Tego dnia 1244 roku zakończyło się oblężenie Montségur
Wzgórze płonęło jak pochodnia, a nocne niebo rozświetlały języki ognia, które pochłaniały ostatni bastion katarskiego oporu. Gdy po dziesięciu miesiącach oblężenie Montségur dobiegło końca, setki ludzi stanęły przed wyborem: wyrzeczenie się wiary albo śmierć w płomieniach. Oto historia twierdzy, która przez lata była schronieniem dla prześladowanych, by w końcu stać się symbolem ich tragedii.
Montségur – twierdza katarów
W XII wieku Montségur należało do rodziny Perelha. Prawdopodobnie w 1200 roku tutejszy zamek znajdował się w ruinie, choć brak jednoznacznych dowodów na ten temat. Około 1204 roku z niewyjaśnionych przyczyn diakon katarów z Mirapeis, Raimon Mercier, zwrócił się do Ramona de Perelha z prośbą o odbudowę warowni. Możliwe, że hierarchia katarska, przewidując nadchodzące zagrożenia, dążyła do stworzenia bezpiecznego schronienia dla swoich wyznawców.
Około 1230 roku, krótko po podpisaniu traktatu w Meaux (1229), który ostatecznie przekreślił nadzieje na odzyskanie niezależności regionu, katarski biskup Tuluzy, Gilabert de Castres, poprosił Ramona de Perelha o zgodę na uczynienie Montségur stolicą Kościoła Dobrych Ludzi. Od tego momentu warownia stała się nie tylko miejscem zamieszkania i schronienia dla katarskiej hierarchii z Tuluzy i Rasès, ale również ich centrum operacyjnym.
W Montségur na stałe lub tymczasowo rezydowali również Rycerze Błogosławionego Monasteru, a liczne osoby związane z ruchem katarskim przybywały tu, by odwiedzać zakonników i szukać schronienia.
Wśród rycerzy związanych z twierdzą wyróżniał się Pere Roger, pan Mirapeis, który był kuzynem Ramona de Perelha. W późniejszym czasie to właśnie on objął funkcję wojskowego dowódcy Plaça de Montségur, kierując obroną warowni w kluczowym okresie jej istnienia.
Oblężenie Montségur – źródła historyczne
Relacje średniowiecznych kronikarzy dotyczące oblężenia Montségur są niezwykle skąpe, a żadna z nich nie opisuje wydarzeń w sposób wyczerpujący.
Jedynym tekstem narracyjnym, który w zwarty sposób odnosi się do oblężenia, jest kronika Guilhèma de Puèglaurenç. To również jedyne źródło, które zawiera szczegóły militarne dotyczące kampanii. Wzmianki o tych wydarzeniach pojawiają się także w kronikach inkwizytora Guilhema de Pelhissona oraz dominikanina Gerarda de Fracheta, jednak ich relacje są znacznie bardziej fragmentaryczne. Ponadto oblężenie Montségur znajduje odniesienia w Chronologiach opracowanych w klasztorze Sant Pau de Narbonne oraz w dokumentach pochodzących z opactwa Berdoas.
Natomiast źródła dyplomatyczne nie dostarczają bezpośrednich informacji na temat samego oblężenia. Jedynym istotnym dokumentem pozostaje akt hołdu, jaki w 1245 roku złożył Guy de Lévis w Paryżu na ręce króla, potwierdzając powrót Montségur do posiadłości rodziny Lévis po upadku twierdzy.
Najwięcej cennych informacji na temat oblężenia dostarczają jednak źródła sądowe. Zachowało się 19 zeznań świadków i ocalałych z Montségur, którzy po upadku twierdzy stanęli przed trybunałem inkwizycyjnym. Relacje te pozwalają zrekonstruować dziesięciomiesięczny okres oblężenia, stanowiąc jedno z najważniejszych źródeł do badania tego wydarzenia.
Równie istotny okazał się wkład archeologii, która umożliwiła uzupełnienie braków w przekazach pisanych. Od 1964 roku badania wykopaliskowe na terenie Montségur prowadzi GRAME (Groupe de Recherches Archéologiques de Montségur et ses Environs). Kolejne kampanie archeologiczne pozwoliły lepiej zrozumieć poszczególne etapy oblężenia i dostarczyły śladów życia codziennego jego uczestników.
Oblężenie Montségur – historiografia
Badania nad oblężeniem Montségur od samego początku były obciążone mitami i ezoterycznymi spekulacjami, które wpływały na postrzeganie tych wydarzeń. Wiele z tych legend wywodzi się z XIX wieku i jest wynikiem swobodnych interpretacji źródeł przez niektórych badaczy.
Jako pierwszy z perspektywy historiograficznej temat oblężenia podjął Charles Schmidt, historyk i teolog z Alzacji. W latach 1848-1849 opublikował swoje dzieło Histoire et doctrine de la secte des Cathares ou Albigeois, w którym, opierając się na relacjach ocalałych, przedstawił zarys wydarzeń.
Niedługo potem do tematu powrócił Napoléon Peyrat, badacz kataryzmu, który w 1870 roku wydał monumentalne dzieło Histoire des Albigeois. Poświęcił w nim niemal cały drugi tom wydarzeniom związanym z Montségur, jednak jego interpretacja źródeł była bardzo swobodna. To właśnie on stworzył legendę o Esclarmondzie oraz powiązał katarów i Montségur z mitologią Świętego Graala. Te romantyczne spekulacje zdobyły szerokie grono zwolenników w kolejnych dekadach i miały duży wpływ na zainteresowanie tematyką przez badaczy, takich jak Otto Rahn w latach 30. XX wieku.
W XX wieku temat oblężenia Montségur zaczęto badać w sposób bardziej naukowy. Fernand Niel i Yves Dossat, działający w latach 40. i 60., odegrali kluczową rolę w nowoczesnym zrozumieniu tego wydarzenia.
Szczególnie wpływowa okazała się publikacja Zoé Oldenbourg Le Bûcher de Montségur z 1957 roku. Choć książka traktuje o kataryzmie w szerszym kontekście, oblężenie Montségur stanowi w niej jeden z kluczowych punktów odniesienia.
W drugiej połowie XX wieku ukazała się seria publikacji szczegółowo analizujących życie w Montségur oraz sam okres oblężenia. Kluczową postacią w tej dziedzinie był Jean Duvernoy, prawnika i historyka, który zasłynął z przekładu łacińskiego oryginału dziewiętnastu zeznań ocalałych na język francuski.
Z kolei Anne Brenon i Michel Roquebert również poświęcili temu tematowi wiele uwagi. Roquebert szczegółowo przeanalizował oblężenie Montségur w czwartym tomie swojej serii Epopée Cathare, która do dziś uchodzi za najbardziej kompleksowe dzieło na ten temat.
Krucjata przeciwko albigensom
Krucjata przeciwko albigensom, czyli kampania wojskowa ogłoszona przez papieża Innocentego III w 1209 roku, miała na celu zwalczanie herezji albigensów, zwanych również katarami. Konflikt ten rozgrywał się głównie na terenach hrabstwa Tuluzy i był pierwszą krucjatą prowadzoną na ziemiach chrześcijańskich przeciwko innym chrześcijanom. Początkowo miała to być walka w obronie ortodoksji religijnej, jednak szybko przekształciła się w wojnę o dominację nad południową Oksytanią.
Francuska szlachta, dowodzona przez Szymona de Montforta, wykorzystała okazję, jaką stwarzała krucjata, aby zaanektować zdobywane terytoria. Mimo stałych sukcesów wojskowych krzyżowców, opór miejscowej ludności trwał przez dekady. W 1216 roku Szymon de Montfort złożył w Paryżu hołd królowi Filipowi II, przyjmując tytuły księcia Narbonne, hrabiego Tuluzy oraz wicehrabiego Béziers i Carcassonne. Nie oznaczało to jednak końca wojny. W tym samym roku syn hrabiego Tuluzy, Rajmund VII, poprowadził powstanie, które poważnie zagroziło zdobyczom Francuzów w Langwedocji.
Nowa krucjata rozpoczęła się w 1226 roku z inicjatywy króla Francji Ludwika VIII i papieża Honoriusza III. Po latach wyniszczających walk Rajmund VII został zmuszony do podpisania traktatu w Meaux-Paris w 1229 roku, który podporządkował przyszłość hrabstwa Tuluzy władzy francuskiej.
Inkwizycja i walka z herezją
Po zakończeniu działań wojennych w 1229 roku znaczna część wschodniej Langwedocji, w tym dawne wicehrabstwo Trencavel, stała się seneszalem królewskim, a Tuluza miała przejść pod kontrolę dynastii Kapetyngów, zgodnie z postanowieniami traktatu z Meaux-Paris. Mimo sukcesów politycznych nie udało się jednak wyeliminować herezji katarów. Aby temu zaradzić, papież Grzegorz IX w kwietniu 1233 roku przyznał prałatom Tuluzy prawo do prowadzenia dochodzeń i sądzenia w sprawach o herezję. Był to moment narodzin inkwizycji w Langwedocji.
Inkwizytorzy, głównie dominikanie, prowadzili swoje działania z niezwykłą gorliwością, co wywoływało napięcia w społeczeństwie wycieńczonym dwudziestoletnią wojną. W kilku miastach, w tym w Tuluzie, dochodziło do buntów przeciwko inkwizycji. W 1235 roku, 5 listopada, mieszkańcy Tuluzy wypędzili dominikanów, którzy zarządzali instytucją świętego oficjum.
Bunt Trencavela i opór Faiditów
Latem 1240 roku Ramon Trencavel, syn Ramona Rogera Trencavela, zamordowanego w Carcassonne w 1209 roku, powrócił do Oksytanii na czele armii wygnańców zwanych Faiditami. Byli to dawni możnowładcy i rycerze, którzy po klęsce albigensów znaleźli schronienie w Koronie Aragonii. Ich celem było odzyskanie utraconych ziem.
Trencavel rozpoczął kampanię, oblegając Carcassonne we wrześniu 1240 roku, jednak nie udało mu się zdobyć miasta. Kiedy w październiku dotarły francuskie posiłki, musiał przerwać oblężenie. Ostatecznie, negocjując warunki kapitulacji w Montrealu, uzyskał zgodę na bezpieczny odwrót wraz ze swoimi ludźmi.
Bunt Rajmunda VII i kolejna fala konfliktu
W 1241 roku hrabia Rajmund VII przystąpił do wielkiej koalicji przeciwko królowi Francji. Oprócz możnowładców Langwedocji w sojuszu uczestniczyły Korona Aragonii, Królestwo Kastylii, Królestwo Nawarry i Królestwo Anglii.
W maju 1242 roku grupa Faiditów z Montségur dokonała spektakularnego ataku na inkwizytorów przebywających w Avinhonet, dokonując ich masakry. Było to symboliczne rozpoczęcie nowego buntu przeciwko królowi Francji.
Rajmund VII odnosił początkowe sukcesy, odbijając Carcassonne, Menerbès, Rasès oraz księstwo Mirapeis. 8 sierpnia 1242 roku wkroczył do Narbonne. Jednak sojusznicy hrabiego nie byli w stanie przeciwstawić się sile wojsk francuskich. Król Anglii Henryk III został pokonany pod Taillebourgiem, a koalicja upadła.
Ostatecznie Rajmund VII został zmuszony do podpisania nowego traktatu pokojowego w styczniu 1243 roku w Lorris, potwierdzając tym samym warunki traktatu z Meaux-Paris.
Rada w Béziers i decyzja o ataku na Montségur
Jedną z konsekwencji klęski Rajmunda VII było zwołanie 18 kwietnia 1243 roku w Béziers soboru katolickiego, na którym zgromadziły się najważniejsze władze regionu. Wśród obecnych byli:
- Hrabia Tuluzy Rajmund VII,
- Arcybiskupi Narbonne i Arles,
- Biskupi Tuluzy, Lodève, Agde, Nîmes, Carpentras, Marsylii, Rodez, Albi, Agen i Cahors,
- Opaci czołowych klasztorów Langwedocji.
Głównym celem obrad było zintensyfikowanie walki z herezją oraz ukaranie sprawców masakry inkwizytorów w Avinhonet. Jednym z głównych postanowień rady była decyzja o kampanii przeciwko Montségur, które uznano za kluczowe schronienie dla katarów. To właśnie podczas soboru w Béziers podjęto ostateczną decyzję o oblężeniu twierdzy.
Osobą odpowiedzialną za mobilizację sił został Hugues des Arcis, seneszal Carcassonne, który miał poprowadzić francuską armię przeciwko Montségur.
Oblężenie Montségur
Na przełomie XIII i XIV wieku Montségur, położony w południowej Francji, stał się schronieniem dla katarów i ich zwolenników. Atakujący postrzegali wyprawę na to górskie umocnienie jako krucjatę, co znajduje odzwierciedlenie w świadectwach ocalałych, którzy określali armię oblężniczą mianem „Kościoła i Króla”.
Siły pod wodzą Huguesa des Arcis składały się głównie z lokalnych rekrutów, choć werbowano także żołnierzy w odleglejszych regionach, takich jak Gaskonia czy okolice Nîmes. Obowiązkowy pobór, ogłoszony w imieniu króla, zmobilizował znaczne siły. Szacuje się, że armia mogła liczyć nawet 6 000 do 10 000 ludzi.
Z kolei obrońcy, dowodzeni przez Pere Rogera de Mirapeis, przygotowywali się do obrony z należytą starannością. Zabiegali o wsparcie i gromadzili zasoby, w tym broń oraz materiały wojskowe. Na początku oblężenia w zamku przebywało około 400 osób, jednak liczba zdolnych do walki żołnierzy nie przekraczała stu.
Oblężenie Montségur – wczesne starcia
Oblężenie Montségur rozpoczęło się pod koniec maja 1243 roku. Przez pierwsze miesiące krzyżowcy kilkukrotnie próbowali zdobyć twierdzę siłą, koncentrując ataki na jej południowym zboczu. Wszystkie te próby zakończyły się niepowodzeniem. W czasie tych starć życie stracili m.in. Arnau Roger de Mirapeis, Ramon de Ventenac, Sicart de Puivert, Guilhem de Gironda i Guilhem Claret.
Mimo trudnej sytuacji obrońcy nieustannie szukali wsparcia. Hrabia Rajmund VII z Tuluzy, ekskomunikowany w tamtym czasie, przebywał we Włoszech i nie był w stanie udzielić realnej pomocy. Choć nadzieja na odsiecz trwała do końca oblężenia, sytuacja katarów stopniowo się pogarszała.
Przełamanie obrony – zdobycie Roc de la Tor
Kluczowy moment oblężenia nastąpił w grudniu 1243 roku, gdy oddział wojsk z Gaskonii wspiął się pod osłoną nocy na 80-metrowy klif Roc de la Tor, zajmując strategicznie ważny punkt. Napastnicy zaskoczyli strażników, zabijając całą obsadę posterunku.
Historyk Guilhem de Puèglaureç tak opisywał ten moment w swojej kronice:
Przebywali tam przez długi czas, nie robiąc większych postępów; zdarzało się jednak, że wysłano kilku lekko uzbrojonych żołnierzy z ludźmi, którzy znali to miejsce i organizowali nocną wspinaczkę po straszliwych stromych zboczach. Prowadzeni przez Pana, dotarli do budynku, który znajdował się w rogu góry; zaskakując wartowników, zajęli ten fort i położyli na miecz wszystkich, którzy się tam znajdowali.
Zdobycie Roc de la Tor ułatwiło krzyżowcom rozlokowanie machin oblężeniczych i prowadzenie skuteczniejszych ataków na twierdzę.
Ewakuacja skarbu Montségur
Zwiększone zagrożenie skłoniło katarów do ewakuacji swojego „skarbu”. Do dziś nie wiadomo, czym dokładnie była ta tajemnicza zdobycz. Wśród spekulacji pojawia się m.in. hipoteza o przechowywaniu cennych dokumentów, złota i srebra, a nawet Świętego Graala.
Jednakże świadectwo Imberta de Salasa, który przeżył oblężenie, sugeruje bardziej przyziemne wyjaśnienie:
Heretyk Mateusz opowiadał mi, że on i Pere Bonet, diakon heretyków z Tuluzy, kiedy opuścili Montsegur ze złotem, srebrem i nieskończoną ilością monet, przeszli obok miejsca, gdzie ludzie Camona stali na straży.
Ostatecznie depozyt miał trafić do jaskini w Sabartès, skąd dalej organizowano wsparcie dla katarów.
Upadek Montségur
W styczniu 1244 roku na pomoc oblężonym przybył Bertran de Vacalaria, inżynier wojskowy, który miał za zadanie skonstruowanie machin oblężeniczych do odpierania ataków krzyżowców. Pomimo jego wysiłków sytuacja obrońców stawała się coraz bardziej dramatyczna. W lutym krzyżowcy dotarli do barbakanu, prowadząc zmasowany ostrzał i próby wspinaczki na mury.
Wobec beznadziejnej sytuacji Pere Roger de Mirapeis 2 marca 1244 roku podjął decyzję o negocjacjach w sprawie kapitulacji. Rozejm miał trwać 15 dni, jednak warunki poddania się by ły surowe – wszyscy katarzy, którzy nie wyrzekli się swojej wiary, mieli zostać spaleni na stosie. Ostatecznie, 16 marca 1244 roku, około 220 osób poniosło śmierć męczeńską, a Montségur przestał być symbolem oporu katarów.
Oblężenie Montségur – następstwa. Koniec kataryzmu w Langwedocji
Upadek Montségur w 1244 roku był wydarzeniem o ogromnym znaczeniu dla kataryzmu. Właśnie tam znajdowała się najwyższa hierarchia tego ruchu religijnego, a jej członkowie ponieśli tragiczną śmierć na stosie. Był to także jeden z ostatnich aktów krucjaty przeciwko albigensom, która miała na celu wykorzenienie kataryzmu oraz podporządkowanie Langwedocji władzy francuskiej.
Po upadku Montségur niewiele twierdz nadal stawiało opór. Ostatnie dwie, Querbús i Niort, poddały się w 1255 roku. W obliczu prześladowań wielu katarów zmuszonych było udać się na wygnanie, przede wszystkim do Lombardii, gdzie ruch katarski przetrwał nieco dłużej. W samej Langwedocji, pozbawiony zaplecza i stale prześladowany przez Inkwizycję, kataryzm stopniowo wymierał, aż ostatecznie zniknął w pierwszej połowie XIV wieku.
Po upadku Montségur jego teren przeszedł w ręce Guya de Lévis, pana na Mirepoix, któremu nadano go na mocy prawa podboju.
Dawna katarska osada, znajdująca się na szczycie góry, została doszczętnie zniszczona. W jej miejscu, pod koniec XIII wieku, wzniesiono nową warownię – twierdzę, która do dziś dominuje nad krajobrazem regionu. Chociaż współczesne ruiny Montségur często błędnie utożsamiane są z oryginalną twierdzą katarów, w rzeczywistości są one pozostałością zamku zbudowanego przez nowych władów regionu.
Wiosną 1960 roku, z inicjatywy Société du Souvenir et des Études Cathares, pod kierownictwem Déodata Roché, u podnóża góry wzniesiono pomnik upamiętniający tragiczną śmierć katarów spalonych na stosie 16 marca 1244 roku. Monument ten stanowi wyraz pamięci o ofiarach religijnych prześladowań oraz przypomina o dramatycznych wydarzeniach, które doprowadziły do upadku kataryzmu w Langwedocji.
Bibliografia:
- Baber Malcolm, Katarzy, PIW, Warszawa 2004.
- Hallam Elizabeth M., Everard Judith, Francja w czasach Kapetyngów 987-1328, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
- O’Shea Stephen, Herezja doskonała: światoburcze życie oraz zagłada średniowiecznych katarów, Poznań 2002.
- Nelli René, Życie codzienne katarów w Langwedocji w XIII w., PIW, Warszawa 1979.
- Niel Fernand, Albigensi i katarzy, Volumen, Warszawa 1995.
- Pegg Mark Gregory, A Most Holy War: The Albigensian Crusade and the Battle fot Christendom, Oxford – New York 2008.
- Sumption Jonathan, The Albigensian Crusade, London – Boston 1999.
KF
