Miasta ziemi chełmskiej za panowania Władysława Jagiełły

Pierwsze miasta ziemi chełmskiej lokowano na prawie niemieckim – magdeburskim już pod koniec XIV wieku, za czasów panowania w Polsce króla Władysława Jagiełły. Za panowania tego władcy prawa miejskie otrzymało kilka osad. Były to miasta królewskie: Chełm, Krasnystaw, Hrubieszów, Turobin i jedno miasto prywatne Szczebrzeszyn.

Spis treści:

• Lokacja – co to jest?
• Prawo niemieckie
• Pierwsze miasta ziemi chełmskiej
• Królewskie lokacje miejskie
• Miasto prywatne Szczebrzeszyn
• Pierwsze miasta ziemi chełmskiej – podsumowanie

Lokacja – co to jest?

Pojęcie „lokacja” pochodzi od łacińskiego słowa locare, locatio, locacio, locaccio i oznacza „umieszczać”, „lokować”, „osadzać”. Polegała na obraniu właściwego terenu pod przyszłe miasto[1].

Lokacja była to prawna regulacja działalności człowieka w tworzeniu ośrodka miejskiego. Różne dyscypliny naukowe mogą inaczej określać powyższy termin. Dla historyka oznacza ono regulację prawną, która tworzy lub restrukturyzuje miasto.

Architekci lub urbaniści będą skupiać się na przemianach przestrzennych ośrodka, natomiast archeolodzy nie będą badali samej lokacji, a prześledzą jej skutki w kulturze materialnej osadników i strukturze miasta[2].

Prawo niemieckie

Organizacja miasta odbywała się na tzw. prawie niemieckim. Mogło ono występować czterech odmianach – magdeburskiej, chełmińskiej, średzkiej i lubeckiej. Najstarszą i najbardziej rozpowszechnioną formą w Polsce było prawo magdeburskie.

Prawo chełmińskie było stosowane przy lokacji miast w państwie krzyżackim, na Mazowszu i Podlasiu, prawo średzkie stosowano dla niektórych osad ze Śląska, Wielkopolsce, Małopolsce, na ziemi sieradzkiej i łęczyckiej, prawo lubeckie stosowano do ośrodków nadmorskich np. Gdańsk.

Różnice pomiędzy poszczególnymi formami polegały przede wszystkim na ustroju miast[3]. W literaturze wyróżniamy dwa etapy lokacji – przestrzenny i prawny.

Etap przestrzenny organizacji miasta można podzielić na pięć faz:

• wstępna, gdzie fundator sam lub wspólnie z zasadźcą wybierał miejsce pod przyszłe miasto,
• koncepcyjno-planistyczna, czyli przygotowanie planu miasta,
• rozmierzenia przestrzeni miejskiej, gdzie głównymi elementami są: rynek, ulice przyrynkowe, działki siedliskowe, ratusz, kościół parafialny, urządzenia komunalne, założenia fortyfikacyjne,
• zaludnienia oraz zabudowy miasta lokacyjnego, na początku jedynie drewniana, w późniejszych okresach pojawią się zabudowania murowane,
• organizacja targu, promocja ośrodka[4].

Etap prawny wiązał się z nadaniem aktu lokacyjnego (nazywany był także dokumentem wójtowskim, umową lokacyjną) zasadźcy, który miał zorganizować przyszłe miasto. Umowy lokacyjne w pełni wykształciły się za czasów Kazimierza Wielkiego.

Inicjatywa wystawiania dokumentów lokacyjnych wychodziła od fundatorów, były w nim podawane motywy założenia miasta, np. chęć zwiększenia swoich dochodów czy zwiększenie obronności przed najazdami zewnątrz[5].

Zachodzące przemiany gospodarcze w Europie Środkowej w XII-XIII wieku spowodowały nowe zjawisko powstania miast, z ściśle uporządkowanymi układami przestrzennymi. Na te obszary napływali nowi osadnicy, którzy otrzymywali immunitety – gospodarcze i sądowe oraz wydzielone działki ziemi, gdzie mogli tworzyć własne samorządy. Maria Bogucka i Henryk Samsonowicz wyróżnili trzy przełomowe etapy lokacji miejskiej:

• pojawienie się zbiorowości, która stanowiła podmiot działania oraz występowała wspólnie wobec właściciela miasta,
• reforma gospodarcza, która wspierała mieszczan i gospodarka towarowo-pieniężna,
• zmiany przestrzenne nowego miasta z charakterystycznym układem przestrzennym[6].

Pierwsze miasta ziemi chełmskiej

Początki miejskiego ruchu lokacyjnego na ziemi chełmskiej rozpoczęły się po przyłączeniu tych ziem do państwa polskiego przez Jadwigę i Władysława Jagiełłę w 1387 roku. Inicjatorem lokacji miejskich był Władysław Jagiełło.

Proces powstawania ośrodków lokacyjnych był stopniowy, często hamowany przez złe warunki polityczne czy gospodarcze. Wiąże się to z powtarzaniem nadań aktów lokacyjnych. Dokumenty lokacyjne traktuje się jak swoistą metrykę miejskości.

Proces lokacyjny miast na terenach nadbużańskich był długotrwały i wielopłaszczyznowy, a niekiedy skomplikowany militarnie oraz politycznie. Charakteryzowało się to nawet wydaniem kilku dokumentów lokacyjnych dla danego ośrodka.

W ziemi chełmskiej wiązało się to także z przebudową stosunków własnościowych, skarbowych i prawno-ustrojowych[7]. Organizowanie ośrodków miejskich na prawie niemieckim przebiegało według określonego planu, który wiązał się z reorganizacją jednostek terytorialnych. Zajmowali się nimi ludzie ściśle związani z dworem królewskim, a w niektórych przypadkach sam monarcha[8].

Królewskie lokacje miejskie

Pierwsze miasta ziemi chełmskiej na prawie magdeburskim były kontynuacją wczesnośredniowiecznych ośrodków grodowo-miejskich.  Możemy do nich zaliczyć Chełm, Szczekarzew (Krasnystaw) i Szczebrzeszyn.

Musiały one spełniać kilka kryteriów: posiadać wcześniejszą wytwórczość handlową lub usługową, pełnić funkcję centrum politycznego i administracyjnego, funkcje militarne i religijne. Część ośrodków lokowano na tzw. surowym korzeniu, czyli nie posiadały one tradycji grodowej tj. Hrubieszów i Turobin.

Chełm

Pierwszym ośrodkiem w ziemi chełmskiej, który otrzymał magdeburskie prawo miejskie z rąk Władysława Jagiełły, był Chełm. Początki ośrodka grodowo-miejskiego wiążemy z królem Rusi Halicko-Włodzimierskiej, Danielem Romanowiczem, w XIII wieku.

Daniel wybudował na tzw. Wysokiej Górce okazałe palatium, które powstało na miejscu wcześniej istniejącego grodu (?), należącego do tzw. Grodów Czerwieńskich. Osadnictwo skupiało się u podnóża Wysokiej Górki, na podgrodziu (obecny Pl. Łuczkowskiego) i osadzie przygrodowej (po zachodniej części Wysokiej Górki).

7 stycznia 1392 roku na zamku w Lubomlu został wystawiony akt lokacyjny miasta, drugi przywilej lokacyjny wystawiono w dniu 28 września 1425 roku w Żukowicach[9]. Dokument z 1392 roku został wystawiony na wyraźną prośbę mieszkańców i obywateli miasta, wójta oraz rajcy.

Akt lokacyjny przenosił miasto z prawa ruskiego i polskiego na magdeburskie. Wiązało się to z wyłączeniem wszystkich mieszkańców Chełma (Polaków, Niemców, Rusinów, zagrodników, karczmarzy oraz przedmieszczan) spod jurysdykcji urzędników państwowych (wojewodów, starostów, sędziów czy urzędników ruskich – wojewodów grodowych).

Mieszczanie od tej pory mieli odpowiadać za popełnione przestępstwa jedynie przed własnym, dziedzicznym wójtem, jak to wynikało z prawa magdeburskiego. Władza administracyjna i sądowa została oddana wójtowi, z którym współpracowali rajcy miejscy.

Zwyczajem prawa magdeburskiego było nadawanie mieszczanom 100 łanów frankońskich ziemi, w celu jego zagospodarowania, ponadto zezwalało „po wieczne czasy” wystawiać swoje sklepy, kramy sukiennicze, jatki mięsne, stoły chlebowe czy ławy rybne.

Mieszczanie chełmscy otrzymali prawo wolnego handlu wyrobami rzemieślniczymi. W tym celu mieli zbudować urządzenia handlowe: jatki, kramy i ławy. Celem takiego nadania, jak wskazuje akt lokacyjny Chełma, było stworzenie pomyślnych warunków dla osiedlających się ludzi[10].

Niemieckie prawo miejskie nakładało na mieszczan różnego rodzaju obowiązki, obciążenia i ciężary, ale także dawało uprawnienia, jak wolność osobistą oraz zajmowanie się zawodami miejskimi – rzemiosłem czy kupiectwem.

Lokacja prawna tworzyła dla osady szerokie uprawnienia immunitetowe, które prowadziły do rozwoju społecznego, ekonomicznego i prawnego miasta. W przyszłości była to podstawa do wytworzenia się i pomyślnego rozwoju samorządu miejskiego[11].

Układ przestrzenny Chełma po nadaniu prawa niemieckiego nie zmienił się w ogóle. Widać w nim wyraźnie rozplanowanie przedlokacyjne z XIII wieku, czyli gród rozciągnięty wzdłuż głównego traktu, „ujęty w ramy wałów, wrzecionowatym podgrodziem”.

Jerzy Kłoczowski tłumaczy to tym, że układ przestrzenny stworzony w czasach Daniela Romanowicza przyjął się po nadaniu praw miejskich pod koniec XIV wieku, w związku z tym niepotrzebna była nowa regulacja przestrzenna, charakterystyczna dla prawa magdeburskiego[12]. Rozplanowanie przestrzenne Chełma z wczesnego średniowiecza widoczne jest na najstarszej ikonografii i planach przestrzennych miasta.

Krasnystaw

Drugim po Chełmie miastem lokowanym na prawie niemieckim w ziemi chełmskiej był Krasnystaw. W literaturze przedmiotu Krasnystaw identyfikuje się z latopisowym Szczekarzewem z XIII wieku, jednak różnie jest interpretowany jego status prawny przed lokacją. Niektórzy badacze określają Szczekarzew jako wieś, inni ośrodek grodowo-miejski, a jeszcze inni jako twierdzę[13].

1 marca 1394 roku na krakowskim rynku, król Władysław Jagiełło wystawił akt lokacyjny miasta[14]. Miasto było kontynuacją ośrodka grodowo-miejskiego z XIII wieku. Wydanie aktu lokacyjnego dla Krasnegostawu wiązało się z szybkim rozwojem kolonizacyjnym osady miejskiej.

Władysław Jagiełło polecił szlachcicowi lubelskiemu Stanisławowi z Kozic lokację miasta na prawie magdeburskim. Stawał się on automatycznie wójtem dziedzicznym. Według aktu lokacyjnego otrzymywał uposażenie w formie czterech łanów pola, 1/6 wpływów z czynszów pobieranych od mieszczan, 1/3 dochodów z kar sądowych i inne powinności.

Król przeniósł osadę z prawa ruskiego i polskiego na niemieckie i wyłączył mieszczan z jurysdykcji swoich urzędników. Władza administracyjna i sądownicza należała do wójta. Miasto zostało ulokowane na 100 łanach frankońskich, które obejmowały pola uprawne, łąki, pastwiska.

2 łany zostały przeznaczone jako uposażenie przyszłego kościoła parafialnego. Mieszczenie nie posiadali tzw. wolnizny, ale król pozwolił im organizować w każdy czwartek targi. Mieszczanie w ramach prawa magdeburskiego posiadali wolność osobistą, swobodę posługiwania się zawodami miejskimi, tj. kupiectwem i rzemiosłem[15].

Drugim etapem procesu była lokacja przestrzenna. Miasto zostało ulokowane na terenie wolnym od jakiejkolwiek zabudowy, rozplanowane na wyniosłości, bliskiej odległości od zamku oraz posiadało niezależne od niego umocnienia fortyfikacyjne[16].

Układ przestrzenny miasta widoczny do dziś jest typowy dla prawa magdeburskiego, czyli regularny, w miarę kwadratowy rynek, z wybiegającymi od niego szachownicowym układem ulic. Po stronie południowej wymierzony został obszar dla przyszłego kościoła parafialnego[17].

Krasnystaw posiadał trzy bramy miejskie: Lubelską, Chełmską i Krakowską. Na jego obszarze najprawdopodobniej były prowadzone prace niwelacyjne, wykopana została fosa, usypano wały ziemne z palisadą oraz wybudowano na szczycie drewniane baszty[18].

Hrubieszów

Trzecim ośrodkiem miejskim w ziemi chełmskiej był Hrubieszów. 29 września 1400 roku we Lwowie Władysław Jagiełło wystawił akt lokacyjny magdeburski dla osady hrubieszowskiej[19]. Jak wynika z dokumentu lokacyjnego, wcześniej Hrubieszów był wsią, która została przemianowana na miasto[20].

W XIV wieku osada wchodziła w skład ziemi bełskiej, nadanej jako lenno księciu płockiemu Siemowitowi IV przez Władysława Jagiełłę w 1388 roku. Przed 1395 rokiem późniejszy powiat hrubieszowski został oderwany od ziemi bełskiej i przyłączony do ziemi chełmskiej przez Jagiełłę[21].

Dokument lokacyjny miasta nie zachował się do naszych czasów, znany jest z późniejszej kopii zapisanej w księgach sądowych.

Hrubieszów zawdzięcza swój awans społeczny korzystnym warunkom politycznym, które wytworzyły się na obszarze nadbużańskim pod koniec XIV wieku oraz dogodnemu położeniu na szlaku handlowym, ciągnącym się od kolonii greckich i włoskich położonych nad Morzem Czarnym, przez Kijów, Włodzimierz Wołyński, Hrubieszów i dalej na zachód[22].

Z osady nad Huczwą wychodziły dwie drogi handlowe. Jedna prowadziła przez Grabowiec, Turobin, Kraśnik, Zawichost, Sandomierz do Krakowa, a druga przez Grabowiec, Krasnystaw, Lublin, Wąwolnicę, Kazimierz Dolny, Radom, Opoczno do Wielkopolski.

Przez Hrubieszów przebiegał także  ważny szlak solny,prowadzący z Dołhobycza, poprzez Lubaczów, Bełz, Chełm i dalej na Podlasie i Litwę. Względy polityczne pozwoliły także osadzie uzyskać prawa miejskie, ponieważ był dogodnym ośrodkiem, z którego król Jagiełło mógł obserwować swoje lenno nadane Siemowitowi IV[23].

Władysław Jagiełło wydając we Lwowie akt lokacyjny miasta wskazał w nim zasadźcę, którym został mieszkaniec Chełma Bartłomiej, który po lokacji sprawował funkcję wójta dziedzicznego.

Prawo magdeburskie nadawało mieszczanom hrubieszowskim wolność osobistą, możliwość wykonywania zawodów miejskich, jak kupiectwo i rzemiosło, czy także swobodne osiedlanie się w wyznaczonych działkach siedliskowych i na gruntach. Ponadto miasto otrzymało immunitet, który stanowił podstawę wyodrębnienia się samorządu miejskiego.

Podobnie jak w Chełmie czy Krasnymstawie, Hrubieszów został wyjęty spod prawa ruskiego i polskiego, a jego mieszkańcy spod jurysdykcji urzędników królewskich. Od tego momentu mieli odpowiadać w sprawach karnych jedynie przed swoim dziedzicznym wójtem, a apelacje były rozpatrywane przez sąd królewski.

Wójt w ramach przywileju lokacyjnego otrzymywał 2 łany frankońskie pola, łąki oraz plac pod budowę swojego domu. Do niego należały także połowy dochodów z jatek rzemieślniczych, kramów, ław rybnych, piekarskich czy szewskich.

Otrzymał prawo do budowy młyna, łaźni miejskiej i założenia stawu. Do zadań wójta należało dbać o porządek w mieście oraz czuwać nad bezpieczeństwem mieszczan. Nałożony został na niego obowiązek stawiania się na wyprawy wojenne z jednym łucznikiem i z włócznią[24].

Z wydaniem dokumentu lokacyjnego wiązała się także określona zabudowa przestrzenna miasta. Wójt Bartłomiej najprawdopodobniej posiadał znaczne środki finansowe na te przedsięwzięcia.

Rozplanowanie przestrzenne nastąpiło w 1400 roku, wytyczony został wtedy prostokątny Rynek, ulice przyrynkowe, parcele, działki siedliskowe oraz miejsce pod przyszły kościół parafialny. Akt lokacyjny nie zawiera jednak informacji ile łanów zostało przeznaczone na zagospodarowanie przyszłego miasta.

Na pewno akcją lokacyjną został objęty obszar dawnej wsi. Okres wolnizny wynosił jedynie 10 lat, co poświadcza, że pod lokację zagospodarowano tereny już użytkowane. Miasto posiadało szachownicowo-blokowy układ ulic. Zabudowa miasta lokacyjnego była drewniana, drewniany był także kościół parafialny i umocnienia zamku[25].

Turobin

Był to kolejny ośrodek miejski i ostatni w ziemi chełmskiej, który był lokowany przez Władysława Jagiełłę. Akt lokacyjny miasta został wydany na prośbę właścicieli tej wsi Dobrogosta z Szamotuł oraz jego żony Elżbiety 1 marca 1420 roku w Sandomierzu[26].

Wcześniej, bo 25 lipca 1399 roku, król wystawił dokument lokacyjny wsi. W II połowie XIV wieku Turobin należał do włości szczebrzeskiej marszałka wielkiego koronnego i podskarbiego Dymitra z Goraja.

Po jego śmierci latyfundium zostało podzielone pomiędzy jego bratanków, z czego wyodrębniła się także włość turobińska, która po 1405 roku, razem z Wolą Turobińską, Żabnem, Tarnawą, Czernięcinem, Wolą Czerniecką oraz z Biskupiem należała do córek Dymitra[27].

Nadanie praw magdeburskich Turobinowi tworzyło, jak w innych lokowanych ośrodkach, organizację samorządu miejskiego na prawie niemieckim. Akt lokacyjny stwierdzał nadanie przywilejów, wszelkich praw, wolności, którymi cieszą się inne miasta i przenosił osadę z prawa ruskiego i polskiego na niemieckie.

Mieszczanie zostali wyłączeni spod jurysdykcji urzędników królewskich m.in. kasztelanów, wojewodów, sędziów, a odpowiadali jedynie przed swoim dziedzicznym wójtem i rajcami. Wśród tych osób, jak wskazuje dokument, wyłączeni zostali także schizmatycy[28].

Dokument lokacyjny zezwalał mieszczanom na organizowanie targów w każdy wtorek, gdzie obowiązywała całkowita swoboda handlu. Miasto dynamicznie się rozwijało, duże znaczenie miało dogodne położenie Turobina na szlaku handlowym, który ciągnął się od Kijowa po Włodzimierz Wołyński, Hrubieszów, Zawichost do Krakowa i dalej na Zachód.

W 1420 roku dokonał się etap prawny lokacji, o procesie przestrzennym praktycznie nic nie wiadomo. Być może układ przestrzenny miasta mógł dalece nie odbiegać od innych lokowanych ośrodków na prawie niemieckim w ziemi chełmskiej w końcu XIV i  I połowie XV wieku[29].

Miasto prywatne Szczebrzeszyn

Do najstarszych ośrodków miejskich ziemi chełmskiej należy Szczebrzeszyn, jednak nie jest znana dokładna data nadania mu prawa magdeburskiego. Akt lokacyjny, nawet w formie kopii do naszych czasów się nie zachował.

Warto na początku zacytować słowa XIX-wiecznego archiwisty Ordynacji Zamojskiej Mikołaja Stworzyńskiego: Szczebrzeszyn – miasto kiedy i przez kogo osadzone pierwotnie, od czego tak nazwane zostało – to wszystko pokrył czas grubą niewiadomą[30].

W dawnej historiografii polskiej istniał pogląd, że Szczebrzeszynowi prawa miejskie nadał książę Władysław Opolczyk, który od 1377 roku zarządzał Rusią Czerwoną. Maria Stankowa krytycznie odniosła się do tego, stwierdzając, że nie jest to źródłowo udokumentowane[31].

Historycy powołują się też na wzmiankę w źródłach dotyczących potwierdzenia nadania włości szczebrzeskiej w prywatny zarząd Dymitrowi z Goraja przez Władysława Jagiełłę w 1388 roku.

Wówczas król miał udzielić pewnych swobód mieszkańcom Szczebrzeszyna. Dla większości badaczy to wielki marszałek koronny nadał prawo magdeburskie osadzie szczebrzeskiej[32]. Kazimierz Myśliński publikując biografię o Dymitrze z Goraja stwierdził, że z jego inicjatywy lokowano Szczebrzeszyn w 1394 roku, a następnie pobliski Goraj w 1398 roku[33].

Nowy głos w dyskusji wniósł Ryszard Szczygieł. Badacz wspomniał o powołaniu wójta dziedzicznego w Szczebrzeszynie dopiero 7 lutego 1410 roku. Prokop z Goraja i Stajanic, który odziedziczył część włości szczebrzeskiej po śmierci Dymitra z Goraja w 1400 roku, wydał dokument, który dotyczył sprzedaży wójtostwa dziedzicznego w Szczebrzeszynie mieszczaninowi Kaliszowi z Hrubieszowa.

Był to dokument typu tzw. traktatu wójtowskiego, który nadawał odbiorcy bogate wyposażenie miasta. Na tej podstawie Szczygieł wysunął hipotezę, że Szczebrzeszyn nie otrzymał królewskiego aktu lokacyjnego, natomiast proces lokacji miasta na prawie magdeburskim rozpoczął się na podstawie dokumentu nadającego Dymitrowi z Goraja włość szczebrzeską.

Autor dalej stwierdził, że ten proces był wieloetapowy i trwał przynajmniej do 1410 roku[34].

Trudno określić, kiedy zakończyła się lokacja przestrzenna Szczebrzeszyna. Po przeanalizowaniu opisów miasta z 1516 i 1600 roku, a także najstarszego zachowanego planu z 1823 roku, istnieją przesłanki, że mogła się ona zakończyć pod koniec XIV wieku.

Układ z tego planu najprawdopodobniej pochodził z II połowy XIV wieku, więc z czasów rządów Dymitra z Goraja. Wówczas też zakończył się podział przestrzeni miejskiej. Układ przestrzenny Szczebrzeszyna był prosty, różnił się niewiele od regularnych układów szachownicowych, występujących przy innych lokacjach na prawie magdeburskim[35].

Pierwsze miasta ziemi chełmskiej – podsumowanie

Do badań dziejów miast średniowiecznych i nowożytnych powinno się korzystać z szerokiego wachlarza możliwości jakie proponują różne dziedziny nauki, przede wszystkim historia, urbanistyka, architektura czy archeologia. Ich specyfika i warsztat badawczy, razem połączony, może w pełni oświetlić problematykę lokacji i rozwoju ośrodków miejskich.

Recepcja prawa niemieckiego na terenach historycznej ziemi chełmskiej, czy szerzej ujmując w Księstwie Halicko-Wołyńskim pojawiła się dość wcześnie. Istnieją przesłanki w źródłach pisanych o zorganizowanych gminach miejskich w XIII wieku w takich ośrodkach jak Chełm, Szczekarzew.

Jednak późniejsze walki o przynależność ziem byłego Księstwa Halicko-Wołyńskiego w XIV wieku zahamowały proces reformy miejskiej. Niewątpliwie brak stabilizacji politycznej wpływał niekorzystnie na zakres organizowania miast. Ostateczne przyłączenie tych ziem do Korony przez Jadwigę i Władysława Jagiełłę w 1387 roku, przyczyniło się do powstawania miast na prawie magdeburskim.

Akty lokacyjne nadawane były zarówno ośrodkom grodowo-miejskim, jak i zakładano nowe miasta na tzw. surowym korzeniu. Polityka miejska, powodzeniem kontynuowana była przez potomków Jagiełły oraz w czasach późniejszych.  

Bibliografia:

Źródła drukowane:

• Zbiór dokumentów małopolskich, cz. VI, wyd. I. Sułkowska-Kurasiowa i S. Kuraś, Wrocław 1974 cz. VI, nr 1598, 1635.
• Zbiór dokumentów małopolskich, cz. VII, wyd. I. Sułkowska-Kurasiowa i S. Kuraś, Wrocław 1975, nr 1890.
• Zbiór Dokumentów Małopolskich, cz. VIII, wyd. I. Sułkowska-Kurasiowa i S. Kuraś, Wrocław 1976, nr. 2547, 2565.
• Stworzyński Mikołaj, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego Archiwistę 1834, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, rps 1815.

Literatura:

• Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1986.
• Czarnecki Włodzimierz, Kształtowanie się podstaw terytorialnych ziemi chełmskiej w średniowieczu i jej obraz naturalny, „Rocznik Chełmski”, t. XI, s. 11-31.
• Górak Jan, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
• Myśliński Kazimierz, Dymitr z Goraja i początki Kraśnika. In. Problemy historii i archiwistyki. Ed. Tadeusz Mencel, Lublin 1986, s. 21-31.
• Nowak Barbara, Lokacja miasta Turobina, „Rocznik Chełmski”, t. II, 1996, s. 51-57.
• Piekalski Jerzy, Praga, Wrocław, Kraków. Przestrzeń publiczna i prywatna w czasach średniowiecznego przełomu, Wrocław 2014.
• Rudnik Stanisława, Rynek w Krasnymstawie jako przykład złożoności problematyki konserwatorskiej w rewaloryzowanych centrach staromiejskich. In. Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego. Rok 2011. Ed. Halina Landecka, Dariusz Kopciowski, Lublin 2011, s. 270-285.
• Slobodian Vasyl, Widok Chełma z drugiej połowy XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, T. LXII, nr 2, 2014, s. 259-265.
• Sobczuk Elżbieta, Rozwój przestrzenny Krasnegostawu w świetle źródeł pisanych oraz badań i nadzorów archeologicznych, „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, t. V, 2000, s. 136-145.
• Stankowa Maria, Sąd hrubieszowski, „Rocznik Lubelski”, t. XVI, 1973, s. 27-40.
• Stankowa Maria, Dawny powiat Szczebrzeski XIV-XVIII wiek, Warszawa 1975.
• Stołecki Krzysztof, Krasnystaw – rys historyczny, Puławy 2008.
• Szczygieł Ryszard, Etapy lokacji miast nadbużańskich w XIV – XV wieku. Jedna czy dwie lokacje Chełma na prawie niemieckim?. In. Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznice urodzin, Ed. Jacek Chrobaczyński i inni., Kraków 1993, s. 125-130.
• Szczygieł Ryszard, Proces lokacji na prawie niemieckim miasta Szczebrzeszyna, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica”, t. III, 2004, s. 195-202.
• Szczygieł Ryszard, Lokacja miasta na prawie niemieckim i jego dzieje do końca XV wieku. In. Dzieje Hrubieszowa. Od pradziejów do 1918 roku. Ed. Ryszard Szczygieł, t. I, Hrubieszów 2006, s. 87-102.
• Szczygieł Ryszard, Lokacja miasta na prawie niemieckim i jego dzieje w czasach jagiellońskich. In. Dzieje Urzędowa. Ed. Ryszard Szczygieł, Marian Surdacki, Lublin-Urzędów 2011, s. 58-65.
• Szczygieł Ryszard, Powstanie miasta Krasnegostawu i jego dzieje w XV wieku, „Zapiski Krasnostawskie”, t. V, 2014, s. 7-20.
• Szczygieł Ryszard, Miasta prywatne w Polsce od XIV wieku do 1772 roku – chronologia lokacji, właściciele, pełnione funkcje, „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. LXXVII, 2016, s. 13-45.
• Wańkowicz Magdalena W., Rola działki miejskiej w procesie lokacyjnym na przykładzie miasta Dzierżoniowa, „Wiadomości Konserwatorskie”, t. XX, 2006, s. 53-59.

Netografia:

• Jop Robert, Miasto przywilejami innym w Koronie równe – w 629. rocznicę lokacji Chełma, lac.lublin.pl [dostęp: 19.12.2024].

[1] Wańkowicz Magdalena W., Rola działki miejskiej w procesie lokacyjnym na przykładzie miasta Dzierżoniowa, „Wiadomości Konserwatorskie”, t. XX, 2006, s. 53.

[2] Piekalski Jerzy, Praga, Wrocław, Kraków. Przestrzeń publiczna i prywatna w czasach średniowiecznego przełomu, Wrocław 2014, s. 65.

[3] Szczygieł Ryszard, Miasta prywatne w Polsce od XIV wieku do 1772 roku – chronologia lokacji, właściciele, pełnione funkcje, „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. LXXVII, 2016, s. 14-15.

[4] Ibidem, 20-22.

[5] Ibidem, s. 18-19.

[6] Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1986, s. 45.

[7] Szczygieł Ryszard, Etapy lokacji miast nadbużańskich w XIV – XV wieku. Jedna czy dwie lokacje Chełma na prawie niemieckim?. In. Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznice urodzin, Ed. Jacek Chrobaczyński i inni., Kraków 1993, s. 126-127.

[8] Szczygieł Ryszard, Lokacja miasta na prawie niemieckim i jego dzieje w czasach jagiellońskich. In. Dzieje Urzędowa. Ed. Ryszard Szczygieł, Marian Surdacki, Lublin-Urzędów 2011, s. 58-60.

[9] Zbiór Dokumentów Małopolskich, cz. VIII, wyd. I. Sułkowska-Kurasiowa i S. Kuraś, Wrocław 1976, nr. 2547, 2565.

[10] Ibidem.

[11] Szczygieł Ryszard 1993, dz. cyt., s. 128-129.

[12] Kłoczowski Jerzy, Zarys historii rozwoju przestrzennego miasta Chełma, „Roczniki Humanistyczne”, T. VI, z. 5, 1957, s. 200-201.

[13] Stołecki Krzysztof, Krasnystaw – rys historyczny, Puławy 2008, s. 46-48.

[14] Zbiór dokumentów małopolskich, cz. VI, wyd. I. Sułkowska-Kurasiowa i S. Kuraś, Wrocław 1974 cz. VI, nr 1598.

[15] Ibidem, s. 117-119.

[16] Rudnik Stanisława, Rynek w Krasnymstawie jako przykład złożoności problematyki konserwatorskiej w rewaloryzowanych centrach staromiejskich. In. Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego. Rok 2011. Ed. Halina Landecka, Dariusz Kopciowski, Lublin 2011, s. 270.

[17] Szczygieł Ryszard, Powstanie miasta Krasnegostawu i jego dzieje w XV wieku, „Zapiski Krasnostawskie”, t. V, 2014, s. 13.

[18] Sobczuk Elżbieta, Rozwój przestrzenny Krasnegostawu w świetle źródeł pisanych oraz badań i nadzorów archeologicznych, „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, t. V, 2000, s. 139.

[19] Zbiór dokumentów małopolskich, cz. VI, 1974, nr 1635.

[20] Stankowa Maria, Sąd hrubieszowski, „Rocznik Lubelski”, t. XVI, 1973, s. 28.

[21] Czarnecki Włodzimierz, Kształtowanie się podstaw terytorialnych ziemi chełmskiej w średniowieczu i jej obraz naturalny, „Rocznik Chełmski”, t. XI, 2007, s. 17.

[22] Szczygieł Ryszard, Lokacja miasta na prawie niemieckim i jego dzieje do końca XV wieku. In. Dzieje Hrubieszowa. Od pradziejów do 1918 roku. Ed. Ryszard Szczygieł, t. I, Hrubieszów 2006, s. 87.

[23] Ibidem, s. 88-90.

[24] Ibidem, s. 90-91.

[25] Ibidem, s. 91-92.

[26] Zbiór dokumentów małopolskich, cz. VII, wyd. I. Sułkowska-Kurasiowa i S. Kuraś, Wrocław 1975, nr 1890.

[27] K. Myśliński, Dzieje kariery politycznej w Polsce średniowiecznej. Dymitr z Goraja 1340-1400, Lublin 1981, s. 148-149.

[28] Zbiór dokumentów małopolskich, cz. VII.

[29] Nowak Barbara, Lokacja miasta Turobina, „Rocznik Chełmski”, t. II, 1996, s. 54-57.

[30] Stworzyński Mikołaj, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego Archiwistę 1834, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, rps 1815, s. 60.

[31] Stankowa Maria, Dawny powiat Szczebrzeski XIV-XVIII wiek, Warszawa 1975, s. 17.

[32] Szczygieł Ryszard, Proces lokacji na prawie niemieckim miasta Szczebrzeszyna, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica”, t. III,  2004, s. 196-197.

[33] Myśliński Kazimierz, Dymitr z Goraja i początki Kraśnika. In. Problemy historii i archiwistyki. Ed. Tadeusz Mencel, Lublin 1986, s. 29.

[34] Szczygieł Ryszard 2004, dz. cyt., s. 197-199.

[35] Ibidem, s. 199.

Jacek Kiszczak