Tego dnia 1377 roku papież Grzegorz XI powrócił do Rzymu. Zakończyła się niewola awiniońska
W XIV wieku papiestwo stanęło przed bezprecedensowymi wyzwaniami – polityczne ambicje monarchów, chaos w Rzymie i rosnące napięcia wewnątrz Kościoła zmusiły papieży do podjęcia kontrowersyjnej decyzji. Okres ten, pełen intryg, budowy monumentalnych pałaców i rywalizacji o władzę, do dziś budzi wiele pytań i kontrowersji. Dowiedz się, jaki wpływ na świat średniowiecznej Europy miała niewola awiniońska. I czy to faktycznie była niewola?
Okres rezydowania papieży w Awinionie, znany jako tzw. „awiniońskie wygnanie” lub „niewola papieży”, trwał od 1309 do 1377 roku i oznaczał czas, gdy głowa Kościoła rzymskokatolickiego opuściła Rzym, by zamieszkać w Awinionie.
Decyzja o przeniesieniu siedziby papieskiej była wynikiem znaczących wpływów królów Francji, choć formalnie została podjęta przez papieża Klemensa V, pochodzącego z Anglii. Warto zaznaczyć, że w tamtym okresie Awinion nie należał do Francji, lecz znajdował się na jej granicy.
Przeniesienie do Awinionu miało również praktyczne uzasadnienia. Rzym, pogrążony w chaosie i rywalizacji między wpływowymi rodami, nie był bezpiecznym miejscem dla papieży. Z kolei Awinion, położony dogodnie nad Rodanem, oferował dobre połączenia komunikacyjne, znajdował się bliżej północnej Europy i leżał na styku Francji oraz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Dodatkowo miasto zapewniało papieżom komfortowe warunki życia oraz znaczne dochody.
Mimo tych korzyści okres awinioński jest często postrzegany jako czas upadku prestiżu papiestwa. Papieże stali się niemal całkowicie zależni od francuskich monarchów, co podkopywało ich autorytet i niezależność, a także budziło krytykę w całym chrześcijańskim świecie.
Papes d’Avignon nazywano jeńcami babilońskimi, przez analogię do niewoli babilońskiej (597–539 p.n.e.), narodu żydowskiego w Babilonii. Określenie „niewola” jest więc pejoratywne i nie na miejscu: papieże nie byli więzieni w Awinionie, ale przebywali tam z własnej woli.
Niewola awiniońska – przyczyny. Dlaczego Awinion stał się siedzibą papieży?
Niewola awiniońska znacząco wpłynęła na Kościół katolicki, ograniczając jego niezależność i wzmacniając wpływy polityczne Francji. Przyczyny tego wydarzenia są złożone i obejmują zarówno kwestie polityczne, jak i wewnętrzne problemy papiestwa.
- Konflikt między papiestwem a monarchami świeckimi
Spór o supremację między papieżem Bonifacym VIII a królem Francji Filipem IV doprowadził do bezprecedensowego napięcia. Filip IV dążył do ograniczenia władzy Kościoła i wykorzystania jego zasobów finansowych.
Papież Bonifacy VIII wydał bullę Unam sanctam (1302), w której głosił wyższość władzy duchowej nad świecką. Filip IV odrzucił te roszczenia, podważając autorytet papieża.
- Presja polityczna króla Francji
Po śmierci Bonifacego VIII, Filip IV skutecznie wywierał wpływ na wybór kolejnych papieży, w tym Klemensa V, swojego sprzymierzeńca.
Przeniesienie siedziby papieskiej do Awinionu, formalnie neutralnego, lecz faktycznie poddanego wpływom francuskim, było wynikiem tej presji.
- Niepokoje wewnętrzne w Rzymie
Rywalizacja pomiędzy potężnymi rodami rzymskimi (Colonna, Orsini) i niebezpieczeństwa związane z przebywaniem w Rzymie zmusiły papiestwo do szukania bardziej stabilnej lokalizacji. Awinion zapewniał większe bezpieczeństwo.
- Centralizacja administracji kościelnej
Kościół w XIV wieku przeszedł reorganizację administracyjną, która wymagała bardziej efektywnego zarządzania. Awinion, otoczony ziemiami papieskimi, zapewniał dogodne warunki dla centralizacji władzy.
- Wzrost znaczenia świeckich dóbr Kościoła
Korupcja i przepych na dworze papieskim spowodowały, że papieżom bliżej było do świeckich monarchów niż do duchowych przywódców. Francuscy papieże często wywodzili się z arystokracji, co dodatkowo wzmacniało ich zależność od dworu królewskiego.
- Rozgrywki wewnątrz Kościoła
Procesy przeciwko templariuszom oraz wewnętrzne ruchy heretyckie, takie jak katarzy, odciągnęły uwagę Kościoła od spraw uniwersalnych. Papiestwo, osłabione politycznie, musiało dostosować się do nowych realiów.
Niewola awiniońska była wynikiem splotu politycznych ambicji monarchów, wewnętrznych problemów papiestwa i zmieniających się warunków społeczno-kulturowych. Konflikty z monarchią francuską, brak stabilności w Rzymie oraz centralizacja administracji kościelnej przyczyniły się do osłabienia niezależności papiestwa.
Okres ten ukazuje, jak ściśle duchowa i świecka władza były powiązane w średniowiecznej Europie, a także jak zewnętrzne naciski mogły wpłynąć na funkcjonowanie jednej z najważniejszych instytucji średniowiecznego świata.
Papieże Awinionu
Spośród papieży, którzy rezydowali w Awinionie, późniejsza historiografia katolicka przyznaje legitymację tym:
- Klemens V: 1305–1314 (kuria przeniesiona do Awinionu, 9 marca 1309)
- Jan XXII: 1316-1334
- Benedykt XII: 1334-1342
- Klemens VI: 1342-1352
- Innocenty VI: 1352-1362
- Urban V: 1362–1370 (w Rzymie 1367–1370; powrócił do Awinionu w 1370)
- Grzegorz XI: 1370–1378 (opuścił Awinion, by powrócić do Rzymu 13 września 1376)
Dwoma antypapieżami z Awinionu byli:
- Klemens VII: 1378-1394
- Benedykt XIII: 1394–1423 (wygnany z Awinionu w 1403)
Następcą Benedykta XIII było trzech antypapieży, którzy mieli niewielu lub wcale nie mieli publicznych zwolenników i nie rezydowali w Awinionie:
- Klemens VIII: 1423–1429 (uznawany w Koronie Aragonii; abdykował)
- Benedykt XIV (Bernard Garnier): 1424–1429 lub 1430
- Benedykt XIV (Jean Carrier): 1430?–1437
Niewola awiniońska
Już za pontyfikatu papieża Bonifacego VIII francuski król Filip IV Piękny dążył do podporządkowania papiestwa swojej woli, co znalazło wyraz w dramatycznym incydencie w Anagni, gdzie próbował aresztować papieża. Choć Bonifacy VIII został uwolniony, zmarł miesiąc później. Jego następcą został Benedykt XI, którego pontyfikat trwał jednak zaledwie rok, kończąc się niespodziewaną śmiercią.
Konklawe z lat 1304-1305 w Perugii utknęło w martwym punkcie z powodu podziałów między kardynałami, popierającymi lub przeciwnymi Bonifacemu VIII. Ostatecznie wybrano francuskiego arcybiskupa Bordeaux, Bertranda de Gouth, który przyjął imię Klemens V.
Jego wybór był efektem wsparcia Filipa IV Pięknego, który wymagał w zamian spełnienia swoich żądań, takich jak rozwiązanie zakonu templariuszy. Klemens V, unikając niebezpiecznego Rzymu, został koronowany w Lyonie i spędzał pierwsze lata pontyfikatu w rodzinnych stronach w Gujennie.
Aby jednak zyskać przychylność francuskiego króla, w 1309 roku osiedlił się w Comtat Venaissin – papieskim terytorium graniczącym z Francją, choć formalnie pozostającym w Świętym Cesarstwie Rzymskim. Awinion, miasto na skraju tego obszaru, stało się jego sporadyczną rezydencją, podczas gdy kuria papieska osiadła w pobliskim Carpentras.
Po śmierci Klemensa V w 1314 roku kolejne konklawe, rozpoczęte w Carpentras, przeniosło się do Lyonu, gdzie w 1316 roku wybrano papieżem francuskiego kardynała Jacques’a Duèze, znanego jako Jan XXII. Papież osiadł w Awinionie, gdzie wcześniej był biskupem. Początkowo rezydował w pałacu biskupim, lecz z czasem zlecił budowę pałacu papieskiego w Sorgues i zamku w Châteauneuf-du-Pape, gdzie założył własne winnice.
Pod rządami jego następcy, Benedykta XII, rozpoczęto w 1335 roku budowę monumentalnego Palais des Papes w Awinionie. Prace nad tym imponującym kompleksem, zatrudniającym tysiące ludzi, trwały aż do 1352 roku i zostały ukończone przez Klemensa VI. W tym okresie Joanna I, królowa Neapolu, szukając schronienia, sprzedała miasto Awinion papieżowi, który odtąd władał nim suwerennie.
W połowie XIV wieku papieże zaczęli dążyć do powrotu do Rzymu. Papież Innocenty VI wysłał kardynała Álvareza Carrillo de Albornoza, aby uspokoił Państwo Kościelne. Urban V powrócił do Rzymu w 1367 roku, lecz trzy lata później wrócił do Awinionu.
Ostateczny powrót nastąpił za pontyfikatu Grzegorza XI w 1377 roku, w dużej mierze dzięki namowom Katarzyny ze Sieny. 13 stycznia papież wkroczył do Rzymu, kończąc trwający prawie 70 lat okres awinioński.
Grzegorz XI – ostatni papież w Awinionie
Wstąpił na tron papieski po Urbanie V, a jego następcą został Urban VI. Był kluczową postacią, która doprowadziła do powrotu papieskiej rezydencji z Awinionu do Watykanu w 1377 roku, po niemal siedemdziesięcioletnim okresie, gdy papieże rezydowali w Awinionie.
Pierre Roger de Beaufort, późniejszy Grzegorz XI, urodził się w zamku Maumont jako syn hrabiego Guillaume’a II Rogera de Beaufort i Marii Chambon. Miał liczne rodzeństwo: pięciu braci i pięć sióstr. Jego wuj, papież Klemens VI, odegrał kluczową rolę w jego karierze kościelnej.
Studiował teologię na Uniwersytecie w Angers, a w wieku 18 lat otrzymał od swojego wuja kapelusz kardynalski. Następnie kontynuował edukację z zakresu prawa kanonicznego na Uniwersytecie w Perugii, gdzie uczył się pod kierunkiem Pietro Baldo degli Ubaldiniego.
Jako kardynał uczestniczył w konklawe w latach 1352 i 1362, które wyłoniły odpowiednio papieży Innocentego VI i Urbana V. Kiedy został wybrany na papieża 30 grudnia 1370 roku, nie był jeszcze kapłanem. Święcenia kapłańskie przyjął 2 stycznia 1371 roku, a dzień później został konsekrowany na biskupa w katedrze Notre-Dame des Doms w Awinionie.
Grzegorz XI od początku pontyfikatu dążył do przywrócenia papieskiej siedziby do Rzymu. Celem tego posunięcia było nie tylko symboliczne umocnienie jedności Kościoła, ale również zabezpieczenie terytoriów papieskich we Włoszech przed ambicjami florenckiej rodziny Viscontich. Jednocześnie starał się bezskutecznie pośredniczyć w konflikcie między Francją a Anglią.
Pod wpływem Katarzyny ze Sieny oraz po zakończeniu konfliktu z Florencją w 1376 roku, Grzegorz XI zdecydował ostatecznie o przeniesieniu dworu papieskiego do Rzymu. 17 stycznia 1377 roku przybył do Rzymu, mimo sprzeciwu francuskiego króla i części kardynałów. Pobyt w Rzymie był jednak niespokojny, a papież na pewien czas musiał przenieść się do Anagni.
Podczas swojego pontyfikatu Grzegorz XI mianował 21 kardynałów i potępił w bulli propozycje angielskiego teologa Johna Wyclifa. Jego rządy zakończyły się 27 marca 1378 roku.
Śmierć Grzegorza XI zapoczątkowała jeden z najbardziej burzliwych okresów w historii Kościoła – wielką schizmę zachodnią. W 1378 roku, obok papieża Urbana VI, wybrano antypapieża Klemensa VII, który przeniósł się z powrotem do Awinionu. Schizma zachodnia trwała aż do soboru w Konstancji w 1417 roku, kiedy przywrócono jedność w Kościele.
Wielka schizma zachodnia
To okres w historii Kościoła rzymskokatolickiego, gdy jednocześnie urzędowało kilku papieży, wzajemnie się ekskomunikując. Kryzys nie wynikał z różnic doktrynalnych, lecz z politycznych napięć, będących skutkiem niewoli awiniońskiej.
Po powrocie papieża Grzegorza XI do Rzymu w 1377 roku i jego śmierci rok później, wybór Urbana VI wzbudził kontrowersje. Kardynałowie, kwestionując jego wybór, wybrali antypapieża Klemensa VII, który osiadł w Awinionie. Kościół podzielił się, a różne państwa wspierały papieża rzymskiego lub awiniońskiego. Konflikt objął także diecezje i klasztory.
Nieudane próby zakończenia schizmy doprowadziły w 1409 roku do wyboru kolejnego papieża, Aleksandra V, co skutkowało istnieniem trzech papieży. Dopiero sobór w Konstancji (1414–1417), wspierany przez władcę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, zdetronizował Jana XXIII i Benedykta XIII, a rzymski Grzegorz XII abdykował. W 1417 roku wybrano Marcina V, który został powszechnie uznany, kończąc schizmę.
Tradycja katolicka uznaje za prawowitych papieży wyłącznie tych rezydujących w Rzymie. Antypapieże z Awinionu i Bolonii zostali później uznani za nielegalnych. Schizma wpłynęła na wzmocnienie władzy papieskiej i odrzucenie koncyliaryzmu, który zakładał nadrzędność soborów nad papieżem.
Bibliografia:
- Banaszak Marian, Historia Kościoła katolickiego, t. II, Warszawa 2009.
- Davies Norman, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2008.
- Kelly John N. D., Encyklopedia papieży, Warszawa 1997.
- Manteuffel Tadeusz, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1997.
Fot. Obraz Grzegorz XI przybywający do Rzymu, Girolamo di Benvenuto, Santa Maria della Scala
bdh/cc