Zwyczaj jedzenia widelcem sprowadziła do Europy Zachodniej babka polskiej królowej!
Współczesny stół trudno wyobrazić sobie bez sztućców, zwłaszcza widelca, który stał się symbolem elegancji i dobrych manier. Jednak w średniowiecznej Europie zachodniej tradycja jedzenia widelcem była całkowicie obca. Przełom w tej dziedzinie zawdzięczamy cesarzowej Teofano – babce pierwszej polskiej królowej – Rychezy Lotaryńskiej. Cesarzowa przywiozła widelec z Bizancjum. Jej gest wywołał niemałą sensację i na zawsze zmienił kulturę spożywania posiłków w Europie.
Widelce z pewnością nie pojawiły się dopiero w średniowieczu. Znano je już wcześniej, ale później nagle zniknęły. Znaleziono je np. na stanowiskach archeologicznych kultury Qijia pochodzących już z epoki brązu (2400–1900 p.n.e.), dynastii Shang (ok. 1600–1050 p.n.e.) i późniejszych dynastii chińskich. Również rzeźby z grobowców wschodniej dynastii Han (Suide, Shaanxi) przedstawiają dwuzębne widelce w scenach jadalnych.
W starożytnym Egipcie duże widelce pełniły rolę narzędzi kuchennych. W Cesarstwie Rzymskim używano widelców z brązu i srebra, które wykorzystywano głównie do gotowania i serwowania, zgodnie z lokalnymi zwyczajami i statusem społecznym.
W VIII–IX wieku w Persji wśród elit stosowano brązowe widelce zwane barjyn. Osobisty widelec stołowy, rozpowszechniony w Bizancjum od IV wieku, w X wieku stał się popularny na całym Bliskim Wschodzie. Ale kiedy widelec pojawił się w Europie Zachodniej?
Kim była cesarzowa Teofano?
Teofano urodziła się w Bizancjum, a w 972 roku poślubiła Ottona II, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Była kobietą wykształconą i pełną wdzięku, a jej małżeństwo miało umocnić sojusz między Bizancjum a Zachodem. Po śmierci męża w 983 roku stała się regentką swojego syna, Ottona III, a jej wpływy polityczne i kulturowe miały ogromne znaczenie dla ówczesnej Europy.
Teofano przywiozła ze sobą nie tylko bizantyńskie obyczaje, ale także przedmioty, które zadziwiły zachodnich możnowładców. Jednym z nich był widelec – skromne narzędzie o dwóch zębach, które w Bizancjum było już wówczas powszechnie używane.
Cesarzowa Teofano była nie tylko matką Ottona III, ale także matką kulturowej transformacji, która zmieniła oblicze średniowiecznej Europy. Dzięki niej widelec – małe narzędzie o wielkim znaczeniu – stał się symbolem postępu i wyrafinowania. Jednak musiało minąć jeszcze kilka stuleci, by jedzenie widelcem stało się czymś normalnym.
Widelec – narzędzie codziennego użytku czy ekstrawagancki zbytek?
W X wieku jedzenie widelcem wydawało się czymś egzotycznym, a nawet kontrowersyjnym. W zachodniej Europie posiłki spożywano głównie palcami lub przy użyciu noża, który służył zarówno do krojenia, jak i nabierania jedzenia. Widelec, który do Europy zachodniej przywiozła cesarzowa Teofano, choć funkcjonalny, budził zdziwienie i niekiedy krytykę.
Niektórzy duchowni uważali go wręcz za narzędzie pychy, argumentując, że korzystanie z niego było sprzeczne z naturalnym porządkiem – przecież Bóg obdarzył ludzi palcami do jedzenia. Jednak mimo początkowych oporów, widelec zaczął stopniowo zdobywać popularność wśród europejskich elit.
Symbol zmiany i postępu
Wprowadzenie widelca przez Teofano miało znaczenie wykraczające poza samą kulturę spożywania posiłków. Symbolizowało przenikanie bizantyńskich wpływów na zachodnią Europę oraz powolną ewolucję obyczajów. Dzięki Teofano i jej synowi Ottonowi III, który również podziwiał bizantyńską kulturę, Europa Zachodnia zaczęła otwierać się na nowe idee i zwyczaje.
Widelec, choć początkowo traktowany jako ekstrawagancja, stopniowo stawał się narzędziem, które na trwałe wpisało się w kulturę kulinarną Europy. Jego dwa proste zęby zapoczątkowały rewolucję, która z czasem doprowadziła do wyrafinowania sztuki jedzenia, jaką znamy dziś.
Widelec w Polsce
Jak to się stało, że widelec trafił do Polski? Otóż stało się to na długo po śmierci cesarzowej Teofano. Nad Wisłę ten sztuciec sprowadziła…. królowa Bona. Tak, druga żona Zygmunta Starego, gdy przybyła do Krakowa w 1518 roku przywiozła ze sobą zwyczaj jedzenia widelcem.
W podobnym okresie widelec pojawił się także we Francji. Upowszechnianie spożywania posiłków widelcem trwało aż do XVIII wieku. Choć i wtedy mieszczaństwo i pospólstwo jadło posiłki rękami. Widelec pod strzechy trafił dopiero w XIX wieku.
Historia Teofano przypomina, że często to, co dziś wydaje się nam codziennością, kiedyś mogło być postrzegane jako ekstrawagancki luksus. Widelec, sprowadzony do Europy zachodniej przez tę niezwykłą kobietę, jest jednym z tych przedmiotów, które na zawsze zmieniły sposób, w jaki postrzegamy kulturę i cywilizację. Jednak ta historia pokazuje również to, że aby dana innowacja się przyjęła w społeczeństwie, potrzeba kilku stuleci i pokoleń.
Bibliografia:
- Janicki Kamil, Żelazne damy. Kobiety, które zbudowały Polskę, Kraków 2015.
- Bogucka Maria, Bona Sforza, Warszawa 1989.
Fot. Obraz Król Hiszpanii Filip II na bankietach z rodziną i dworzanami (Uczta królewska), Alonso Sánchez Coello, 1579, Muzeum Narodowe w Warszawie