Szabla to nieodzowny element polskiej kultury. Towarzyszył nam przez wieki i stał się nieodzownym elementem naszej duszy. Do dzisiaj budzi podziw i rozpala nasze umysły. Dlatego tym krótki artykułem chciałbym przybliżyć rys historyczny szabli w Rzeczypospolitej.
„Szabla należała do tzw. broni białej, czyli siecznej, za pomocą której Polacy odnosili wiele zwycięstw. Stała się więc ukochaną bronią narodu, którą rycerz polski oddawał w boju jeno razem z życiem. Stosunek, jaki zachodził między Polakiem a jego szablą, nie powtarza się u innych narodów” pisał w swojej „Encyklopedii staropolskiej” Zygmunt Gloger.
Jak i kiedy szabla trafiła do Polski? Różnie historycy wypowiadają się w tym temacie. Pewnym jest natomiast, iż broń ta rozpowszechniła się na terenie Rzeczypospolitej w XVI wieku a apogeum tego nastąpiło za czasów króla Stefana Batorego. Miało na to wpływ kilka czynników. Kiedy to na Zachodzie Europy piechota dominowała na polach walki, w wojskach Rzeczypospolitej królowała jazda, która musiała przystosować się do taktyki walki nowych przeciwników, takich jak Tatarzy, Turcy czy Moskale, pokonując przy tym znaczne odległości. Z tego powodu musiała pojawić się lżejsza broń od miecza, dlatego zastąpiono go szablą. Kolejnym uwarunkowaniem były kontakty polsko-węgierskie. Poprzez wcześniejszy kontakt z militarną ekspansją Turcji, Węgrzy szybko zaadoptowali szablę od najeźdźcy, kształtując własną formę znaną jako szabla węgierska. Poprzez Węgry, Polacy mieli bezpośredni kontakt z szablami tureckimi, następnie z węgierskimi, które to wywarły wpływ na ukształtowanie się szabel polskich w XVI i XVII wieku. Oprócz czynników wojskowych dochodził również aspekt kulturowy. Polacy oraz Litwini wykazywali duże zainteresowanie szeroko rozumianą kulturą Wschodu, która dała impuls do powstania na terenie Rzeczypospolitej zupełnie nowej ideologii zwanej sarmatyzmem. Efektem tej fascynacji była adaptacja nowego rodzaju broni, uzbrojenia ochronnego, taktyki walki, oznak dystynkcyjnych czy oporządzenia jeździeckiego.
Najstarszym typem szabli polskiej, który związany jest z panowaniem króla Stefana Batorego jest szabla węgiersko-polska. To broń typowo bojowa, charakteryzująca się rękojeściami otwartymi o głowicach z kapturkiem w formie płaskiego okucia migdałowego kształtu, ukośnie pochylonych ku przodowi (rzadko występowały u szabel tego typu rękojeści półzamknięte). Uzbrojone były w nią oddziały węgierskie w służbie Rzeczypospolitej stopniowo przenikając do wojska koronnego czy litewskiego. Ten typ szabli z wizerunkiem króla Batorego, potocznie nazywany jest „Batorówką”.
Kolejnym typem szabli polskiej była szabla husarska. Miała ona rękojeść na ogół zamkniętą kabłąkiem niepowiązanym konstrukcyjnie z głowicą. Sztych w tej szabli pozwalał zadawać ciosy kłujące. Szabla husarska to broń typowo bojowa, tak więc nie istniała na niej zbytnia ornamentyka. Określano ją również nazwą szabla czarna, gdyż elementy tej broni wykonywano ze stali oksydowanej. Istniały także szable husarskie, które posiadały ornamentykę ze srebra lub złota. Szable te nazywano więc srebrnymi lub złotymi. Używano ich w walce jak również do ozdoby strojów zamożnych wojskowych. Jak sama nazwa wskazuje ten typ szabli najczęściej używany był przez husarię. Była bronią znakomitą, o wysokich walorach konstrukcyjnych i funkcjonalnych a przy tym wybitnych walorach bojowych dla jazdy.
Fot. Andrzej Włusek
Najbardziej popularną szablą była karabela. Charakterystycznym jej elementem była rękojeść w kształcie drapieżnego ptaka, orła lub sokoła. W zależności od wykonania miała zastosowanie bojowe, ozdobne lub bojowo-ozdobne. Geneza nazwy jest bardzo ciekawa, choć różnorodna. Wiąże się ją z irackim miastem Karbala (Gloger), z miejscowością Karabel w Turcji (Żygulski). Kolejną hipotezą powstania nazwy karabela to połączenie włoskich słów „cara” czyli drogocenna i „bella” a więc piękna. Erazm Ciołek wiąże natomiast tą nazwę od nazwiska niejakiego Karbela, który miał wyprowadzić tą szablę na polski dwór królewski. Jedno jest natomiast pewne, choć stała się typowo polską szablą ma pochodzenie orientalne. Stała się ważnym czynnikiem kultury sarmackiej, znakiem przynależności do stanu szlacheckiego i nierozerwalnym symbolem narodowego stroju szlacheckiego.
Innym typem szabli polskiej o orientalnych korzeniach była Ormianka. Wytwarzana w rejonie Lwowa przez ormiańskich rzemieślników. Oprawiano je bogato w srebro wraz z jaszczurzą skórą. Charakterystyczną cechą szabli była głownia z niewielką krzywizną ostrza. Ormianki w związku z różnicą w niektórych elementach budowy dzielono na kilka rodzajów: czeczugi, smyczki, szable tatarskie i karabele ormiańskie.
Na szablach używanych w Rzeczypospolitej umieszczano sentencje w języku polskim lub łacińskim. Były to krótkie modlitwy i sentencje religijne takie jak: „Mater protectix Poloniae sub Tuum praesidium confugio” (Matko Boga Opiekunko Polski uciekam się pod Twoją Obronę), „Soli deo gloria” (Bogu jedynemu chwała), Deus spes mea (Bóg nadzieją moją), „Gdy mnie ściśnie jaka trwoga ratuj mnie Matko Boga”. Dalej były to zawołania odwołujące się do miłości do Ojczyzny: „Amor Patriae Nostra Lex” (Miłość Ojczyzny Naszym Prawem), „Pro Gloria et Patria” (Dla Sławy i Ojczyzny). Na szablach znajdowały się również zdania filozoficzne: „Dulce et decorum est pro patria mori” (Słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę), „Vincere mori” (Zwyciężyć lub umrzeć). Umieszczano na szablach także zawołania rodowe: „Krzyż na czoło, kord na wroga, tnij, a śmiało w imię Boga, z temi słowy masz tę szablę, gdy nią rąbniesz już po diable, Polak radzi Polakowi, Ojciec w darze śle synowi”. W późniejszych czasach pojawiły się też sentencje wspomnieniowe ważnych bitew czy wydarzeń: „Dextra Joannis vicit Viennam” (Prawica Jana zwyciężyła pod Wiedniem, „Za Jana III króla potężnego w Staszowie zrobiona na harc z Tatarami, tum we krwi okrzczona pod Wiednia murami Roku Pańskiego 1683”.
Na przestrzeni wieków szabla stała się symbolem potęgi Rzeczypospolitej, a w czasach walki o niepodległość, dawała nadzieję, że „co nam obca przemoc wzięła szablą odbierzemy”. Szabla wrosła w serca i dusze Polaków już na zawsze. Wszak my Polacy jesteśmy „Zrodzeni do szabli”.
Piotr Jędras
Bibliografia:
Bogucka M., Między obyczajem a prawem. Kultura sarmatyzmu w Polsce XVI-XVIII wieku. Warszawa 2013
Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana. Warszawa 1985
Kwaśniewicz W., Dzieje szabli w Polsce. Warszawa 2007
Łoziński W., Życie polskie w dawnych wiekach. Lwów 1931
