Szlak Jedwabny był przez stulecia najważniejszym połączeniem pomiędzy Wschodem i Zachodem. Był nie tylko szlakiem handlowym, ale i, jeśli nie przede wszystkim, drogą dzięki której możliwa była wymiana kulturowa i technologiczna. Jednakże sam szlak nie był jedynie drogą lądową, droga morska była równie ważna i pełniła taką samą rolę w tych kontaktach. [1]
Tym niemniej, szlak w formie, o której czytamy nie istniał od zawsze, podobnie jak państwo, skąd kupcy wyruszający na zachód zaczynali swoją drogę, szlak cały czas ewoluował. Jego początki sięgają 800 roku p.n.e., jednakże w tym okresie ciężko mówić o prężnej działalności handlowej i jakiejkolwiek wymianie kulturowej, były to raczej lokalne przedsięwzięcia bardziej pomysłowych czy też odważnych kupców.
Sytuacja zmieniła się w roku 130 p.n.e., kiedy w Chinach doszła do władzy dynastia Han, pierwsza dłużej panująca dynastia cesarska w tym kraju.[2] Od początków swego istnienia dynastia Han musiała się bronić przed koczowniczym ludem Xiongnu na północy[3]. Militarnie armia Han nie była w stanie sprostać ich konnym łucznikom. Powodów było kilka, przede wszystkim żołnierze chińscy walczyli głównie pieszo, ponieważ konie jakie występowały w tym czasie w Chinach nie nadawały się do jazdy, z powodu swej małej wielkości i szybkości używano ich tylko do rydwanów, które w tym czasie były już przestarzałe i kompletnie bezużyteczne wobec taktyk stosowanych przez Xiongnu. Nie mogąc sprostać wrogowi z północy, cesarz Han zmuszony był do płacenia mu daniny, jednakże nie powstrzymywało to okazjonalnych napadów ze strony nomadów. W celu powstrzymania Xiongnu, cesarz Wu – władca Han – wysłał na zachód swojego ambasadora, Zhang Qiana. Wiedział bowiem, dzięki wcześniejszym działalnościom kupców, że na zachodzie poza pustynią Taklamakan (będącą południową odnogą Gobi), leżą państwa, które być może mogłyby być zainteresowane sojuszem z Han.
Chiny za czasów Dynastii Han
Wyprawa Zhang Qiana trwała dziesięć lat, w jej trakcie dwukrotnie został pojmany przez Xiongnu, ożenił się, ale koniec końców powrócił na dwór cesarza Wu. Okazało się, że mimo iż nikt na zachodzie nie był chętny sojuszowi, to jednak faktycznie znajdowały się tam potężne państwa. Zhang Qian zdołał nawiązać kontakty z Sogdiańczykami, ludem podległym Królestwu Partów. Sogdiańczycy byli świetnymi kupcami, handel i przedsiębiorczość pełniły najważniejszą rolę w ich kulturze. Usłyszawszy, iż na wschodzie, za pustynią Taklamakan leży potężne państwo, zdali sobie sprawę z możliwości handlowych jakie wiązały się z tym faktem. Jako iż Han do tej pory (ani żadne inne, wcześniejsze dynastie) nie otwierały się tak wyraźnie i oficjalnie na kontakty handlowe z królestwami na zachodzie, Sogdiańczycy mogliby być pierwszymi, którzy skorzystają z nowego, olbrzymiego rynku. Dlatego też podarowali Zhang Qianowi pewien prezent, aby przedstawił go swemu władcy. Tym podarunkiem był koń, znacznie większy niż te, które były w Chinach, co więcej, dorównywał on, a nawet przewyższał konie Xiongnu. Chińczycy nazwali tego konia Niebiańskim i bardzo szybko wysłali potężne karawany, obładowane jedwabiem i jadeitem, aby kupić ich więcej od Sogdiańczyków. Ci z kolei zachwyceni byli towarami z Chin.[4]
Podróż Zhang Qiana
Dzięki Niebiańskim koniom, Chińczycy byli w stanie wystawić oddziały konne, które rozprawiły się z problemem Xiongnu, zmuszając ogromną ich większość do migracji na zachód, co miało daleko posunięte konsekwencje. Pozbywszy się problemu, Cesarstwo Han skupiło się rozwijaniu kontaktów handlowych z nowo odkrytymi królestwami. Dzięki przedsiębiorczym kupcom z Sogdiany, jedwab i jadeit z Chin zaczął docierać coraz dalej na zachód, na wschód z kolei zaczęły napływać towary, takie jak wino czy też przyprawy z Indii razem z nowymi informacjami i wiedzą. W Chinach razem z winem pojawiła się ceramika z dalekiego kraju na zachodzie, o którym władcy Han dowiadywali się coraz więcej[5]. Partowie i Kuszanie zdawali relacje na temat potężnego imperium leżącego za ich granicami, jednakże nieskorzy byli do pomocy w nawiązywaniu kontaktów. Co więcej, trudny, pustynny teren nie sprzyjał dalekim wyprawom kupieckim i w związku z tym chińscy kupcy najczęściej wyruszali do miast leżących bliżej, w Partii czy, najczęściej, w Sogdianie.
Jednakże w tym samym czasie, gdy na zachodzie Szlak Jedwabny zaczynał działać coraz prężniej, na wschodzie doszło do rewolucji technologicznej[6]. Powstały pierwsze dżonki, to jest statki, które były w stanie wytrzymać dłuższą podróż morską. Główny port morski cesarstwa Han, Guangzhou, stał się bramą do podróży na zachód, ale drogą morską. Statki chińskie zaczęły docierać do portów indyjskich, takich jak Barygaza czy Muziris, o których istnieniu wiedzieli już wcześniej, jednakże drogą lądową, jak już wcześniej wspomniano, ciężko było się do nich dostać. Tą morską odnogą szlaku jedwabnego zaczęto sprowadzać przyprawy i perfumy, ale i wino oraz złoto, które było identyczne do tych, które można było znaleźć na lądowym szlaku. Co więcej, kupcy Chińscy natrafili na kupców, którzy sprowadzali te towary do Indii, kupców z tego dalekiego imperium na zachodzie. Rzymskich kupców.
Informacje o tym, że kupcy rzymscy natrafili faktycznie na kupców chińskich w Indiach, zaczerpnąć możemy z periplusa z Morza Erytrejskiego. Wpierw należy wyjaśnić czym jest periplus. Jest to zbiór map, informacji oraz wskazówek od kupców i żeglarzy dla innych kupców i żeglarzy. Swojego rodzaju przewodnik, zapisany czysto użytkowym słownictwem, możliwe jak najprościej[7]. W owym periplusie z Morza Erytrejskiego znaleźć możemy informacje o tym jak dotrzeć do Barygazy, Muziris czy też do dorzecza Gangesu, jakie towary można tam kupić i jakie sprzedać. Bardzo często pojawia się tam informacja o jedwabiu, towarze, który był niezwykle pożądany w Rzymie. Autor periplusa, którego niestety nie znamy z imienia, wspomina o kraju zwanym Qin albo inaczej Sinae, skąd drogą morską, na „dziwnych statkach” przybywał jedwab do Indii. Jak już wcześniej wspomniano, jedwab był bardzo popularny w Rzymie już w I w. n. e. Seneka krytycznie wspominał o bezwstydnym zachowaniu młodych Rzymianek, odziewających się w jedwabne stroje[8]. Sam periplus z kolei wywarł duży wpływ na prace rzymskich geografów, takich jak Klaudiusz Ptolemeusz, który w 150 roku n.e. opisuje Sinae jako jeden z krajów, z którego pochodzi jedwab, drugim z kolei krajem była Serica, też leżąca daleko na wschodzie[9]. Różnica była taka, iż do Sinae można było dotrzeć jedynie drogą morską, do Serici z kolei jedynie drogą lądową. Można się domyślać, iż oba kraje w istocie były jednym – Chinami – pokazuje do jednakże ówczesny stan wiedzy Rzymian, którzy mimo iż byli świadomi istnienia tego państwa, to nie zdawali sobie sprawy z jego rozmiaru.
Mapa na podstawie Periplusa z Morza Erytrejskiego
Z kolei Chińczycy w tym samym czasie mieli bardzo dobrą wiedzę na temat wschodnich rubieży Imperium Rzymskiego, dzięki wyprawie niejakiego Gan Yinga w 97 r. n. e.[10]. Władcy dynastii Han, na początku I w. n.e. doszli do wniosku, iż aby w pełni korzystać z korzyści ekonomicznych, jakie niósł ze sobą Jedwabny Szlak, muszą kontrolować w całości jego źródła surowców, które eksportowali dalej na zachód. Produkcja Jedwabiu, z wyłączeniem Korei, była praktycznie całkowicie pod ich kontrolą. Jednakże bogate zasoby jadeitu kontrolowały wciąż Państwa Oazowe, leżące wzdłuż pustyni Taklamakan, obok oaz, które były obowiązkowym przystankiem dla każdej karawany wyruszającej na zachód z Chin. W celu objęcia kontroli nad jadeitem w 95 r. n.e. cesarz Han wysłał na wyprawę generała Ban Chao. Dwa lata później podbił on wszystkie państwa-miasta i dotarł do granic Partii, gdzie zbudował szereg umocnień granicznych[11]. Będąc bliżej niż kiedykolwiek granic Imperium Rzymskiego, Ban Chao wysłał swojego pełnomocnika, Gan Yinga w celu nawiązania bezpośrednich kontaktów z Rzymem. Niestety Gan Ying popełnił błąd, prosząc o pomoc Partów. Wiedzieli oni dokładnie, iż gdyby oba imperia nawiązały kontakty dyplomatyczne albo co gorsza sojusz, ich dni byłyby policzone, nie mieliby bowiem szans przeciwko obu imperiom. Dlatego też przewodnicy, którzy zostali przydzieleni Gan Yingowi długo go zwodzili, aż do momentu, gdy dotarł nad wybrzeże Morza Kaspijskiego. Kiedy zaczął się on starać o możliwość transportu przez morze, Partowie wprowadzili go w błąd, mówiąc mu, iż podróż zajęła by ponad trzy miesiące. Zrezygnowany Gan Ying powrócił do Ban Chao, jednakże wpierw zdołał dotrzeć do map partyjskich, których użył do uzupełnienia swoich notatek, stąd na dwór cesarza Han trafiły dość dokładne mapy zachodnich rubieży Imperium Rzymskiego. Jednakże był to kres starań Han o nawiązanie kontaktów z Rzymem. Rosnące niepokoje wewnętrzne oraz problemy z utrzymaniem zdobytych ziem, uniemożliwiały dalsze działania dyplomatyczne[12] .
Pomnik Generała Ban Chao w Kaszgarze
Imperium Rzymskie z kolei, miało również swoje własne problemy, które uniemożliwiały im przedsięwzięcie nawiązania kontaktów z cesarstwem leżącym daleko na wschodzie, zwłaszcza iż na drodze stała im Partia, z którą kontakty Rzymskie należały do wrogich i często prowadziły do konfliktów. Jednakże Rzym wciąż nie zaprzestał prób dotarcia do Chin, co koniec końców doprowadziło do sukcesu. Dzięki Księdze Późnego Han wiemy, iż w 166 roku do Chin dotarła wyprawa dyplomatyczna od cesarza Anduna, mógł to być albo Antoninus Pius albo Marek Aureliusz, jako że w 161 roku Antoninus zmarł, nie wiadomo kto do końca wysłał tą wyprawę[13]. Dyplomaci rzymscy założyli ambasadę na dworze cesarza Han, jednakże niewiele to przyniosło dla znaczniejszego rozwoju kontaktów pomiędzy dwoma państwami, jako że wkrótce Han pogrążyło się w niszczycielskiej wojnie domowej z Żółtymi Turbanami a później nastąpił okres jeszcze gorszej wojny, okres Trzech Królestw.
Po upływie niemalże stu lat w Chinach doszła do władzy nowa dynastia, dynastia Jin, która musiała wpierw zająć się odbudową zrujnowanego kraju, zanim mogła zastanowić się nad kontaktami z dalekim imperium. Tymczasem na obrzeżach Imperium Rzymskiego pojawiły się hordy konnych łuczników – nomadów ze wschodu – pojawili się Hunowie. Ich sposób walki, metody jakie używali oraz kierunek skąd przybyli pokazuje, iż mieli wiele wspólnego z ludem Xiongnu, który tak dawno temu został zmuszony do emigracji na zachód. Było to preludium do upadku Imperium Rzymskiego, bardzo możliwe, iż spowodowane poniekąd walką Dynastii Han o bezpieczeństwo ich granic.
Sam Jedwabny Szlak, zarówno lądowy jak i morski rozwijał się dalej, pomimo upadków kolejnych imperiów jego rozkwit nastąpił za czasów późniejszych dynastii: Song i Yuan, a upadać zaczął dopiero za czasów postępującej izolacji Chin pod władzą Dynastii Ming.
Daniel Morek
Przypisy
[1] Uhlig H., Jedwabny Szlak Kultury Antyku Między Chinami a Rzymem, Bergisch Gladbach 1986.
[2] Burton W., Records of the Grand Historian of China, Second edition, Han dynasty, Volume 1,Columbia 1993, s.13-17.
[3] Ibidem.
[4]
Click to access spp131_chinese_dynasties_western_region.pdf
, http://schulerhistory.weebly.com/uploads/3/2/0/1/3201595/unit_5_-_lesson_1_-_handout_8.pdf http://www.silkroadfoundation.org/newsletter/vol11/SilkRoad_11_2013_yang.pdf/.[5] Scheidel W., Rome and China: Comparative Perspectives on Ancient World Empires, Oxforf 1989.
[6] Manguin P.-Y. (1993), Trading Ships of the South China Sea. Shipbuilding Techniques and Their Role in the History of the Development of Asian Trade Networks, „Journal of the Economic and Social History of the Orient”, s. 253-280.
[7] Periplus Skylaksa z Karyandy, oprac. Głombiowski K., Brzostowski Z., Hołomej A., Gdańsk 2005, s. 1-10 .
[8] Seneca, Declamations, volume I: Controversiae, książki 1–6, tłum. M. Winterbottom, Cambridge 1974, s. 375.
[9] Klaudiusz Ptolemeusz, Geografia.
[10] de Crespigny R., A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD), Canberra 2007, s. 480-510.
[11] Ibidem, s. 510-517.
[12] Fan Ye, Book of the Later Han.
[13] Ibidem
Bibliografia
W. Burton, Records of the Grand Historian of China, Second edition, Han dynasty, Volume 1, Columbia 1993.
Casson L., The Periplus Maris Erythraei: Text With Introduction, Translation, and Commentary, Princeton 1989.
de Crespigny, R., A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD), Canberra 2007.
Fan Ye, Book of the Later Han.
Klaudiusz Ptolemeusz, Geografia.
P.-Y. Manguin, (1993). Trading Ships of the South China Sea. Shipbuilding Techniques and Their Role in the History of the Development of Asian Trade Networks, „Journal of the Economic and Social History of the Orient”, s. 253-280.
Periplus Skylaksa z Karyandy, oprac. K. Głombiowski, Z. Brzostowski, A. Hołomej, Gdańsk 2005.
Seneca, Declamations, Volume I: Controversiae, książki 1–6, tłum. M. Winterbottom, Cambridge 1974.
W. Scheidel, Rome and China: Comparative Perspectives on Ancient World Empires, Oxford 2009.
Uhlig H., Jedwabny Szlak Kultury Antyku Między Chinami a Rzymem. Bergisch Gladbach 1986.
http://www.sino-platonic.org/complete/spp131_chinese_dynasties_western_region.pdf.
http://schulerhistory.weebly.com/uploads/3/2/0/1/3201595/unit_5_-_lesson_1_-_handout_8.pdf.
http://www.silkroadfoundation.org/newsletter/vol11/SilkRoad_11_2013_yang.pdf.
http://dsr.nii.ac.jp/index.html.en.
https://www.academia.edu/1855510/The_Parthians_between_Rome_and_China_Gan_Ying_s_misson_into_the est_1st_century_AD_Academic_Quarter_4_2012_pp.
[1] Uhlig H., Jedwabny Szlak Kultury Antyku Między Chinami a Rzymem. Bergisch Gladbach 1986., silkroadfoundation.org, Bang, Peter F. (2009). „Commanding and Consuming the World: Empire, Tribute, and Trade in Roman and Chinese History”, z Walter Scheidel, Rome and China: Comparative Perspectives on Ancient World Empires., Casson, Lionel, The Periplus Maris Erythraei: Text With Introduction, Translation, and Commentary, 1989, s. 10-40.
[2] Burton W., Records of the Grand Historian of China, Second edition, Han dynasty, Volume 1,Columbia 1993, s.13-17
[3] Ibidem s. 20-30
Click to access spp131_chinese_dynasties_western_region.pdf
, http://schulerhistory.weebly.com/uploads/3/2/0/1/3201595/unit_5_-_lesson_1_-_handout_8.pdf http://www.silkroadfoundation.org/newsletter/vol11/SilkRoad_11_2013_yang.pdf/[5] Bang, Peter F. (2009). „Commanding and Consuming the World: Empire, Tribute, and Trade in Roman and Chinese History”, z Walter Scheidel, Rome and China: Comparative Perspectives on Ancient World Empires.,
Casson, Lionel, The Periplus Maris Erythraei: Text With Introduction, Translation, and Commentary, 1989, s. 30
[6] Manguin P.-Y. (1993), Trading Ships of the South China Sea. Shipbuilding Techniques and Their Role in the History of the Development of Asian Trade Networks, „Journal of the Economic and Social History of the Orient”, s. 253-280
[7] Periplus Skylaksa z Karyandy, oprac. Głombiowski K., Brzostowski Z., Hołomej A., Gdańsk 2005, s. 1-10
[8] Seneca, Declamations, volume I: Controversiae, książki 1–6, tłum. M. Winterbottom, Cambridge 1974, s. 375.
[9] Klaudiusz Ptolemeusz, Geografia I, 11; I, 13–14; VI, 1
[10] de Crespigny R., A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD), Canberra 2007, s. 480-510
[11] Ib Crespigny, Rafe de., A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD), Canberra 2007 s. 480-510
[12] Ibidem 510-517
[13] Fan Ye, Book of the Later Han, tom X, cz. II
