Następnym krokiem w renesansowej rekonstrukcji kolegiaty to wzniesienie kaplicy grobowej dla bp Andrzeja Noskowskiego. Budowano ją pomiędzy rokiem 1553 a 1554. Natomiast za autora uznaje się, wspomnianego już wyżej, Jana Baptystę. Inspiracją do budowy tej kaplicy była grobowa kaplica króla Zygmunta I Starego na Wawelu. Pochodząca z I poł. XVI wieku, kaplica krakowska kontynuowała tradycję wznoszenia przy katedrach, kolegiatach i w kościołach parafialnych późnogotyckich kaplic grobowych, które pochodziły z fundacji szlacheckich, duchownych czy też od najbogatszych mieszczan. Wykonanie wewnątrz kaplicy polichromii pozwoliło zatuszować niedostatki warsztatu murarskiego. W dolnych partiach kaplicy grobowej polichromia pełni funkcję dekoracyjną oraz zastępuje podziały architektoniczno – rzeźbiarskie, umieszczone zostały także herby biskupa: „Łada”, „Prawdzic”, „Wieniawa” i „Gozdawa”, ponadto umieszczony został „Orzeł” Zygmuntowski i „Pogoń” Litewska z bogatą wicią roślinną. Najważniejszymi elementami dekoracyjnymi są dwie duże kompozycje, usytuowane na wschodniej i zachodniej ścianie kaplicy. Pierwsza kompozycja przedstawia scenę Sądu Ostatecznego w średniowiecznej konwencji ikonograficznej. W górze umieszczona jest postać Chrystusa – Sędziego, a po jego bokach przedstawieni zostali archaniołowie dmący w trąby, poniżej apostołowie, po prawej stronie symbol piekła – paszcza Lewiatana oraz diabły porywające potępione dusze. Lewą stronę zasłania, wykonany później barokowy ołtarz. Zastąpił wcześniejszy ołtarz, z którego zachował się jedynie obraz Opłakiwanie Chrystusa, pochodzący z Włoch (1559 rok), zachowujący konwencję Piety Michała Anioła. Niestety malowidło na zachodniej ścianie zachowało się fragmentarycznie. Zwykle temat jest odczytywany jako przemiana św. Piotra pod murami Damaszku. Autor przebudowy kolegiaty niewątpliwie czerpał wzorce ze sztuki swego kraju. Wykształcony na określonych kanonach mając za współpracowników mazowieckich murarzy, starał się przenieść własne ideały za pomocą dostępnych środków.
Od czasów baroku do czasów współczesnych
W wyniku pożaru w 1613 roku, spłonęła część nawy, prezbiterium i dach świątyni, odbudowa trwała dwa lata od 1615 do 1617 roku. Kierował nią Jakub Sidak, a pracę objęły całe wnętrze, jak i elewacje zewnętrzną. Zamurowano okna nawy głównej, co przekształciło na ponad dwa stulecia bazylikę na pseudobazylikę. Przeprowadzono również restaurację polichromii, która w wyniku pożaru została okopcona. Po 1710 roku, rozpoczęło się gruntowne wyposażenie wnętrza z fundacji bp Ludwika Bartłomieja Załuskiego. Miały wówczas miejsce małe prace budowlane, polegające na nadbudowie istniejących arkad, gdzie zostały umieszczone rodowe epitafia. W 1786 roku, miasto nawiedziła powódź, która zalała dawne grobowce znajdujące się w świątyni jak i w jej obrębie, a posadzka świątyni pozapadała się. Ówczesny biskup płocki Krzysztof Hilary Szembek, polecił podnieść posadzkę o piętnaście cali i wyłożyć ją marmurem, który zachował się do czasów współczesnych. Ponadto zalecił również powiększenie okien w nawach bocznych oraz przeniesienie z zamkowej kaplicy i przylegającej do niej małej zakrystii, płytek fajansowych na ściany południowej kaplicy pod wieżowej. Ściany kaplicy p. w. św. Franciszka z Asyżu pokrywa blisko dwa tysiące pięćset osiemdziesiąt flizów niderlandzkich.
Za konieczne uznano przeprowadzenie kolejnego remontu jeszcze przed wybuchem powstania listopadowego, wszakże dopiero w roku 1833 uzyskano tę możliwość. Rozważano rozbiórkę nieużytkowanego kościoła Najświętszej Panny Marii, który znajdował się na Starym Mieście. Jednak po obliczeniu kosztów okazało się, że rozbiórka przewyższała wartość pozyskanego materiału. Opracowany już w 1829 roku, przez Wincentego Zielińskiego projekt restauracji, zakładał, przywrócenie zmienionej niegdyś dyspozycji okien oświetlających nawę główną, podwyższenie ścian kaplicy bp Andrzeja Załuskiego o blisko piętnaście metrów oraz położenie nowego blaszanego dachu. Z powodu śmierci Wincenta Zielińskiego w 1833 roku, prace te prowadził budowniczy Wydziału Przemysłu i Handlu w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, w Warszawie Andrzej Gołoński.
W XIX wieku, nastąpiły kolejny remont na który składało się odnowienie w 1843 roku kolegiackiego kapitularza oraz całej świątynie w 1878 roku, co wynikało z pożaru w 1875 roku, na skutek czego, został uszkodzony dach. Mimo to, kolejna powódź (1887 rok) powtórnie doprowadziła do zniszczenia świątyni.
Następna restauracja rozpoczęła się w 1908 roku, i trwała dwa lata. Delegatami Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie byli: architekt Stefan Szyller i rzeźbiarz Zygmunt Otto.
Niestety na skutek działań wojennych nieznane są czynności podejmowane w okresie międzywojennym. Wynika to z faktu zniszczenia większości dokumentów, które przechowywane były w kancelarii parafialnej, jak i w Kurii Diecezjalnej w Płocku. W latach 1939 – 1945 kolegiatę zamieniono początkowo na więzienie, a następnie utworzono magazyn tzw. mienia pożydowskiego. W wyniku działań wojennych na przełomie 1944/1945 roku, miasto zostało zniszczone prawie w osiemdziesięciu pięciu procentach, natomiast w kolegiatę uderzyły dwa pociski artyleryjskie, lecz żaden nie eksplodował. Jeden zatrzymał się na sklepieniu nad chórem muzycznym, drugi nieopodal kaplicy grobowej bp Andrzeja Noskowskiego.
Bardziej świątynie dotknęły wielkie powodzie w 1958 i 1979 roku, których skutki w niewielkim stopniu dotyczyły architektury. Żywioł najbardziej dotknął zabytkowe wyposażenie kolegiaty – ołtarze i epitafia.
Artur Samsel
Bibliografia:
Kunkel R., Mazowsze i Wielkie Księstwo Litewskie [w:] Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995,
Wołosz A. K. F., Bazylika pułtuska: 550 lat świątyni i Kapituły Pułtuskiej, Płock 2001
Wołosz A. K. F., Lewandowska M., Przewodnik po Pułtusku, Pułtusk 2000,
Wołosz A. K. F., Lewandowska M., Przewodnik po zabytkach Pułtuska, Pułtusk 1995,
Zdjęcia pochodzą z wikimedia commons
Zdjęcie numer 1 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pu%C5%82tusk_bazylika_2012.jpg
Zdjęcie numer 2 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bazylika_Zwiastowania_Pultusk_Poland.jpg
