Roztrzaskane czaszki, rytualne całuny i dary, które więcej mówią o życiu niż śmierci. W surowym pejzażu południowego Peru, tam, gdzie pustynia spotyka ocean, archeolodzy natrafili na cmentarzysko w Peru, które opowiada o odwadze, przemocy i pamięci silniejszej niż zapomnienie. Każda znaleziona kość to głos dawnych ofiar – i świadectwo, że ktoś ich nie porzucił.
W październiku 2024 roku w surowej, niemal nietkniętej przez archeologów dolinie rzeki Atico w południowym Peru rozpoczął się kolejny sezon wykopalisk prowadzonych przez polskich archeologów z Uniwersytetu Wrocławskiego.
W ramach wieloletniego projektu badawczego, realizowanego przez Instytut Archeologii UWr, odkryto jedno z najbardziej dramatycznych i jednocześnie najcenniejszych miejsc pochówku w tej części Ameryki Południowej — cmentarzysko w Peru, które okazało się miejscem zbiorowego pogrzebu ofiar brutalnego ataku sprzed setek lat.
Cmentarzysko w Peru: El Curaca i 24 zabitych bohaterów
Badacze pracujący w rejonie stanowiska El Curaca, położonego w końcowym odcinku doliny Atico, natrafili na pozostałości 24 osób pochowanych w zbiorowym grobie. Były to szczątki mężczyzn, kobiet i dzieci, starannie ułożone w okrągłym szybie grobowym, którego ściany wyłożono kamieniem. Ciała owinięto w pogrzebowe całuny wykonane z wełny i bawełny, a następnie złożono wraz z licznymi darami grobowymi.
Już na pierwszy rzut oka stan kości budził niepokój. Wszystkie czaszki nosiły liczne ślady obrażeń, a ich charakter jednoznacznie wskazywał na gwałtowną śmierć.
Każda odnaleziona w tym miejscu czaszka wykazuje znaczne uszkodzenia, powstałe albo w wyniku ciosu zadanego maczugą z miedzianą głowicą w formie gwiazdy, albo też maczugą z kulistą kamienną głowicą – relacjonował prof. dr hab. Józef Szykulski, kierownik projektu.
To nie były pojedyncze przypadki, lecz systematyczne ślady przemocy, które doprowadziły naukowców do hipotezy o celowym i zorganizowanym ataku na lokalną społeczność. Mimo tragicznej śmierci, wszystkie ofiary zostały pochowane z należnymi honorami — z należytą starannością, z użyciem rytualnych tekstyliów i bogatego wyposażenia, co sugeruje, że zabici byli członkami lokalnej wspólnoty, której udało się odeprzeć atak i uczcić pamięć poległych.
Rytualny pochówek i wyjątkowe dary grobowe
O wyjątkowym charakterze tego miejsca świadczą nie tylko liczba pochowanych osób i ich sposób ułożenia, lecz także bogactwo i różnorodność darów grobowych. Wśród nich archeolodzy znaleźli:
- fragmenty ceramiki o cechach kultury formatywnej (czyli jednej z najwcześniejszych faz rozwoju osadnictwa),
- narzędzia i ozdoby wykonane z kości oraz kamienia,
- misterne tekstylia – niektóre zdobione w stylu charakterystycznym dla kultury Nazca,
- wisiorki przedstawiające ludzkie postacie oraz twarze, wykonane z kamieni półszlachetnych,
- elementy codziennego wyposażenia, jak wrzeciona i kłębki barwionych nici.
Wszystko to pozwala stwierdzić, że zmarli nie byli anonimowymi ofiarami, lecz osobami o wysokim statusie społecznym. Społeczność, która przetrwała napaść, uczciła ich pamięć w sposób godny wojowników – ludzi zasłużonych dla swojego ludu.
Kultura Chuquibamba – zapomniana cywilizacja z doliny Majes
Ceramika i inne przedmioty znalezione w grobach wykazują wyraźne cechy kultury Chuquibamba, zwanej też Aruni. Była to cywilizacja przedinkaska, która rozwijała się głównie na południu Peru – w dolinie rzeki Majes, położonej na południe od Atico. Choć mniej znana niż kultury Paracas, Moche czy Nazca, Chuquibamba posiadała wyraźnie ukształtowane rytuały i tradycje pogrzebowe, a także rozwinięte rzemiosło.
Jej nazwa wywodzi się z języka keczua i oznacza „złotą równinę”. Ludzie ci zajmowali się rolnictwem, hodowlą i rzemiosłem, a ich osady wykorzystywały rozbudowane systemy nawadniające. Dzięki odkryciu w El Curaca, po raz pierwszy udało się dokładnie poznać ich sposób życia, wierzenia oraz praktyki pogrzebowe.
Cmentarzysko w Peru jako źródło wiedzy o przemianach historycznych
Na podstawie badań archeolodzy przypuszczają, że opisywane wydarzenia miały miejsce w czasie gwałtownych przemian politycznych i migracyjnych, przypadających na XI–XII wiek n.e. W tym czasie wiele społeczności andyjskich musiało zmagać się z nasilającymi się konfliktami o zasoby i terytorium. Wskazują na to również:
- liczne znaleziska broni z miedzi i kamienia,
- obecność głowic maczug (zarówno gwiaździstych, jak i kulistych),
- ślady walk i celowego niszczenia struktur osadniczych.
Zespół badawczy zakłada, że napastnicy nie osiągnęli swojego celu – zostali pokonani, a polegli członkowie wspólnoty pochowani z wyjątkowym ceremoniałem. Takie pochówki mają charakter rytuału zwycięstwa i pamięci – są nie tylko formą pożegnania, ale też utrwalenia tożsamości grupowej.
Cmentarzysko w Peru i tajemnica rodzinnego grobu sprzed 1500 lat
Oprócz dramatycznego pochówku ofiar najazdu, polscy archeolodzy z Uniwersytetu Wrocławskiego odkryli w dolinie Atico jeszcze jedno niezwykłe miejsce – zbiorowy grób, który znacznie różnił się charakterem od poprzedniego. Znajdował się w strukturze przypominającej okrągłą studnię zbudowaną z kamieni łączonych zaprawą glinianą. W jej wnętrzu zidentyfikowano aż 29 pochówków, ułożonych warstwowo — jedno ciało na drugim.
Ten typ grobowca nie był jednak wynikiem jednorazowej tragedii. Analiza radiowęglowa (C14) wskazuje, że miejsce to było użytkowane przez około 40–50 lat, począwszy od V wieku n.e., czyli niemal 1500 lat temu.
Nie stwierdzono śladów wskazujących, że osoby te zmarły śmiercią gwałtowną. Należy przypuszczać, że mamy tutaj do czynienia z grobem zbiorowym osobników należących do jednej, wielkiej rodziny – to znaczy do jednego klanu, społeczności, która w tym samym miejscu sukcesywnie chowała swoich zmarłych – tłumaczył prof. Szykulski.
To cmentarzysko w Peru różniło się od grobu „ofiar wojny” – nie było tam ran wskazujących na przemoc, a dary grobowe miały nieco inny charakter. Wśród znalezisk dominowały:
- misternie plecione tekstylia o stylistyce znanej z kultury Nazca,
- włókna i nici w naturalnych i barwionych kolorach,
- wrzeciona, używane do tkania,
- unikalne wisiorki z motywem ludzkiej twarzy,
- oraz postacie wyrzeźbione w półszlachetnych kamieniach.
Miejsce to prawdopodobnie pełniło funkcję rodzinnego mauzoleum, świadcząc o silnych więzach wspólnotowych i dużej czci oddawanej przodkom.
Problem śmiertelności dzieci i skażenie środowiska
Jednym z najciekawszych, choć też najbardziej niepokojących wniosków z badań, była wysoka liczba pochówków dziecięcych. Zespół badawczy odnotował, że niemal połowa pochowanych to dzieci w wieku niemowlęcym lub wczesnodziecięcym.
Choć wysoka śmiertelność niemowląt była w świecie prekolumbijskim zjawiskiem powszechnym – historycznie tylko co drugie dziecko dożywało dorosłości – w tym przypadku odsetek był znacznie wyższy niż średnia. To skłoniło badaczy do postawienia hipotezy środowiskowej.
Nie można wykluczyć, że przyczyną tak dużej śmiertelności u niemowląt i małych dzieci było skażenie środowiska. Należy pamiętać, że w górnej części zlewiska Atico znajdują się złoża miedzi i złota, z którymi występuje również silnie trujący arsen – zauważył kierownik zespołu.
Arsen to pierwiastek, który w wysokich stężeniach działa toksycznie na organizmy ludzkie, szczególnie na dzieci. Jego obecność w wodach gruntowych mogła wpływać na układ nerwowy, rozwój fizyczny, a także odporność organizmów. W kwietniu 2025 roku w Peru zlecono badania laboratoryjne mające zweryfikować tę hipotezę. Ich wyniki mogą znacząco wpłynąć na naszą wiedzę o związkach środowiskowych i demografii dawnych społeczności.
Jak pracują polscy archeolodzy w Peru? Współczesna technologia i interdyscyplinarność
Projekt badawczy w dolinie Atico to nie tylko prace terenowe. Polscy archeolodzy wdrażają w nim szereg nowoczesnych narzędzi i metod, które czynią ich działania wzorem dla innych ekspedycji w regionie Ameryki Południowej.
Wśród stosowanych technologii znalazły się:
- skanowanie 3D czaszek i artefaktów – pozwalające na zachowanie pełnej dokumentacji morfologii znalezisk,
- konserwacja tkanin i drewna – prowadzona z ogromną precyzją ze względu na wiek i kruchość materiałów,
- analizy laboratoryjne kości, ceramiki i ozdób,
- planowane badania aDNA (starożytnego DNA), które umożliwią odtworzenie relacji genetycznych między pochowanymi.
W projekcie uczestniczą także eksperci z innych dziedzin: geografii osadniczej, botanik (palinologia), a nawet specjaliści od izotopów strontu, które pozwalają na określenie, skąd pochodziły osoby pochowane w danym miejscu.
Kto tworzy zespół? Międzynarodowa koalicja badaczy
Choć trzon ekspedycji stanowią polscy archeolodzy, zespół badawczy ma charakter międzynarodowy. W skład grupy wchodzą:
- z Polski: dr Jakub Wanot, dr Lucia Watson Jimenez, mgr Nicole Lenkow, mgr Łukasz Melski, mgr Monika Gorczyńska, mgr Paulina Kaczyńska, Natalia Suda, Hanna Woźniak, Martyna Wróbel, Michał Rolak;
- z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku: Marcin Szmit, Joanna Jabłońska-Dyrda;
- z zagranicy: Mirza Del Castillo Salazar, Luiz Diaz Rodriguez, Walter Carranza Garcia, dr Anton Samplonius, prof. Enrique Bautista Quijano (Bogota), mgr Jesús García Díaz (Meksyk).
Wszystko to świadczy o autorytecie naukowym projektu i jego znaczeniu międzynarodowym.
Cmentarzysko w Peru – co jeszcze może skrywać dolina Atico?
Dolina Atico to obszar wyjątkowy: położona pomiędzy wysokimi Andami a suchym wybrzeżem Pacyfiku, przez wieki była miejscem styku kultur, migracji i przemian społecznych. Choć dziś jest niemal niezamieszkana i pozbawiona większej infrastruktury, w czasach prekolumbijskich mogła być ważnym szlakiem komunikacyjnym oraz ośrodkiem kulturowym.
Wcześniejsze rozpoznanie archeologiczne, przeprowadzone przez polsko-peruwiańską ekspedycję w latach 2017 i 2019, ujawniło:
- liczne jaskinie z malarstwem naskalnym,
- pozostałości inkaskich dróg,
- starożytne śmietniska muszlowe – świadectwa społeczności zbieracko-rybackich.
Mimo tego dolina Atico wciąż pozostaje dziewiczym obszarem badań. Projekt Atico, finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (DEC-2021/41/B/HS3/03115), ma na celu nie tylko dokumentację stanowisk, ale też stworzenie pierwszej mapy osadnictwa prekolumbijskiego regionu, z wykorzystaniem systemów informacji przestrzennej (GIS).
Cmentarzysko w Peru – nowe spojrzenie na historię Andów
Dzięki zaangażowaniu polskich archeologów i ich zagranicznych partnerów, badania prowadzone w dolinie Atico otwierają zupełnie nowy rozdział w poznawaniu kultur przedinkaskich. Znaleziska takie jak cmentarzysko w Peru w El Curaca – z 24 osobami zamordowanymi w trakcie najazdu – pozwalają zrozumieć nie tylko rytuały pogrzebowe, ale także realia życia codziennego, struktury społeczne oraz konflikty zbrojne społeczności zamieszkujących region Andów blisko tysiąc lat temu.
Odkrycia te stawiają kulturę Chuquibamba (Aruni) w zupełnie nowym świetle. Wcześniej była ona znana niemal wyłącznie z lokalnych petroglifów i marginalnych znalezisk ceramicznych. Dziś, dzięki skrupulatnej dokumentacji i analizie pozostałości grobowych, możemy mówić o społeczności:
- posiadającej złożony system rytuałów pogrzebowych,
- potrafiącej wytwarzać wyrafinowane tekstylia i ozdoby,
- posiadającej wysoką organizację społeczną i militarną,
- reagującej na zagrożenia z zewnątrz nie tylko przemocą, ale też rytuałem pamięci i uhonorowania poległych.
Z kolei drugi grobowiec, z 29 osobami pochowanymi sukcesywnie przez dziesięciolecia, ukazuje obraz życia codziennego, pokoleń jednej społeczności czy klanu, która funkcjonowała na tym terenie jeszcze w czasach przed nadejściem imperium Wari czy Inków.
Polacy na mapie światowej archeologii – znaczenie badań w Atico
Projekt Atico to przykład polskiej archeologii na światowym poziomie. Kierowany przez prof. Józefa Szykulskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego, a finansowany przez Narodowe Centrum Nauki, jest przedsięwzięciem nie tylko interdyscyplinarnym, ale także wzorcowym pod względem metodyki, dokumentacji i współpracy międzynarodowej.
Współczesne narzędzia – jak skanery 3D, analizy aDNA, badania izotopów strontu, konserwacja organicznych materiałów – umożliwiły zachowanie i interpretację niezwykle delikatnych i unikalnych obiektów. Takie podejście nie tylko chroni dziedzictwo kulturowe, ale też buduje zaufanie społeczności lokalnych i instytucji międzynarodowych.
Projekt Atico wyróżnia się na tle innych badań w Ameryce Południowej dostarcza nowych informacji o praktykach pogrzebowych w rejonie słabo dotąd rozpoznanym, pozwala zrekonstruować lokalne migracje, interakcje i konflikty, tworzy pierwszą w historii mapę osadnictwa prekolumbijskiego regionu Atico, a także stanowi doskonałą bazę porównawczą dla badań w dolinach Tambo, Quilca i Majes.
Co dalej z badaniami cmentarzyska w Peru?
Choć sezon 2024/2025 zakończył się spektakularnym sukcesem, cmentarzysko w Peru w El Curaca to dopiero początek wielkiej opowieści o dolinie Atico. Naukowcy z Polski, Peru i krajów partnerskich planują:
- kontynuację wykopalisk w sąsiednich sektorach stanowiska,
- przeprowadzenie pełnych analiz genetycznych, które pozwolą zrekonstruować pokrewieństwa pomiędzy pochowanymi,
- pogłębione badania izotopowe umożliwiające ocenę pochodzenia, diety i mobilności dawnych mieszkańców,
- publikację wyników w międzynarodowych czasopismach naukowych oraz popularyzację wiedzy poprzez wystawy i media edukacyjne.
Zainteresowanie wynikami już teraz jest ogromne – zarówno w środowisku akademickim, jak i wśród pasjonatów historii, antropologii i Ameryki Łacińskiej.
Dlaczego cmentarzysko w Peru fascynuje?
Odkrycie zbiorowego pochówku ofiar przemocy sprzed tysiąca lat to nie tylko archeologiczna sensacja. To również ważne źródło wiedzy o cywilizacjach sprzed Inków, opowieść o przetrwaniu i pamięci zbiorowej, dowód na wysoki poziom organizacji społecznej i duchowej dawnych ludów andyjskich oraz przykład tego, jak polscy archeolodzy mogą wpływać na światową naukę, działając z pasją, profesjonalizmem i szacunkiem dla dziedzictwa ludzkości.
To także przypomnienie, że wciąż istnieją miejsca na Ziemi, gdzie archeologia może zmienić to, co wiemy o przeszłości. A dolina Atico – niepozorna, kamienista i zapomniana – właśnie zyskała miano jednego z najważniejszych punktów na mapie przedinkaskiej historii Peru.
Źródła:
- Anderson Sonja, Archaeologists in Peru Discover Graves of Men, Women and Children Killed in Battle, Then Buried With Honor, smithsonianmag.com [dostęp: 17.05.2025].
- Carvajal Gulillermo,Encuentran restos de hombres, mujeres y niños enterrados como héroes en pozos circulares de la Cultura Chuquibamba en Perú, labrujulaverde.com[dostęp: 17.05.2025].
- Dolina Atico – Peru w epoce prekolumbijskiej. Rozwój i relacje interkulturowe pomiędzy społecznościami obszaru gór i pustyni południowego Peru, project.atico.uwr.edu.pl [dostęp: 17.05.2025].
- Ezerskii Tomás, Hallazgo en Arequipa: descubren enorme tumba circular llena de personas con brutales cicatrices de combate, infobae.com [dostęp: 17.05.2025].
- Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego/Facebook [dostęp: 17.05.2025].
- Krajczyńska-Wujec Ewelina, Cmentarzysko ofiar brutalnego najazdu sprzed wieków odkryli polscy archeolodzy w Peru, PAP [dostęp: 17.05.2025].
Fot. Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego/Facebook
