Vadim Birstein, SMIERSZ. Tajna broń Stalina
Pierwsza i druga wojna światowa ukazały jak wielkie znaczenie dla przebiegu konfliktu może mieć działalność wywiadowcza i kontrwywiadowcza. Armie potężnych mocarstw na polach bitew wykorzystywały informacje starannie wykradane w toku działań wywiadowczych. Kontrwywiad wojskowy miał być zatem istotnym remedium, strażnikiem tajemnicy, która może utrudnić realizację planów jednej ze stron, lub wręcz całkowicie ją uniemożliwić. W tym kontekście, na szczególną uwagę zasługuje owiana grozą radziecka służba kontrwywiadowcza SMIERSZ. Nie trudno znaleźć we wspomnieniach radzieckich weteranów przejmujące opisy bezwzględnych metod tej służby, jej wszechobecnego udziału oraz skuteczności, o której nie omieszkał wspomnieć Aleksander Sołżenicyn w swoim obszernym dziele poświęconym radzieckim łagrom.
Opis działań wywiadu czy kontrwywiadu wojskowego, zatem działań w swej naturze utajnionych, nie należy do prostych zadań. Niełatwo jest dotrzeć do dokumentów służb, których naczelnym zadaniem było utrzymywanie licznych informacji w permanentnej tajemnicy. Radziecki kontrwywiad wojskowy oczywiście nie stanowił odstępstwa od tejże reguły. Właśnie dlatego nowe prace, poświęcone takim zagadnieniom, zawsze mogą wnieść nowe spojrzenie, poszerzyć dotychczasową perspektywę. Właśnie takiego zadania podjął się Vadim Birstein. Warto zaznaczyć, że autor nie jest profesjonalnym historykiem, choć nie obce jest mu pojęcie warsztatu naukowego. Jest światowej sławy genetykiem molekularnym, doktorem nauk ścisłych Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego, z zamiłowania poświęcającym swój czas historii. W szczególności interesuje się dziejami sowieckiej nauki – jego najpopularniejsza praca nosi znamienny tytuł: The Perversion of Knowledge: The true Story of Soviet Science.
Książka składa się z dziewięciu rozdziałów szeregowanych chronologicznie. Autor zaczyna od zarysu powstania sowieckiego kontrwywiadu wojskowego wskazując jego genezę, kończy natomiast na 1946 roku opisując powojenne losy tytułowej służby. Ciekawym dopełnieniem jest epilog, w którym przedstawił okoliczności awansu Wiktora Abakumowa na ministra. W pracy zostało poruszone bardzo wiele zagadnień. Autor obszernie przedstawił genezę, strukturę, obsadę kadrową, motywy i metody działania oraz sam cel istnienia SMIERSZ-a. Szczególnie wiele uwagi poświęcił przekształceniom strukturalnym oraz praktycznemu wymiarowi działań radzieckich wojskowych kontrwywiadowców. W bardzo przejrzysty sposób przedstawił wkład tejże służby nie tylko w działania kontrwywiadowcze, ale również w stosowanie represji na obywatelach ZSRR. Bardzo interesującym wątkiem, jaki wielokrotnie przewija się w narracji, jest kwestia rywalizacji pomiędzy omawianą służbą, a owianym równie złą sławą Ludowym Komisariatem Spraw Wewnętrznych (NKWD). Centralną oś narracji stanowią oczywiście liczne operacje prowadzone przez SMIERSZ.
Całość pracy oparta jest na licznych monografiach oraz publikowanych dokumentach. Na końcu pracy nie dołączono bibliografii, co zapewne mają rekompensować przypisy zamieszczone na końcu każdego z rozdziałów. Czyni to pracę bardzo przejrzystą, zarówno pod kątem zamieszczonych w nich uwag autora, jak i przytaczanych przez niego prac naukowych i źródeł. Liczne skróty występujące w tekście autor wyjaśnia w nawiasach, jednak w toku lektury brak osobnego wykazu skrótów może być nieco irytujący, szczególnie dla czytelników mniej zaznajomionych z meandrami rozległych struktur radzieckiej administracji wojskowej i cywilnej. Osoby chcące powiązać liczne wątki przedstawione w pracy z konkretnymi postaciami mogą być nieco zawiedzione, ponieważ książka nie zawiera żadnych zdjęć. Rekompensują to liczne tabele i schematy omawiające strukturę, obsadę kadrową i efekty działalności tytułowej tajnej broni Stalina. Na końcu pracy zamieszczono indeks osób, który bardzo może ułatwić korzystanie z tej obszernej, ponad pięciuset osiemdziesięcio stronicowej książki. Uwagę zwraca ciekawa kompozycja kolorystyczna okładki. Czcionka jest przyjemna dla oka. Niekłamaną zaletą jest również format wydania, który jest bardzo poręczny, szczególnie w podróży.
Książka autorstwa Vadima Birsteina z pewnością jest godna polecenia. Dla osób interesujących się wojskowością radziecką, czy wywiadem wojskowym w ogóle, jest to pozycja obowiązkowa. Początkującym czytelnikom odradzałbym jej lekturę, ponieważ momentami bywa bardzo trudna i zawiła, co jest zapewne pokłosiem naukowego – skądinąd znakomitego – kunsztu pisarskiego autora. Osoby nieco lepiej obeznane z tematyką wojskowości czy historią wywiadów, z pewnością docenią jej liczne walory.
Maciej Kościuszko
Ocena recenzenta: 5 / 6
Wydawnictwo: Bellona
