Na całym świecie dochodziło w latach 60-tych do ważnych przemian. Kulturalnych, seksualnych, politycznych i historycznych, których kulminacja przypada właśnie na rok 1968. Dla Czechosłowacji był, to czas krótkiej wolności, zakończony zbrojną interwencją wojsk Układu Warszawskiego i represjami. Jak doszło do Praskiej Wiosny i jakie były jej konsekwencje? Dlaczego właśnie ten rok miał coś zmienić? Jak wyglądał wtedy świat?
Czytaj część drugą
Na samym początku należy zaznaczyć, że świat w latach 60. XX wieku nadal był pełen dyskryminacji i przemocy. W Stanach Zjednoczonych, które dzisiaj uchodzą za wzór liberalizmu, prawo do głosowania w wyborach zostało przyznane Afroamerykanom dopiero w 1965 roku. Protesty, które doprowadziły do tej decyzji rozpoczęły się w 1955 roku od sprawy Rosy Park, pochodzącej z Alabamy. Kobieta odmówiła ustąpienia miejsca białemu mężczyźnie w autobusie, została aresztowana i nałożono na nią karę grzywny obejmującą również koszty prowadzonego procesu. Czarni obywatele miasta Montgomery, w którym mieszkała, zaczęli bojkotować transport publiczny. Po 381 dniach protestu, udało się im znieść segregację rasową w autobusach[1]. Był to jednak dopiero początek walki Afroamerykanów o równouprawnienie. 28 sierpnia 1963 roku najbardziej znany Afroamerykanin walczący o prawa czarnoskórych obywateli USA – Martin Luther King – wygłosił sławne przemówienie „I have a dream” („Mam marzenie”), w którym ogłosił, że czarnym Amerykanom został przyznany w 1863 roku czek, który nadal pozostaje bez pokrycia, zaznaczając, że protesty nie ustaną, dopóki wszystkim nie zostaną przyznane równe prawa obywatelskie[2]. Niestety nie dane mu było doczekać końca swojej misji. W kwietniu 1968 roku został zastrzelony w Memphis. Jego śmierć doprowadziła do buntu wśród Afroamerykanów, dochodziło do aktów wandalizmu takich, jak wybijanie szyb w witrynach sklepowych, podpaleń czy grabieży. Przed śmiercią udało się mu jeszcze zapoczątkować tzw. akcję Poor People’s Campaing (Kampanię Biednych Ludzi), która miała na celu poprawę warunków materialnych wśród biedniejszej części społeczeństwa. Kampania miała swój punkt kulminacyjny wiosną w Waszyngtonie, dokąd zmierzali biedni z całego kraju, zarówno czarni, jak i biali , aby wymóc na rządzie poprawę swojej sytuacji poprzez demonstracje i petycje przed Białym Domem. Nie przyniosło to jednak pożądanych rezultatów. Stany Zjednoczone prowadziły od 1965 roku kosztowną wojnę w Wietnamie i w 1968 roku zaczęła, to odczuwać amerykańska gospodarka. Rosły ceny i podatki, nie było już środków na „walkę z biedą” zapoczątkowaną przez prezydenta Johnsona. 25 czerwca wygasło pozwolenie na protest i demonstranci wrócili do domów.
Rok 1968 był też w USA rokiem antyimperialistycznym i feministycznym. Kwestia Wietnamu, budziła protesty społeczeństwa. Wojna mająca powstrzymać eskalację komunizmu w Azji doprowadziła do tego, że w 1967 roku brało w niej udział 500 000 amerykańskich żołnierzy. 30 stycznia 1968 roku społeczeństwo amerykańskie doznało szoku, kiedy partyzancki Wietkong i wojska Wietnamu Północnego przeprowadziły ataki na bazy, w których stacjonowali Amerykanie i udało im się zaatakować amerykańską ambasadę. Między innymi pod wpływem tych wydarzeń rozpoczęto jeszcze tego roku wstępne rokowania pokojowe w Paryżu.
6 czerwca Bobby Kennedy wygrał w prawyborach na prezydenta Stanów Zjednoczonych, jednak tego samego dnia został zastrzelony w Pasadenie przez Palestyńczyka. Ostatecznie nowym prezydentem został Richard Nixon[3]. 18 sierpnia rozpoczęła się demonstracja w Chicago podczas Narodowej Konwencji Demokratów, która zasłynęła brutalną pacyfikacją ze strony policjantów. Protestujący byli grupą bardzo zróżnicowaną. „Byli wśród nich yippies – członkowie Młodzieżowej Międzynarodówki, którzy przybyli załatwić swoje sprawy, młodzi ludzie pracujący dla polityków, profesjonaliści o opozycyjnych poglądach politycznych, anarchiści i zdeterminowani rewolucjoniści, gangi motocyklowe, czarni działacze, młodzi chuligani oraz tajni agenci policji i służb specjalnych. Byli demonstranci z flagami Wietkongu i czerwoną flagą rewolucji i zwykli gapie, którzy przyszli popatrzeć i stali się, chcąc nie chcąc, uczestnikami demonstracji.” . Policjanci pilnujący porządku od samego początku przekraczali swoje uprawnienia atakując również przypadkowych obserwatorów. Miasto miało w ten sposób zareagować na wcześniejsze groźby ze strony demonstrantów (należały do nich m.in. zamach na kandydata na prezydenta czy zanieczyszczenie wody narkotykiem LSD) oraz czerpało z doświadczenia zdobytego podczas zamieszek po śmierci Martina Luthera Kinga i marszu pokoju mającego miejsce 27 kwietnia. Policjanci atakowali również media (dziennikarzy i fotografów), na zaczepki demonstrantów odpowiadali gazem[4].
W Atlantic City miała z kolei miejsce manifestacja feministyczna podczas odbywających się 7 września wyborów Miss America. Kobiety z całego kraju urządziły zlot, podczas którego wyrzucały m.in. staniki, lokówki, magazyny dla kobiet czy kosmetyki promowane przez finalistki wyborów piękności do symbolicznego Wolnościowego Kosza na Śmieci. Zadeklarowały również, że aresztować mogą je tylko policjantki, a wywiadów udzielą tylko dziennikarkom. Był to protest m.in.. przeciwko przedmiotowemu traktowaniu kobiet i promowaniu jednego kanonu piękna, spisano także dziesięć punktów protestu, w których poruszono wszystkie problemy, z jakimi walczyły w tamtym czasie feministki[5].
Fot. Wikimedia Commons
Francja rozpoczęła lata 60. od strajków: robotników (popieranych przez studentów) chcących podwyższenia pensji i rolników protestujących przeciwko polityce wspierającej większe gospodarstwa rolne. W tym czasie był to jeszcze kraj bez legalizacji antykoncepcji, aborcji i homoseksualizmu, na którym ciążyły zbrodnie dokonane w Algierii francuskiej. Opinii publicznej nie odpowiadała polityka prowadzona przez państwo i rządy de Gaulle’a. 3 maja 1968 roku doszło do wiecu na Sorbonie, który był protestemprzeciwko zamknięciu 2 maja kampusu w Nanterre (doszło do przesłuchań i aresztowań studentów, których uwolnienia zaczęto się domagać właśnie na Sorbonie) i podpaleniom lokali związkowych przez skrajną prawicę. Do pacyfikacji została użyta policja, tworzono pierwsze barykady. Związki studencie ogłosiły strajk powszechny. Odwołano zajęcia na uczelni a studenci szybko opanowali Dzielnicę Łacińską. Czterech studentów z Nanterre wysłano przed komisję dyscyplinarną. Rozpoczęły się strajki na innych uczelniach, do których dołączyli robotnicy. 10 maja otwarto kampus w Nanterre, ale studenci nadal pozostawali w aresztach. Strajk trwał dalej niosąc za sobą rannych i zniszczenia ulic. 13 maja wspólny strajk studentów i robotników rozszerzył się na cały kraj. Premier zgodził się na amnestię dla aresztowanych, wycofanie policji i ponowne otwarcie paryskiego uniwersytetu. Te działania nie złagodziły jednak sporu. 19 maja odwołany został Festiwal w Cannes. 21 maja strajkowały już fabryki, pracownicy kolei i metra, uczniowie, dziennikarze, radio i telewizja publiczna, poczta, telekomunikacja, domy towarowe, taksówkarze, przedstawiciele wszystkich zawodów wyszli na ulice. Szacuje się, że mogło to być nawet 10 milionów osób. 25 maja rozpoczęły się negocjacje ze związkami zawodowymi, wywalczono podwyżki płac, zmniejszenie czasu pracy, obniżenie wieku emerytalnego, czy korektę umów pracowniczych, ale to nadal nie wstrzymało strajku. 30 maja doszło do rozwiązania Zgromadzenia Narodowego, zaczęły się przygotowania do wyboru nowego rządu. Policji w końcu udało się opanować strajki, wydarzenia majowe dobiegły końca, ale Francja nie wróciła do wcześniejszego stanu[6].
W Niemczech rok 1968 należał do Berlina, miasta podzielonego między dwa odmienne systemy: komunistyczny i kapitalistyczny. 2 czerwca 1967 roku odbyła się tam demonstracja przeciwko wizycie szacha Iranu, podczas której policjant ze skutkiem śmiertelnym strzelił w głowę studentowi. Do tego należy dodać rosnące w RFN wątpliwości dotyczące zachodnich działań (wojna w Wietnamie) oraz ciągłe nierozliczenie się z nazistowską przeszłością (np.: szefem Federalnej Służby Wywiadowczej był generał Wehrmachtu). Opinii publicznej nie podobały się również nowe propozycje ustaw, które dałyby władzy możliwości autorytarne. Powstały liczne ruchy studenckie. 11 kwietnia 1968 roku doszło do postrzelenia kolejnego studenta – Rudi Dutschke przeżył, jednak studenci przepuścili w odwecie szturm na mur berliński i na wydawnictwo Springera, które miało negatywny stosunek do demonstrantów. Ostatecznie nie udało im się jednak powstrzymać uchwał [7].
Studenci demonstrowali również we Włoszech. W 1967 roku rząd zaproponował reformę szkolnictwa wyższego, które już od jakiegoś czasu przeżywało kryzys. Uniwersytet wydawał się studentom przede wszystkim instytucją biurokratyczną, ograniczającą wolność, staroświecką, elitarną (przekazującą wiedzę tylko wybranym, niedostępną dla każdego)[8]. Już pod koniec 1967 roku rozpoczęła się okupacja uniwersytetów, w czerwcu demonstrowały już wszystkie[9]. Do tego dochodziły protesty robotników m.in. przeciwko wprowadzeniu systemu akordowego. Były to jednak dopiero początki strajków we Włoszech, które trwały jeszcze w latach 70.[10]
Fot. Wikimedia Commons
Na szczególną uwagę zasługuje Jugosławia. W tamtym czasie na czele jej socjalistycznego rządu stał generał Tito, wywodzący się z jugosłowiańskiej partyzantki, która w czasie II wojny światowej walczyła z faszyzmem. Kiedy stanął na czele państwa, udało mu się stworzyć samodzielny i niezależny od ZSRR monopartyjny ustrój, stawiający na współpracę z USA. Obywatele Jugosławii mieli dostęp do zagranicznej prasy czy zachodniej kinematografii, czego mogli im pozazdrościć ich socjalistyczni sąsiedzi. Od 1964 roku Tito za cel swojej polityki stawiał równouprawnienie wszystkich narodowości, wchodzących w skład Jugosławii, sam był jednak Chorwatem i to właśnie Chorwaci zajmowali najważniejsze urzędy w kraju, co budziło niezadowolenie wśród reszty narodów. W przypadku Jugosławii demonstracje również zaczęły się na uniwersytetach. Studenci domagali się mniejszej liczby egzaminów, większych sum stypendialnych, czy równości płci. Krytyka objęła ludzi bogacących się na oszustwach i tworzących coraz większą przepaść między bogactwem i biedą. Panowało bezrobocie, wielu obywateli podejmowało pracę zarobkową w Niemczech, co nie świadczyło najlepiej o sytuacji gospodarczej kraju. Kiedy wybuchł bunt studencki, Tito pojawił się w telewizji z wystąpieniem, w którym prosił studentów o powrót do nauki. Nastawienie obywateli ostudziły wydarzenia w Czechosłowacji, która w ramach izolacji zerwała szereg kontaktów międzynarodowych, m.in. z Jugosławią[11]. Protesty zaczęły się 2 czerwca 1968 roku w stolicy – Blegradzie. Tego dnia miał się odbyć wspólny koncert dla studentów i mieszkającej w okolicy akademików młodzieży robotniczej. W wyniku deszczowej pogody organizatorzy zmuszeni byli przenieść wydarzenie do sali kinowej Uniwersytetu Robotniczego, która nie była w stanie pomieścić wszystkich chętnych. Bezpłatne bilety zostały przekazane tylko młodzieży robotniczej, studenci natomiast nie zostali poinformowani o zmianach. Zabrakło miejsc w sali i doszło do bójek wśród zgromadzonych. Wezwana policja zaczęła atakować studentów i utrudniać im przedostanie się do miasta (do centrum prowadził tunel pod wiaduktem, który został opanowany przez policjantów). Studenci, którzy przebywali w tym czasie w mieście gromadzili się na wydziałach, profesorowie wygłaszali przemowy, w których omawiali sytuację polityczną. Studenckie postulaty objęły wszystkie wyżej wymienione problemy kraju, wolność prasy, poruszono w nich również brutalność policji. Tito zaakceptował część postulatów (przede wszystkim ten dotyczący wzrostu pensji). Po czerwcu 1968 roku doszło jednak do zatrzymań niektórych demonstrantów, a nawet procesów[12].
W czerwcu 1967 roku Izrael zaatakował Egipt i Syrię uprzedzając atak przeciwników. Konflikt ten został nazwany wojną sześciodniową. W Polsce porównano go do hitlerowskiej napaści w 1939 roku i w wyniku nacisków ze strony ZSRR zerwano stosunki dyplomatyczne z Izraelem. Zaczęto również sporządzać listy obywateli żydowskiego pochodzenia, które później pomogły w czystkach przeprowadzanych w armii oraz deportacjach. Na Uniwersytecie Warszawskim działały kluby studenckie, w których omawiano bieżąco sytuację kraju. Na 25 listopada w Teatrze Narodowym została zaplanowana premiera „Dziadów” w reżyserii Kazimierza Dejmka jako forma uczczenia 50-lecia rewolucji październikowej, jednak sytuacja w Pradze sprawiła, że polscy politycy zaczęli obawiać się podobnych protestów w swoim kraju i postanowili zdjąć sztukę. 31 stycznia 1968 roku miał miejsce ostatni spektakl, który przerodził się w manifestację. W teatrze skandowano „Niepodległość bez cenzury”, a następnie pochód ruszył pod pomnik Mickiewicza, pod którym zostawiono kwiaty i transparent z żądaniem dalszych przedstawień. Milicja rozpoczęła aresztowania. 3 marca odbył się wiec studentów na uniwersytecie w obronie swobód demokratycznych. Domagano się przywrócenia praw studenckich Adamowi Michnikowi i Henrykowi Szlajferowi (relegowanych za działalność opozycyjną) oraz umorzenia postępowania wobec innych protestujących. W postulatach poruszano m.in. kwestie dostępu do informacji o sytuacji gospodarczej kraju, zmian prawa karnego oraz legalizacji organizacji młodzieżowych). Wiec został spacyfikowany przez ZOMO i ORMO, wywołując kolejne protesty w innych częściach kraju. 25 marca zwolniono sześcioro pracowników Uniwersytetu Warszawskiego, którzy wcześniej pomagali studentom. 30 marca rozwiązano sześć wydziałów tego uniwersytetu i ogłoszono nabór na kierunki. Zaplanowano również procesy studentów udzielających się w klubach, tzw. Komandosów. W latach 1968-1971 wysiedlono 12 000 Żydów. Na emigrację udało się również wielu wykładowców, przedstawicieli prasy i artystów[13].
Czytaj część drugą
Dagmara Chaława
Bibliografia:
Walker, Wydarzenia z Chicago, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Unger, 1968, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Sowa, Tęczowa rewolucja. Nowa Lewica lat 60., w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
J-Y. Potel, Ten śliczny miesiąc maj, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Koniec z Miss America! (1968), w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Vaculík, 2000 słów skierowanych do robotników, rolników, urzędników, artystów i wszystkich, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Flores, ‘68 we Włoszech, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Gdula, Potulność fakultetów, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Jarosiński, Tajny referat Chruszczowa o kulcie jednostki i zbrodniach Stalina, dzieje.pl, 2018 [online], <https://dzieje.pl/aktualnosci/tajny-referat-chruszczowa-o-kulcie-jednostki-i-zbrodniach-stalina-0> [dostęp: 21.09.2018].
L. King, Mam marzenie, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
„Nasz ruch był projugosławiański”, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Osęka, Marzec 1968, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Kwapis, Praska Wiosna, Toruń 2004.
Jakovina, Tito a Sowieci, Amerykanie i państwa niezaangażowane; studenci, konserwatyści i reformatorzy, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Walki klasowe we Włoszech w latach 1968-1973, www.rozbrat.org, 2009 [online], <http://www.rozbrat.org/historia/34-walki-spoleczne-na-swiecie/518-walki-klasowe-we-wloszech-w-latach-1968-1973> [dostęp:18.09.2018].
Kraushaar, Rok 1968 w Niemieckiej Republice Federalnej, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Przypisy:
[1]J. Sowa, Tęczowa rewolucja. Nowa Lewica lat 60., w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 16.
[2]M. L. King, Mam marzenie, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 112-115.
[3]I. Unger, 1968, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 89-96.
[4]D. Walker, Wydarzenia z Chicago, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 107-112.
[5]Koniec z Miss America! (1968), w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 126-127.
[6]J-Y. Potel, Ten śliczny miesiąc maj, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 191-197.
[7]W. Kraushaar, Rok 1968 w Niemieckiej Republice Federalnej, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 243-248.
[8]M. Gdula, Potulność fakultetów, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s.29.
[9]M. Flores, ‘68 we Włoszech, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 225-229.
[10]Walki klasowe we Włoszech w latach 1968-1973, www.rozbrat.org, 2009 [online], <http://www.rozbrat.org/historia/34-walki-spoleczne-na-swiecie/518-walki-klasowe-we-wloszech-w-latach-1968-1973> [dostęp:18.09.2018].
[11]T. Jakovina, Tito a Sowieci, Amerykanie i państwa niezaangażowane; studenci, konserwatyści i reformatorzy, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 265-271.
[12]„Nasz ruch był projugosławiański”, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 272-282.
[13]P. Osęka, Marzec 1968, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 135-145.
