Towarzystwo Pedagogiczne we Lwowie i jego dalsze przekształcenia
Drugim nauczycielskim stowarzyszeniem oświatowo–pedagogicznym na ziemiach polskich było Towarzystwo Pedagogiczne we Lwowie, które zrodziło się dzięki zaangażowaniu osób związanych z komitetem redakcyjnym „Szkoły” – czasopisma pedagogicznego wydawanego od 1868 roku. Pierwszeństwo powołania do życia Towarzystwa Pedagogicznego przypisuje się Bronisławowi Trzaskowskiemu, który myśl tę przedstawił w prasie lwowskiej. Jego propozycję rozwinął Karol Maszkowski, z którego inicjatywy i dzięki pomocy Jana Dobrzańskiego doszło do zjazdu pedagogicznego we Lwowie w dniach 24 – 25 lutego 1868 roku. W obradach uczestniczyło około 280 nauczycieli, którzy wybrali reprezentację Wydziału Tymczasowego Towarzystwa Pedagogicznego składającego się z kilkunastu przedstawicieli świata nauki na czele z prezesem, którym został profesor Uniwersytetu Lwowskiego, Józef Zielonacki. Większość osób, jaka utworzyła wspomniane gremium została wybrana także do Zarządu Głównego Towarzystwa Pedagogicznego podczas kolejnego zjazdu dnia 10 lutego 1869 roku. Prezesem mianowano Karola Maszkowskiego, a jego zastępcą Feliksa Strzeleckiego.
Towarzystwo od pierwszych miesięcy swojego istnienia dążyło do skupienia w swych szeregach wszystkich zawodowych pracowników oświaty i nauki, od szkoły ludowej po uniwersytet. Organizacja ta początkowo nie była zbyt dobrze odbierana przez Radę Szkolną Krajową i rządzący Galicją obóz konserwatywny. Niezbyt życzliwy stosunek oficjalnych władz spowodował, iż początki nie były zbyt łatwe, a codzienna działalność przynosiła coraz to bardziej złożone problemy. Dopiero, gdy relacje te uległy znaczącej poprawie, Towarzystwo mogło rozwijać się i poszerzać swą działalność. W roku 1870 liczyło ono około 3 tys. członków. W czasie swojego istnienia Towarzystwo organizowało wiele kursów dla nauczycieli, które najczęściej odbywały się w okresie ferii szkolnych, a poświęcone były przygotowaniu nauczycieli do egzaminów kwalifikacyjnych. Funkcje dokształcające spełniały organizowane każdego roku walne zjazdy członków, w których mogli uczestniczyć wszyscy członkowie Towarzystwa. Istotną rolę w podnoszeniu poziomu wykształcenia nauczycieli spełniały czasopisma i wydawnictwa TP. Jego centralnym organem był najstarszy w Galicji miesięcznik „Szkoła”. Z czasem zaczęto wydawać do niego dodatek o tytule „Praktyka Szkolna”, na łamach którego publikowano artykuły wybitnych nauczycieli praktyków. Dzięki działaniom Towarzystwa wydano wiele prac pedagogicznych, przewodników metodycznych, podręczników szkolnych dla szkół wydziałowych i średnich, książki dla dzieci i młodzieży oraz pomoce poglądowe i dzieła okolicznościowe. W tym miejscu jako przykład przywołać można dzieła wydane w 100. rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej czy na jubileusz J.I. Kraszewskiego i A. Mickiewicza. Towarzystwo Pedagogiczne świadczyło także zapomogi dla nauczycieli znajdujących się w wyjątkowo trudnym położeniu, organizowało bursy dla dzieci nauczycielskich i niezamożnej młodzieży. Wiele miejsca zajmowała także sprawa kształcenia dziewcząt. Rok 1906 przyniósł zmianę statutu Towarzystwa, co miało związek z opanowaniem go przez przedstawicieli Narodowej Demokracji. Od tego czasu członkiem mógł zostać jedynie Polak pracujący w szkolnictwie, a nowa nazwa organizacji brzmiała – Polskie Towarzystwo Pedagogiczne. Z kolei już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1919 roku PTP zmieniło ponownie nazwę, tym razem na Polskie Stowarzyszenie Pedagogiczne, a w 1921 roku po połączeniu z organizacjami nauczycielskimi hołdującymi podobnym założeniom społeczno – politycznym staje się Stowarzyszeniem Chrześcijańsko–Narodowym Nauczycielstwa Szkół Powszechnych.
Ponad 50–letnia działalność organizacji przyczyniła się do ożywienia wartości narodowych w szeregach nauczycieli w Galicji, a dzięki organizowanym formom dokształtu podniesiono poziom kształcenia uczniów. Warto także wspomnieć o akcjach pomocowych dla nauczycieli i ich rodzin, dzięki którym ludzie ci mogli przetrwać niezwykle trudne dla siebie okresy w życiu.
Powstanie Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie
Kolejnym stowarzyszeniem nauczycielskim, o którym warto wspomnieć jest Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych. Jego powstanie datuje się na 9 kwietnia 1884 roku, kiedy to we Lwowie z udziałem 90 osób odbyło się zebranie założycielskie TNSW. Statut powstały jeszcze w tym samym roku tak oto określał cele Towarzystwa: …popieranie wszelkich spraw mających na względzie rozwój szkół wyższych lub dobro nauczycieli; wzajemne udzielanie sobie najnowszych zdobyczy naukowych, tudzież spostrzeżeń i doświadczeń w praktyce nauczycielskiej; zaznajomienie szerszej publiczności z ustrojem szkół wyższych; pokrzepienie ducha koleżeństwa przez wzajemne zbliżenie się i wymianę myśli. Od początku swego istnienia Towarzystwo działało legalnie. Taka możliwość była następstwem popierania przez nie ówczesnego porządku politycznego. TNSW zgodnie z zapisanymi w statucie celami swą działalność koncentrowało po pierwsze na sprawach dotyczących treści, metod i organizacji pracy szkolnictwa średniego, a po drugie na problemach przygotowania zawodowego i warunkach życia i pracy nauczycieli. W istotnych dla szkolnictwa sprawach Towarzystwo odwoływało się do opinii publicznej i dla własnych postulatów starało się pozyskać przychylność prasy i wydawnictw galicyjskich. TNSW reprezentowało pogląd, że głównym zadaniem kształcenia szkolnego jest dobre wychowanie młodzieży, rozumiane jako należyte oddziaływanie moralne, narodowe i estetyczne. Towarzystwo propagowało konieczność noszenia przez uczniów mundurków, tak aby można było ich kontrolować poza szkołą. Wypowiadało się także w sprawie kwalifikowania książek do bibliotek szkolnych oraz było rzecznikiem rozszerzenia wychowania fizycznego młodzieży i wprowadzenia obowiązkowych zajęć z gimnastyki. Towarzystwo brało udział w utworzeniu w 1907 roku we Lwowie Muzeum Szkolnego oraz było wydawcą miesięcznika pedagogicznego „Muzeum” i serii „Nauka i sztuka”.
