Nie każda książka potrafi zmienić sposób, w jaki człowiek postrzega przestrzeń, ciało i świat. Gdzieś pomiędzy liniami technicznych opisów, proporcji kolumn i teorii dźwięku, Witruwiusz snuje wizję architekta jako filozofa – jednocześnie budowniczego i poety. Jego idee przetrwały nie dzięki kamieniom, lecz słowom, które nadal potrafią poruszyć wyobraźnię jak precyzyjnie nastrojona struna.
Marek Witruwiusz Pollio zapisał się w historii jako żołnierz, inżynier i architekt czasów rzymskich, jednak jego największym osiągnięciem pozostało stworzenie niezwykle wpływowego dzieła De Architectura libri decem (O architekturze ksiąg dziesięć).
Ten obszerny traktat, oprócz roli praktycznego podręcznika architektonicznego, stanowił również głęboką refleksję nad harmonią natury, miejscem człowieka w świecie oraz ideałem architekta jako twórcy wszechstronnego, rozumiejącego zarówno sztukę, jak i naukę. Jego znaczenie zyskało na sile szczególnie w epoce renesansu, kiedy dzieło Witruwiusza stało się inspiracją dla twórców poszukujących antycznego ideału piękna i racjonalności.
Jedyny zachowany głos starożytnego architekta
Traktat De Architectura, w dużej mierze oparty na osobistym doświadczeniu autora oraz wcześniejszych greckich pismach technicznych, był jedynym tak kompletnym dziełem o architekturze, które przetrwało z czasów klasycznej starożytności. Fakt ten przesądził o jego ogromnym znaczeniu – odrodzenie zainteresowania tekstem w renesansie uczyniło go podstawą nowożytnej teorii architektury oraz źródłem inspiracji dla nurtu neoklasycystycznego.
Choć współcześnie znany był powszechnie jako Witruwiusz, jego pełne imię i nazwisko – Marek Witruwiusz Pollio – nie zostało jednoznacznie potwierdzone w źródłach historycznych. Większość dostępnych informacji na temat jego życia pochodzi z własnych uwag zamieszczonych w przedmowach poszczególnych ksiąg De Architectura. Również miejsce jego urodzenia nie jest dokładnie znane – najczęściej wskazuje się miejscowości Fondi lub Werona, lecz brak twardych dowodów uniemożliwia jednoznaczną identyfikację.
Droga żołnierza i imperialne wsparcie
Witruwiusz rozpoczął swoją karierę jako praefectus fabrum, czyli oficer odpowiedzialny za inżynierię wojskową w armii Juliusza Cezara – prawdopodobnie około lat 50. p.n.e. W jednej z ksiąg swojego traktatu wspomina, że nadzorował obsługę balisty, będącej jedną z trzech podstawowych machin oblężniczych w armii rzymskiej. Jako dowódca odpowiadał również za pracę doctores ballistarum (specjalistów od artylerii) oraz libatorów, czyli operatorów tych machin wojennych.
Po zamachu na Cezara w 44 roku p.n.e., Witruwiusz związał się z obozem Oktawiana Augusta, przyszłego cesarza rzymskiego. Dzięki wsparciu jego siostry, Oktawii, otrzymał dożywotnią rentę, która umożliwiła mu wycofanie się z czynnej służby wojskowej i pełne poświęcenie pracy naukowej oraz literackiej. W dowód wdzięczności zadedykował De Architectura samemu Augustowi.
Z działalności budowlanej Witruwiusza zachował się opis jednego konkretnego obiektu: bazyliki w Fanum Fortunae (obecnie Fano), ukończonej w 19 roku p.n.e. Obiekt ten pełnił funkcje administracyjne i sądowe. Mimo że do dziś nie odnaleziono jego dokładnej lokalizacji, podjęto próby rekonstrukcji na podstawie szczegółowych opisów zamieszczonych przez autora.
Wzmianki o Witruwiuszu pojawiały się także w pismach jego współczesnych – m.in. Sekstus Juliusz Frontynus, znany rzymski hydrolog, cytował jego poglądy z uznaniem. Z kolei Pliniusz Starszy wykorzystywał jego tezy, choć nie zawsze przywoływał nazwisko autora.
Struktura i przesłanie dzieła De Architectura
Traktat De Architectura stanowił nie tylko techniczny przewodnik, ale i manifest filozoficzny. Witruwiusz widział w architekcie nie tylko rzemieślnika, ale wszechstronnie wykształconego człowieka, który powinien znać się na:
- filozofii – by rozumieć naturę i moralność,
- fizyce – dla zrozumienia sił natury,
- muzyce – ze względu na akustykę budowli,
- medycynie – by projektować zdrowe przestrzenie,
- prawie – by znać normy i przepisy,
- astronomii – aby orientować budynki zgodnie z ruchem ciał niebieskich.
Taka erudycja miała prowadzić do tworzenia budowli harmonijnych, odpowiadających naturze i potrzebom człowieka. Ten ideał znalazł później swoje odbicie w renesansowym pojęciu Uomo universale, czyli człowieka wszechstronnego.
Dzieło Witruwiusza podzielone zostało na dziesięć ksiąg, z których każda traktuje o innym aspekcie architektury:
- Księga 1 – teoria architektury i planowanie miast,
- Księga 2 – analiza materiałów budowlanych,
- Księgi 3 i 4 – projektowanie świątyń w stylach doryckim, jońskim i toskańskim,
- Księga 5 – budynki użyteczności publicznej, np. teatry i fora,
- Księga 6 – domy prywatne i budownictwo mieszkaniowe,
- Księga 7 – wystrój wnętrz i elewacji,
- Księga 8 – systemy wodociągowe i znaczenie czystej wody,
- Księgi 9 i 10 – inżynieria mechaniczna, w tym konstrukcja machin wojennych, zegarów wodnych i śruby Archimedesa.
Szczególne znaczenie miała Księga 8, w której autor połączył architekturę z troską o zdrowie publiczne. Analizował w niej m.in. jakość wody oraz ostrzegał przed stosowaniem rur ołowianych, wskazując na ich szkodliwość dla zdrowia.
Architektura jako odzwierciedlenie porządku natury
Witruwiusz postrzegał architekturę jako sztukę, która powinna naśladować naturalny porządek. Obserwując, jak ptaki i owady konstruują swoje schronienia z dostępnych materiałów, twierdził, że człowiek również powinien wykorzystywać lokalne surowce, by budować przestrzenie bezpieczne, funkcjonalne i estetyczne.
Wprowadził trzy fundamentalne zasady, które jego zdaniem wyznaczały jakość architektury:
- firmitas– trwałość,
- utilitas – użyteczność,
- venustas – piękno.
Te trzy pojęcia, ściśle ze sobą powiązane, miały wyznaczać doskonałość projektową. Architekt – według Witruwiusza – nie powinien ślepo podążać za schematami, lecz umiejętnie dopasowywać projekt do lokalnych warunków, takich jak rodzaj gruntu, klimat czy dostępność materiałów.
Szczególne znaczenie przypisywał symetrii i proporcjom, odwołując się do doskonałości ludzkiego ciała. Te założenia później zainspirowały Leonarda da Vinci, który w słynnym rysunku Człowiek witruwiański unaocznił relacje proporcji ciała z zasadami architektonicznymi.
Proporcje w służbie funkcjonalności i estetyki
Witruwiusz przywiązywał ogromne znaczenie do proporcji, które w jego ujęciu miały zapewniać nie tylko estetykę, ale i praktyczność budowli. Swoje koncepcje wyraził poprzez system pojęć technicznych, które tworzyły podstawę jego teorii:
- ordinatio – właściwy układ i kompozycja całości,
- dispositio – odpowiednie rozplanowanie przestrzenne,
- eurythmia – harmonijna proporcja między częściami budowli,
- distributio – umiejętne wykorzystanie materiałów budowlanych,
- decor – zgodność wyglądu budowli z jej przeznaczeniem i otoczeniem.
Wszystkie te elementy miały prowadzić do stworzenia tzw. ciała architektury, czyli konstrukcji, która jest nie tylko funkcjonalna, ale również piękna i zgodna z naturą. Inspirując się ludzkim ciałem, autor uznał je za idealny wzorzec proporcji – symetryczny, harmonijny, doskonały.
W Księgach III i IV Witruwiusz szczegółowo analizował proporcje kolumn w głównych stylach architektonicznych starożytności – doryckim, jońskim i korynckim. Kluczowym parametrem była dla niego dolna średnica kolumny, która stanowiła moduł obliczeniowy dla pozostałych wymiarów całej konstrukcji. Dzięki temu architekt mógł zachować spójność formy i odpowiednie proporcje w każdej części budowli.
Funkcjonalizm witruwiański – forma służąca celowi
Dla Witruwiusza piękno budowli nie mogło istnieć w oderwaniu od jej funkcji. Był jednym z pierwszych myślicieli, którzy sformułowali ideę, że forma powinna wynikać z funkcji. Według tej zasady nie wystarczyło, aby budowla była trwała i estetyczna – musiała również spełniać swoje praktyczne przeznaczenie.
Ten rodzaj funkcjonalizmu objawiał się również w podejściu do zdrowia i klimatu. Witruwiusz uważał, że:
- budynki mieszkalne nie powinny być zwrócone ku południu, by nie nagrzewały się zbyt intensywnie w ciągu dnia,
- ulice w miastach nie powinny być projektowane wzdłuż kierunku dominujących wiatrów, ponieważ niosło to ryzyko chorób i zwiększało dyskomfort mieszkańców.
Wskazuje to na jego dużą świadomość wpływu otoczenia naturalnego na zdrowie i samopoczucie ludzi. W swoich analizach posługiwał się zresztą obserwacją i eksperymentem, co czyniło go nie tylko architektem, ale również prekursorem myślenia ekologicznego i urbanistycznego.
Dziedzictwo tekstowe i tłumaczenia dzieła De Architectura
Na przestrzeni wieków De Architectura było wielokrotnie kopiowane, tłumaczone i komentowane. Rękopisy dzieła przetrwały dzięki pracy średniowiecznych skrybów, a ich wpływ sięgał daleko poza epokę starożytną.
Do najważniejszych przekładów i edycji należą:
- ilustrowane łacińskie wydanie z 1511 roku, przygotowane przez Fra Giocondo, architekta i erudytę epoki renesansu,
- pierwsze włoskie tłumaczenie z 1521 roku, autorstwa Cesare Cesariano, które przyczyniło się do popularyzacji dzieła we Włoszech,
- niemieckie tłumaczenie z 1549 roku, znane jako Witruwiusz Teutsch, rozszerzające refleksje na temat dekoracji i symboliki kolumn,
- krytyczne francuskie wydanie z 2003 roku, opracowane przez Pierre’a Grosa, będące współczesną analizą tekstu,
- tłumaczenie Curta Fensterbuscha z 1964 roku – jedno z ważniejszych niemieckich opracowań,
- holenderska wersja z 2004 roku autorstwa Tona Petersa, zatytułowana Handboek bouwkunde.
Warto podkreślić, że w 1542 roku w Rzymie powstała nawet Akademia Witruwiańska, instytucja mająca na celu badanie i promowanie myśli Witruwiusza. Był to dowód na uznanie, jakim cieszyło się jego dzieło wśród humanistów i twórców epoki nowożytnej.
Witruwiusz i jego wpływ na teorię architektury. Od renesansu po współczesność
Dziedzictwo Witruwiusza wywarło ogromny wpływ na rozwój teorii architektury, zwłaszcza w okresie renesansu, kiedy jego traktat był traktowany niemal jak Biblia architektów. Jego idee inspirowały takich mistrzów jak:
- Leon Battista Alberti – autor traktatu De re aedificatoria,
- Filarete, czyli Antonio Averlino – twórca utopijnego traktatu o idealnym mieście,
- Francesco di Giorgio Martini – łączący sztukę z techniką,
- Sebastiano Serlio, Andrea Palladio, Giacomo Vignola i Vincenzo Scamozzi – czołowi architekci późnego renesansu, którzy rozwijali klasyczne formy w duchu witruwiańskim.
Szczególne miejsce w tej recepcji zajmuje Leonardo da Vinci, który nie tylko studiował De Architectura, ale uczynił z witruwiańskiej idei proporcji ciała ludzkiego punkt wyjścia do jednego z najbardziej ikonicznych rysunków w historii – Człowieka witruwiańskiego.
Stworzony około 1490 roku szkic stanowił graficzne rozwinięcie koncepcji Witruwiusza, według której ciało człowieka wpisuje się jednocześnie w figurę koła i kwadratu – symboli doskonałości i harmonii we wszechświecie. Leonardo, łącząc sztukę z nauką, udowodnił, że idea architektury sięga dalej niż mury i kolumny – aż po samą strukturę istnienia.
W XVII wieku, szczególnie we Francji, niektóre z tez Witruwiusza zaczęto kwestionować. Krytycy, tacy jak Claude Perrault i Philibert de l’Orme, wskazywali na nieścisłości w jego opisach oraz ograniczenia wynikające ze starożytnego światopoglądu. Mimo to, jego traktat pozostał fundamentem kanonu architektonicznego przez kolejne stulecia.
Choć wiele z opisanych przez niego budowli nie przetrwało lub istniało tylko w jego wyobraźni, dzieło Witruwiusza nadal oferuje bezcenny wgląd w rzymskie rozumienie architektury jako dziedziny łączącej sztukę, inżynierię i filozofię.
W czasach późniejszych z De Architectura korzystali również inni autorzy. W I wieku n.e. powoływał się na nie Pliniusz Starszy, natomiast w III wieku Marcus Cetius Faventinus przygotował skróconą wersję traktatu zatytułowaną Artis architectonicae privatis usibus adbreviatus liber. Z kolei Palladius Rutilius Taurus Aemilianus wykorzystywał wiedzę Witruwiusza w swoim Opus agriculturae, gdzie pisał o budowie domostw wiejskich.
Wbrew powszechnemu przekonaniu, tekst nie został „odkryty na nowo” dopiero w XV wieku. Wiele średniowiecznych rękopisów, takich jak te przechowywane w Bodleian Library w Oksfordzie, zawierało jego treść, nierzadko z adnotacjami słynnych humanistów, np. Francesco Petrarki. Podważa to popularną narrację, jakoby to Poggio Bracciolini odnalazł dzieło w opactwie St. Gallen dopiero w 1416 roku.
De Architectura Witruwiusza pozostaje nie tylko dokumentem technicznej wiedzy antyku, lecz także świadectwem głębokiego namysłu nad rolą architekta jako twórcy, naukowca i filozofa. Jego przesłanie, by budować w zgodzie z naturą, funkcją i pięknem, do dziś inspiruje projektantów, urbanistów i artystów na całym świecie.
Wybrana bibliografia:
- Marka Witruwiusza Polliona o budownictwie ksiąg dziesięć, T. 1 [online] Polona [dostęp: 09.04.2025].
- Marka Witruwiusza Polliona o budownictwie ksiąg dziesięć, T. 2 [online] Polona [dostęp: 09.04.2025].
- The Ten Books on Architecture, tłum. Morris Hicky Morgan, Londyn 1914.
- Vitruvius, Roman architect [w:] Britannica [dostęp: 09.04.2025].
AC
