Tego dnia 1918 roku Taryba, Litewska Rada Państwowa, wydała Akt Niepodległości Litwy
Akt Niepodległości Litwy (Lietuvos Nepriklausomybės Aktas), znany również jako Akt z 16 lutego 1918 roku, stanowił oficjalne ogłoszenie powstania suwerennego, demokratycznego państwa litewskiego, ze stolicą w Wilnie. Dokument ten był wynikiem wieloletnich dążeń narodu litewskiego do odzyskania niepodległości po latach zaborów i dominacji obcych mocarstw.
Akt Niepodległości Litwy – przełomowy dokument historyczny
Akt został podpisany przez wszystkich 20 członków Rady Litwy (Taryby), której przewodniczył Jonas Basanavičius. Stanowił on kulminację długiego procesu politycznego, w którym kluczową rolę odegrały poprzednie uchwały, w tym konferencja wileńska oraz Ustawa z 8 stycznia 1918 roku.
Proces ten był szczególnie trudny, ponieważ Cesarstwo Niemieckie wywierało presję na Radę, domagając się zawarcia sojuszu, a jednocześnie litewskie społeczeństwo stanowczo dążyło do całkowitej suwerenności.
Bezpośrednie skutki ogłoszenia niepodległości były jednak ograniczone. Niemieckie władze zakazały publikacji Aktu, a jego treść była rozpowszechniana potajemnie. Dopiero klęska Niemiec w I wojnie światowej jesienią 1918 roku otworzyła drogę do faktycznego przejęcia władzy przez litewską Radę. W listopadzie 1918 roku powstał pierwszy litewski rząd, który zaczął budować niezależne instytucje państwowe. Choć Litwa musiała jeszcze stoczyć wojny o utrzymanie niepodległości, jej suwerenność stała się faktem.
Lakoniczny w swej treści dokument stał się fundamentem prawnym dla nowoczesnej Litwy – zarówno w okresie międzywojennym, jak i po 1990 roku, kiedy kraj ponownie ogłosił niepodległość, zrywając z dominacją ZSRR. Litewskie władze podkreślały wówczas, że nie tworzą nowego państwa, lecz jedynie przywracają jego suwerenność, co czyniło Akt z 1918 roku niezmiennie obowiązującym dokumentem prawnym.
Droga Litwy do niepodległości
Litwa miała długą tradycję państwowości, sięgającą panowania Mendoga, pierwszego i jedynego koronowanego króla Litwy. Jednak po ostatnim rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1795 roku Litwa znalazła się pod panowaniem Imperium Rosyjskiego.
W XIX wieku Litwini podejmowali próby odzyskania niepodległości, uczestnicząc w powstaniach narodowych w latach 1830 i 1863, jednak bez powodzenia. Realna szansa na zmianę przyszła dopiero w czasie I wojny światowej, gdy Rosja i Niemcy uległy osłabieniu.
W 1915 roku zachodnia część Rosji, w tym Litwa, znalazła się pod okupacją niemiecką. Niemcy forsowali wówczas politykę Mitteleuropy, która zakładała stworzenie sieci państw marionetkowych, wspierających niemieckie interesy. Litwini jednak mieli inne plany. Na Konferencji Wileńskiej we wrześniu 1917 roku uchwalono rezolucję opowiadającą się za całkowitą niepodległością i wyłoniono Radę Litwy, która miała realizować ten cel.
Na drodze do ogłoszenia niepodległości znalazły się jednak przeszkody. Pierwszym krokiem był Akt z 11 grudnia 1917 roku, który wprawdzie deklarował niepodległość Litwy, ale jednocześnie postulował ścisły sojusz z Niemcami. Wywołał to ostry sprzeciw części litewskich polityków, którzy domagali się bezwarunkowej suwerenności.
Kolejny dokument, Ustawa z 8 stycznia 1918 roku, usuwał zapis o sojuszu z Niemcami i odwoływał się do zasad demokracji. Choć był to ważny krok naprzód, niemieckie władze odrzuciły jego postanowienia, co pogłębiło napięcia w Radzie. Na znak protestu część jej członków – w tym Mykolas Biržiška, Steponas Kairys, Stanisław Narutowicz i Jonas Vileišis – zrezygnowała z członkostwa.
Akt Niepodległości Litwy – uchwalenie 16 lutego 1918 roku
Przełom nastąpił 16 lutego 1918 roku. Tego dnia o godz. 12:30 wszystkich 20 członków Rady Litwy zebrało się w Domu Sygnatariuszy przy ulicy Didžioji 30 w Wilnie, gdzie podpisali dokument przywracający suwerenne państwo litewskie. Tekst Aktu zawierał treść Ustawy z 8 stycznia, z niewielkimi korektami stylistycznymi.
Nie wszyscy jednak poparli ostateczny kształt dokumentu. Dyskusje wywołało użycie słowa w końcu w odniesieniu do decyzji przyszłego Zgromadzenia Ustawodawczego. Część polityków obawiała się, że może to oznaczać ograniczenie jego kompetencji. Ostatecznie tekst przyjęto jednogłośnie, choć nie wszyscy członkowie Rady w pełni go popierali.
Treść Aktu Niepodległości Litwy została niemal natychmiast przewieziona do Niemiec i przekazana partiom w Reichstagu. Już 18 lutego 1918 roku niemieckie gazety, takie jak Das Neue Litauen, Vossische Zeitung, Tägliche Rundschau i Kreuzzeitung, opublikowały jego treść, nagłaśniając to wydarzenie w światowej opinii publicznej.
Na Litwie przygotowano wydanie proklamacji w prasie, zwłaszcza w gazecie Lietuvos aidas, której założycielem był Antanas Smetona. Niemieckie władze jednak stanowczo zakazały publikacji. Pomimo tego, redaktor naczelny gazety, Petras Klimas, ukrył około 60 egzemplarzy, unikając całkowitej konfiskaty dokumentu.
Traktat brzeski i uznanie przez Niemcy
3 marca 1918 roku Niemcy oraz bolszewicka Rosja podpisały traktat brzeski, który oficjalnie ustanawiał kraje bałtyckie w niemieckiej strefie interesów. Rosja formalnie zrzekła się wszelkich roszczeń do tych terytoriów. Następnie, 23 marca, Niemcy uznały niepodległość Litwy, jednak bazowały na wcześniejszej deklaracji z 11 grudnia 1917 roku, co oznaczało, że de facto Litwa pozostawała pod ich kontrolą.
Na Litwie sytuacja nie uległa zmianie – niemieckie władze skutecznie uniemożliwiały wszelkie próby utworzenia niezależnej administracji. Dopiero gdy jesienią 1918 roku Niemcy poniosły klęskę w I wojnie światowej i wybuchła rewolucja niemiecka, warunki polityczne zaczęły się zmieniać.
2 listopada 1918 roku Rada Litwy uchwaliła pierwszą tymczasową konstytucję, wprowadzając 3-osobowe prezydium pełniące funkcje rządowe. Augustinas Voldemaras został zaproszony do sformowania pierwszego Gabinetu Ministrów Litwy. Pomimo tego, pełne uznanie Litwy na arenie międzynarodowej wymagało jeszcze kilku lat. Dopiero 28 lipca 1922 roku niepodległość Litwy potwierdziły Stany Zjednoczone.
Losy Aktu Niepodległości
Podpisano dwa egzemplarze Aktu: oryginał i duplikat. Oryginał powierzono Jonasowi Basanavičiusowi, ale nie został on nigdy oficjalnie opublikowany ani wykorzystany w żadnych sprawach publicznych. Pierwsza wzmianka o jego istnieniu pojawiła się dopiero w 1933 roku.
Duplikat służył do codziennej pracy administracyjnej i był przechowywany w archiwum prezydenta. Po 15 czerwca 1940 roku, kiedy Litwa otrzymała ultimatum od Związku Radzieckiego i utraciła niepodległość, dokument zaginął. Przez dekady historycy i poszukiwacze przygód próbowali go odnaleźć.
Przełom nastąpił 29 marca 2017 roku, kiedy profesor Liudas Mažylis odkrył oryginalny dokument w Archiwum Politycznym Federalnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie. Był on napisany ręcznie w języku litewskim i podpisany przez 20 sygnatariuszy. Dodatkowo profesor znalazł niemieckojęzyczną wersję dokumentu oraz akt z 11 grudnia 1917 roku.
Po potwierdzeniu autentyczności dokumentu, Niemcy zgodziły się na jego 5-letnie wypożyczenie Litwie. 7 października 2017 roku ministrowie spraw zagranicznych Litwy i Niemiec podpisali porozumienie, które umożliwiło jego ekspozycję w Domu Sygnatariuszy w Wilnie, miejscu pierwotnego podpisania aktu.
Sygnatariusze i ich losy
Większość sygnatariuszy Aktu pozostała aktywna w polityce i kulturze Litwy. Jonas Vileišis pełnił funkcję burmistrza Kowna, a Saliamonas Banaitis był zaangażowany w sektor finansowy. Dwaj sygnatariusze zostali później prezydentami Litwy: Antanas Smetona i Aleksandras Stulginskis.
Niektórych spotkał tragiczny los. Pranas Dovydaitis i Vladas Mironas zostali zesłani na Syberię, gdzie zmarli. Kazys Bizauskas zaginął latem 1941 roku w drodze do sowieckiego więzienia w Mińsku i przypuszcza się, że został rozstrzelany.
Akt Niepodległości Litwy – dziedzictwo i współczesne znaczenie
Akt z 16 lutego 1918 roku był kluczowy dla odbudowy Litwy. W 1990 roku, podczas procesu odzyskiwania niepodległości, stanowił podstawę prawną do ogłoszenia niepodległości od ZSRR.
16 lutego jest dziś jednym z najważniejszych świąt państwowych Litwy. W tym dniu odbywają się uroczystości, takie jak złożenie kwiatów na grobach sygnatariuszy, wręczenie Litewskiej Nagrody Państwowej oraz koncerty i pokazy upamiętniające to wydarzenie.
Akt jest uznawany jest za jeden z najważniejszych dokumentów w historii kraju. Stanowi fundament litewskiej państwowości i jest obchodzony jako symboliczne narodziny nowoczesnej Litwy.
Fot. Pierwotnych 20 członków Rady Litwy, Litewskie Muzeum Narodowe/Skan oryginału Aktu Niepodległości Litwy napisanego odręcznie w języku litewskim
