K. Bałżewska, Przestrzenie totalitarnego zniewolenia. Doświadczenie wojny i okupacji w twórczości Józefa Mackiewicza
Charakterystyczne podejście w krytyce XX-wiecznych ideologii przez różnych literatów ukazują, że zbrodnie nazistowskie i komunistyczne – jako porównywalne do siebie pod względem terroru czy manipulacji – są także podobne w ilości ich ofiar. Józef Mackiewicz należy zapewne do grona tych twórców, którzy nie poddali się, ani nie poszli na kompromis, opis jego twórczości przedstawia zaś najnowsza pozycja Instytutu Pileckiego.
Różnice między zbrodniczymi systemami wynikają z ich czasowego powstania. Jako antykomunista Mackiewicz jawi się na emigracji jako jeden z ich ostatnich krytyków. Autorka książki Katarzyna Bałżewska, opisując jego dorobek odkrywa, że dla niego komunizm warunkował pośrednio nazizm, pierwszy utrwalił swą zbrodniczość. Liczne wystąpienia przeciwko dialogowi na lini Kościół – PRL oraz reakcje wobec publicystom lewicującym, to częsty motyw twórczości Mackiewicza. Jako pisarz trafnie ocenia znaczenie „nudy” i traktuje ją symbolicznie za cechę rozpoznawczą komunizmu. Szczególne miejsce w opisie rzeczywistości zajmują dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego, na tym bowiem terytorium przykładowo widać jaką stratę ponosi społeczeństwo w obliczu „bolszewizmu”. Te i inne wątki znajdziemy w dziełach Mackiewicza: „Zwycięstwo prowokacji”, „Droga donikąd”, „Kontra” czy „Bunt rojstów”. Liczne analizy fenomenu milczenia, czy oczekiwania na cud, który w obecności tragedii się nie wydarza, na pewno zainteresują i przypomną co niektórym (wiekowym) czytelnikom, jak wyglądała historia w systemie totalitarnym, obecna jeszcze w pamięci.
Oczywiście występuje w dziełach Mackiewicza krytyka hitleryzmu, zaskakując elementami propagandy w obliczu mordu w Katyniu, sam zresztą literat brał udział w delegacji badającej tę zbrodnię. Opisy lasu, czyli miejsca pochówku pomordowanych, wpływają wstrząsająco na czytelnika, inne opisy próbują porównać postawy ludzkie i humanitarne w stosunku do zwierząt (wobec upadku człowieczeństwa). Charakterystyka reportaży i innych dzieł Mackiewicza, powstałych w trakcie jego działalności dziennikarskiej, zostały wydane przez Instytut Pileckiego (Warszawa 2020), autorstwa Katarzyny Bałżewskiej. Do jej dorobku należą książki „Kobiety i historia” czy „Czarodziejska góra w literaturze polskiej”. Recenzowana „Przestrzenie totalitarnego zniewolenia” wraz z bibliografią i indeksem osób składa się z 289 stron, na które warto poswięcić swój czas.
Sprawa niepodległości ojczyzny oglądana z perspektywy emigracji, brak zgody co do powojennej okupacji sowieckiej, obejmuje dorobek Józefa Mackiewicza, brata Stanisława Cat-Mackiewicza. Współczesnym aspektem wydaje się termin „zaraza”, rozważany przez pisarza, a odnoszący się w przeszłości do komunizmu. Z perspektywy czasu jednak można powiedzieć, że wszyscy byśmy sobie życzyli, aby tytułowe „totalitarne zniewolenie” już nie wróciło.
Wydawnictwo: Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego
Ocena recenzenta: 6/6
Paweł Marek
