lieracka Elżbiety z Krasińskich Jaraczewskiej (1791-1832), Szczecin 2008.

Netografia:

  • Borowica: Kroniko historia, fundacjaxbw.pl [dostęp: 11.01.2025].
  • Elżbieta Krasińska Jaraczewska (1791-1834).jpg, pl.m.wikipedia.org [dostęp: 20.01.2025].
  • Kazimierz Krasiński, herbu Ślepowron (1725-1802), libr.sejm.gov.pl [dostęp: 11.01.2025].

[1] Kiszczak Jacek, Najstarsze dzieje Borowicy w świetle archeologii i historii. In. Nasza wieś Borowica, kroniko-historia. Ed. Agnieszka Domańska, Wojciech Sikorzak, wyd. II, Borowica 2021, s. 19-26.

[2] Czarnecki Włodzimierz, Dynamika procesów osadniczych w ziemi chełmskiej do końca XVI wieku, „Rocznik Chełmski”, t. VII, 2001, s. 88.

[3] Kiszczak Jacek, Borowica – historia i archeologia miejscowości, „Nestor. Czasopismo Artystyczne”, nr 3(37), 2016, s. 11.

[4] Rudnik Stanisława, Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Borowicy – wyjątkowa „perełka architektoniczna”. Historia jego budowy i prac remontowych, „Rocznik Chełmski”, t. XXI, 2017, s. 46.

[5] Kiszczak Jacek, Kazimierz Jan hr. Krasiński herbu Ślepowron, „Nestor. Czasopismo Artystyczne”, nr 2(60), 2022, s. 12-16.

[6] Kiszczak Jacek, Budni h. Jastrzębiec. O ostatnich właścicielach majątku Borowica-Żulin, „Nestor. Czasopismo Artystyczne”, nr 4(66), 2023, s. 12.

[7] Górak Jan, Drewniany kościół z epoki klasycyzmu w Borowicy, „Studia i Materiały Lubelskie”, t. I, 1963, s. 231.

[8] Rudnik Stanisława, op. cit., s. 50.

[9] Archiwum Państwowe w Lublinie, Kancelaria Gubernatora Lubelskiego, sygn. 38/1887, Akta rzymsko – katolickiej kaplicy istniejącej we wsi Borowicy, pow. Chełm.

[10] Śniechowska – Karpińska Anastazja, Między rozsądkiem a uczuciem. Twórczość lieracka Elżbiety z Krasińskich Jaraczewskiej (1791-1832), Szczecin 2008, s. 5-6.

[11] Rudnik Stanisława, op. cit., s. 46-48.

[12] Rudnik Stanisława, Modrzewiowy kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Borowicy – historia jego budowy i remontów. In. Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego. Ed. Dariusz Kopciowski, Barbara Stolarz, Anna Frąckiewicz, t. XVIII, Lublin 2016, s. 238-240.

[13] Ibidem, s. 240.

[14] Ibidem, s. 239.

[15] Rudnik Stanisława, op. cit., s. 54-55.

[16] Ibidem, s. 55-56.

[17] Górak Jan, op. cit., s. 232. 

Comments are closed.