Robert Kuśnierz, Czystki i terror na Ukrainie (1934-1938)
W 2016 roku, nakładem wydawnictwa Adam Marszałek, ukazała się praca pod tytułem Czystki i terror na Ukrainie (1934-1938) autorstwa Roberta Kuśnierza. Autor jest profesorem w Instytucie Historii i Politologii Akademii Pomorskiej w Słupsku. Opublikował liczne monografie i łącznie kilkadziesiąt artykułów. Jego badania były kilkakrotnie nagradzane przez polskie i zagraniczne instytucje naukowe. Wyżej wskazane osiągnięcia dowodzą, że autor jest profesjonalnym i doświadczonym badaczem. Jego zainteresowania badawcze oscylują wokół historii Ukrainy za rządów Józefa Stalina, czystek i stosunków polsko-ukraińskich w XX wieku. Monografia oddana do dyspozycji czytelników jest nieco okrojoną wersją jego pracy habilitacyjnej obronionej w 2015 roku w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
Praca profesora Kuśnierza dotyczy trudnej kwestii jaką były czystki na obszarze Zawiązku Socjalistycznych Republik Sowieckich. Podejmuje kwestie represji politycznych jakim władze w Moskwie zdecydowały się poddać własnych obywateli. Ciekawa i logiczna narracja autora prowadzi czytelnika przez meandry niewyobrażalnych zbrodni. Fabrykowanie dowodów, pokazowe procesy, wymuszenia, morderstwa, gwałty na aresztantkach, zesłania do łagrów i w odległe rejony kraju, grabieże, tortury i inne potworności jakich dopuściły się sowieckie służby bezpieczeństwa na Ukrainie, są przerażającym świadectwem tragedii jakiej doświadczyli mieszkający tam obywatele ZSRS. Potworności popełnionych zbrodni były tym bardziej niewyobrażalne, że ich sprawcami byli funkcjonariusze oficjalnie odpowiedzialni za bezpieczeństwo obywateli. Praca autora jest zatem wartościowym świadectwem bezsilności obywatela czy całych grup społecznych wobec brutalnego totalitarnego reżimu.
Książka jest podzielona na trzy rozdziały omawiające początek, przebieg i społeczne konsekwencje czystek na Ukrainie w latach 1934-1938. Tekst ma logiczny układ, a narracja wykreowana przez autora jest bardzo ciekawa. Warto zwrócić uwagę na bogatą bazę źródłową. Do napisania pracy autor wykorzystał materiały zdeponowane w archiwach polskich, ukraińskich a także rosyjskich. Autor zestawiając informacje zawarte w materiałach archiwalnych z ustaleniami zawartymi w bogatej literaturze przedmiotu, zręcznie prowadzi czytelnika przez krwawy i trudny rozdział w historii Ukrainy. Cytuje dane statystyczne, doniesienia prasowe i interpretacje dyplomatów. Nie brakuje również odniesień do polskich reakcji na sytuację w sąsiednim regionie. Dramatyzm sytuacji opisywanych w pracy, autor nierzadko podsyca licznymi opisami nadużyć funkcjonariuszy sowieckiej bezpieki, odzewem społecznym czy sygnałami, jakie na prowincję napływały z Moskwy. Terror rozpętany przez Józefa Stalina za pośrednictwem potężnego aparatu represji był często nieprzewidywalny. Nierzadko kaci stawali się ofiarami. Z perspektywy zagranicznych obserwatorów sytuacja na Ukrainie była wręcz trudna do pojęcia. Szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę potworną klęskę głodu, jaką władze sowieckie sztucznie sprowokowały na Ukrainie w okresie bezpośrednio poprzedzającym wydarzenia opisane w książce.
Praca oddana do dyspozycji czytelników w mojej ocenie jest znakomita. Jej profesjonalizm, w zestawieniu z logicznym układem i zrozumiałym językiem świadczy o wysokim poziomie badań prowadzonych przez autora i jego świetnej erudycji. Argumenty i tezy formułowane przez autora są bardzo interesujące i logiczne. Jedyną bolączką jaką można wskazać jest stosunkowo skromna baza źródłowa i narracja poświęcona czystkom w Armii Czerwonej na terenie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Biorąc jednak pod uwagę sygnalizowane przez autora we wstępie ograniczenia wydawnicze wskutek których musiał nieco okroić prezentowany tekst jest to niedogodność drobna, dostrzegalna jedynie dla profesjonalistów. W książce autor porusza wiele istotnych zagadnień takich jak chociażby martyrologia, działalność i organizacja sowieckich służb bezpieczeństwa i administracji w ogóle, czy szerzej represyjnej polityki państwa sowieckiego. Autor opiera się również o doniesienia polskiego wywiadu i interpretacje polskich dyplomatów, co pozwala dostrzec jak wówczas w Warszawie interpretowano niepokojące wieści napływające ze wschodu.
Wstęp został poprzedzony wykazem skrótów, co w warunkach rozbudowanej biurokracji sowieckiego państwa stanowi duże ułatwienie dla czytelnika. Na końcu pracy znajduje się bardzo obszerna bibliografia, która oczywiście poza samą treścią książki, świadczy o wspaniałej erudycji autora. Za bibliografią umieszczono aneksy w postaci zdjęć osób, budynków i dokumentów mających istotny związek z informacjami zawartymi w książce. Wartość aneksu jest tym większa, że miejsca czy osoby występujące w pracy stają się dla czytelnika mniej anonimowe. Jakość wydania pracy jest bardzo dobra. Pracę wieńczy indeks rzeczowy – niezwykle przydatny dla osób chcących szybko dotrzeć do informacji o konkretnych osobach. Twarda oprawa dobrze koresponduje z przejrzystym tekstem. Czcionka i jakość papieru nie budzą żadnych zastrzeżeń.
Książkę profesora Roberta Kuśnierza polecam właściwie wszystkim czytelnikom interesującym się dziejami powszechnymi w XX wieku. Autor podejmuje w niej liczne bardzo istotne problemy, które są nie tylko istotnym świadectwem martyrologicznym, ale stanowi również przyczynek do rozważań nad totalitaryzmami, polityką wewnętrzną ZSRS w okresie rządów Józefa Stalina, działaniom wywiadowczym czy szerzej stosunkom na linii Warszawa-Moskwa ponieważ autor niemało uwagi poświęcił polskiej recepcji sytuacji na Ukrainie w omawianym okresie. Profesjonalizm, logiczny układ, zrozumiały język, interesujące wnioski i ładne wydanie, czynią tą pracę zdecydowanie wartą uwagi. Dla osób fascynujących się dziejami ZSRS jest to z pewnością pozycja obowiązkowa.
Wydawnictwo: Adam Marszałek
Ocena recenzenta: 5/6
Maciej Kościuszko
