W Bieszczadach ślady już prawie zapomnianych kultur znajdziemy w wioskach porozrzucanych między pasmami górskimi. Do dzisiaj możemy podziwiać zabytki bojkowskie, łemkowskie, a nawet żydowskie. Niewątpliwie do tych najciekawszych należą obiekty związane z prawosławiem, które zachowały się nawet stosunkowo licznie. Przed II wojną światową prawie każda miejscowość miała własną świątynię – ich liczba w regionie przekraczała 150. Do dziś bieszczadzkie cerkwie i kościoły zachowały się w miarę przyzwoitym stanie w liczbie około 50 obiektów. Część z nich przynależy do wyznania greckokatolickiego czy prawosławnego, inne pełnią już funkcję kościołów rzymskokatolickich.
Bieszczadzkie cerkwie powstawały już w czasach ruskich, kiedy to doszło do rozłamu chrześcijaństwa. Sieć parafii w regionie ustabilizowała się na początku XVII wieku, wraz z powstawaniem ostatnich nowych miejscowości. Wszystkie razem weszły w skład wykształconych tradycją dekanatów Baligród, Bukowsko, Cisna, Lesko, Lutowiska, Łupków, Ustrzyki Dolne oraz obejmujących częściowo tereny położone poza Bieszczadami dekanatów Turka i Żukotyń.
Dewastacja większości cerkwi nastąpiła po wojnie, w okresie walk z UPA, podczas akcji „Wisła[1]” i związanej z nią falą wysiedleń m.in. ludności bojkowskiej i łemkowskiej[2]. Cerkwie palono podczas walk, rozbierano, czasem zamieniano na magazyny, a nawet pomieszczania dla zwierząt. Po wielu świątyniach zostały już tylko ślady, widoczne wyłącznie dla znawców przedmiotu.
Cerkwie bieszczadzkie charakteryzuje wielka różnorodność. Można wyróżnić ich kilka podstawowych typów architektonicznych: łemkowski, bojkowski, ukraiński narodowy i inne, z których każdy posiada dodatkowo własne warianty typologiczne.
Są świątynie drewniane, chociaż można też znaleźć równie zróżnicowane cerkwie murowane. Najciekawsze obiekty sakralne leżą na samochodowym Szlaku Architektury Drewnianej oraz na rowerowym Szlaku Ikon. Do najcenniejszych cerkwi, które po prostu trzeba zobaczyć odwiedzając Bieszczady, należą świątynie w Równi k. Ustrzyk Dolnych, Smolniku n. Sanem, Turzańsku, Komańczy, Hoszowie, Łopience, Czerteżu k. Sanoka, Bystrem i Michniowcu.
Szczególnie godne polecenia bieszczadzkie cerkwie i kościoły
Piękna cerkiew greckokatolicka w Równi, obecnie kościół rzymskokatolicki, stoi na wzniesieniu. To drewniana cerkiew pw. Opieki Matki Bożej, wzniesiona w stylu bojkowskim w pierwszej połowie XVIII wieku.
Świątynia posiada konstrukcję zrębową, jest orientowana, trójdzielna, każdą z części wieńczy kopuła. Dookoła biegnie wsparty na rysiach daszek okapowy – podobnie jak ściany nawy, prezbiterium i babińca, a także wszystkie kopuły obity gontem. Greckokatolicka cerkiew w Równi była cerkwią filialną parafii w Ustianowej i należała do dekanatu ustrzyckiego.
Znajdujący się nad ołtarzem, wielki barokowy krucyfiks, został ofiarowany w 1973 roku przez bp. Józefa Tokarczuka. Nie zachowało się wyposażenie dawnej cerkwi, pozostały jedynie ślady po mocowaniu ikonostasu[3] oraz otwory służące do zamocowania ołtarzy bocznych.
Dawniej znajdowała się tu cudowna ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem otoczonej postaciami Proroków. Ikona ta ocalała z pożaru cerkwi w Smolniku n. Sanem spalonej przez Tatarów. W muzeum w Łańcucie znajduje się część wyposażenia dawnej cerkwi: ikonostas z XVII wieku, cztery ikony z XVIII wieku (Pokrow, Ofiarowanie MB, Pieta, Joachim i Anna), feretron (dwustronny, przenośny obraz/ikona) oraz siedem chorągwi procesyjnych z XIX wieku.
Po roku 1951 cerkiew została opuszczona. Przez pewien czas użytkowano ją jako magazyn, następnie znalazła się pod nadzorem konserwatorskim. Od roku 1969 odprawiano tu nabożeństwa i to wbrew intencji władz. 3 marca 1972 roku została przekazana oficjalnie kościołowi rzymskokatolickiemu. Dziś jest to kościół filialny pw. MB Wspomożenia Wiernych, należący do parafii Narodzenia NMP w Ustianowej Górnej.
W centrum Smolnika nad Osławą stoi murowana cerkiew pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja, wzniesiona w 1806 roku. W jej wnętrzu zachował się kompletny XIX-wieczny ikonostas i XVIII-wieczny rokokowy ołtarz. Przy cerkwi stoi wymurowana z kamienia dzwonnica. We wsi stoi też przydrożny krzyż z 1896 roku.
Najciekawszym zabytkiem Komańczy była do niedawna cerkiew prawosławna pw. Opieki Matki Bożej (dawniej cerkiew greckokatolicka), zbudowana w 1802 r. Przepiękna świątynia o bardzo harmonijnej bryle prezentowała typ wschodniołemkowski (styl ten reprezentują dziś w Polsce jeszcze tylko dwie cerkwie – w Rzepedzi i Turzańsku).
Wewnątrz znajdował się ikonostas z połowy XIX wieku pochodzący ze wsi Wołosianka. Niestety zabytkowa świątynia spłonęła we wrześniu 2006 roku. Obecnie w Komańczy można oglądać zrekonstruowaną cerkiew, jej ponowną konsekrację przeprowadzono jesienią 2010 roku.
Park miniatur w Myczkowcach
Jeśliby jednak ktoś chciał poznać bogactwo obiektów kultu sprzed wojny, to może to zrobić w parku miniatur – Centrum Kultury Ekumenicznej. Zostało ono otwarte 16 października 2007 roku w ośrodku Caritas w Myczkowcach. Powstało z inicjatywy księdza Bogdana Janika, dyrektora ośrodka w Myczkowcach i zostało dedykowane Janowi Pawłowi II.
Na blisko hektarowej powierzchni zgromadzono tu 140 makiet cerkwi greckokatolickich, prawosławnych oraz kościołów rzymskokatolickich z terenu południowo-wschodniej Polski, Słowacji oraz Ukrainy.
Wszystkie miniatury wykonano w skali 1:25 przez zespół kierowany przez Janusza Kuliga z Chmielnika koło Rzeszowa. Architekturę terenu przygotował natomiast Norbert Piekarski z Bliznego. Znajdują się tu świątynie istniejące do dziś, jak i te, których już nie zobaczymy.
Teren został podzielony na 10 niewielkich wzgórków, na których stanęły obiekty z poszczególnych regionów, pogrupowane tematycznie. Makiety otoczono miniaturową roślinnością, podobną do tej, która znajduje się przy poszczególnych świątyniach.
Z miniatur cerkiewek (których jest najwięcej) rozbrzmiewają starocerkiewne śpiewy. Poszczególne sektory to Pogórzanie, Zamieszańcy, Łemkowie, Łemkowie słowaccy, Grupa Polsko-Ruska, Dolinianie, teren mieszany, Bojkowie i Bojkowie ukraińscy.
W centrum parku umieszczono pomnik papieża Jana Pawła II.
[1] Akcja „Wisła”, operacja „Wisła” – akcja pacyfikacyjna o charakterze polityczno-wojskowym rozpoczęta 28 kwietnia 1947 roku, trwała do końca lipca i skierowana była oficjalnie przeciwko Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów działającym na terytorium państwowym PRL, w celu odcięcia walczących oddziałów UPA od naturalnego zaplecza. Polegała na masowej deportacji – wysiedleniu całych wsi i osad oraz rozproszeniu ludności cywilnej z terenów Polski południowo-wschodniej (obszary na wschód od Rzeszowa i Lublina), głównie na Ziemie Zachodnie, która objęła Ukraińców, Bojków, Dolinian i Łemków oraz mieszane rodziny polsko-ukraińskie. Objęła około 140 tys. osób cywilnych. Akcja przeprowadzona została przez Ludowe Wojsko Polskie, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego i inne struktury Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz agendy cywilne (Państwowy Urząd Repatriacyjny). W efekcie z wielu miejscowości często pozostały zaledwie cmentarze, cerkwie, a wypalone gospodarstwa zarastały krzakami i młodym lasem, gdzieniegdzie poprzetykanym fragmentami dawnych sadów. Kiedyś jedne z najludniejszych ziem Polski zamieniły się w kompletne pustkowie, a po wielu wsiach pozostały tylko kamienne fundamenty.
[2] Łemkowie to grupa etniczna zasiedlająca polską i słowacką obecnie stronę Karpat, od rzeki Osławy na wschodzie po dolinę Popradu na zachodzie. Ich pochodzenie wywodzi się od wołoskich pasterzy, którzy przywędrowali w Karpaty z Bałkanów już w XII-XIII w., a później wymieszali się z osadnikami ruskimi. Prawosławni Łemkowie zajmowali się pasterstwem i rolnictwem; podobnie jak Bojkowie – grupa etnograficzna pochodzenia ukraińskiego, również zamieszkującą tereny Karpat, od źródeł Sanu do Łomnicy na Ukrainie. Łemkowie i Bojkowie w Polsce zamieszkiwali tereny Beskidu Sądeckiego, Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Wsie łemkowskie znajdowały się nieco na południe od Nowego Sącza i Gorlic, m.in. Florynka czy Izby, ale najwięcej było ich na wschodzie – na obecnych terenach powiatów sanockiego, leskiego i bieszczadzkiego. W Wetlinie, Cisnej, Kalnicy, Komańczy, Solince do lat 40. XX w. mieszkali głównie Łemkowie i Bojkowie. Zostali wysiedleni w ramach akcji „Wisła”.
[3] Ikonostas (gr. eikonostasion, eikonostasis) we wschodnich Kościołach chrześcijańskich tradycji bizantyńskiej ozdobna, wykonana z kamienia, drewna lub metalu, pokryta ikonami przegroda we wnętrzu cerkwi, która znajduje się między miejscem ołtarzowym, a nawą przeznaczoną dla wiernych. Na takiej przegrodzie zawieszano wyobrażenia świętych i tkaniny dekoracyjne.
Fot. Cerkiew greckokatolicka, obecnie kościół rzymskokatolicki w Równi 3, autor zdjęcia: Ryszard Nowosadzki
