Żerków, niewielka miejscowość między Wrześnią a Jarocinem, powstał w XIII wieku. Mieszkańcy Żerkowa byli świadkami rozwoju państwa polskiego i jej późniejszego upadku w drugiej połowie XVIII wieku. Miasteczko posiadało też swoją żydowską historię. Jednym z mieszkańców Żerkowa był Jakob Steinhardt. Zdobył on uznanie jako malarz. Steinhardt rozwijał swoje umiejętności w m.in. w międzywojennym Berlinie. Po 1933 roku znalazł się, jak wielu niemieckojęzycznych Żydów w ówczesnej Palestynie. Po 1948 roku swoje życie związał z odrodzonym państwem żydowskim.
Spis treści:
- Żerków. Historia miasteczka do końca XVIII wieku
- Dzieje Żerkowa do XX wieku
- Żydowscy obywatele Żerkowa do końca XVIII wieku
- Żerkowscy Żydzi do 1918 roku
- Jakob Steinhardt. Rodzina i młodzieńcze zainteresowania
- Działalność Jakoba Steinhardta do 1918 roku
- Jakob Steinhardt i życie artystyczne do 1933 roku
- Nowe życie malarza w nowej ojczyźnie
- Jakob Steinhardt – śmierć i upamiętnienie
Żerków. Historia miasteczka do końca XVIII wieku
Pierwsza udokumentowana wzmianka o Żerkowie pochodzi z 30 listopada 1257 roku. Miejscowość pojawiła się w dokumencie, w którym wskazano, że książę Bolesław Pobożny nadał Jankowi Wojciechowiczowi z rodu Zarembów kilka miejscowości, w tym Zirchovo.
Należy podkreślić, że na fakt powstania Żerkowa miały wpływ dwa zagadnienia, tj. położenia na trasie szlaku wrocławsko-toruńskiego i sąsiedztwo grodu Wilkowyja. Dodatkowo na terenie dzisiejszego Żerkowa miał istnieć gród kasztelański, który spłonął w pożarze z 1382 roku.
Przez następne kilkaset lat tereny dzisiejszego Żerkowa często zmieniał właścicieli. Po drugim rozbiorze (1793) Żerków znalazł się pod kontrolą Prus[1].
Dzieje Żerkowa do XX wieku
Do 1914 roku, tj. do wybuchu I wojny światowej mieszkańcy Żerkowa pochodzenia polskiego byli ofiarami/świadkami prób germanizacji, tj. wynarodowienia z polskiej kultury. W wyniku powstania wielkopolskiego Żerków znalazł się w granicach II Rzeczpospolitej Polskiej.
Do 1939 roku w miejscowości powstało kilka organizacji społecznych, takich jak Koło Związku Obrony Kresów Zachodnich i Koło Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Rolniczego.
Nie bez znaczenia był fakt, że mieszkańcy Żerkowa upamiętniali tych mieszkańców, którzy w 1918 i 1919 roku walczyli o przyłączenie Wielkopolski do odradzającego się państwa polskiego.
1 września 1939 roku wraz z atakiem niemieckiej III Rzeszy na Polskę rozpoczęła się II wojna światowa. W dniu 8 września Żerków został zajęty przez Wehrmacht[2]. Podczas okupacji trwającej do stycznia 1945 roku mieszkańcy miejscowości byli ofiarami/świadkami zbrodni III Rzeszy.
Dnia 22 stycznia 1945 roku wraz z nadejściem wojsk rosyjskich i polskich nastąpił kres okupacji niemieckiej. Wydarzenie to zapoczątkowało obecność Żerkowa w realiach powojennej Polski.
Żydowscy obywatele Żerkowa do końca XVIII wieku
Żydzi w Żerkowie pojawili się najprawdopodobniej w połowie XIII wieku. Wówczas przedstawiciele społeczności żydowskiej zbudowali m.in. cmentarz[3] i bóżnicę. W średniowieczu Żydzi w Żerkowie zajmowali się handlem i płacili kasztelanom podatki, posiadali też własną szkołę.
Można przypuszczać, że w wyniku wojen, które prowadziła Rzeczpospolita Obojga Narodów (Rzeczpospolita) liczba mieszkańców Żerkowa, w tym pochodzenia żydowskiego, zmniejszyła się. W 1676 roku w miejscowości znajdowało się 6 Żydów, którzy płacili podatki.
W następnych dziesięcioleciach liczba żydowskich mieszkańców miejscowości zwiększyła się. Świadczy o tym to, że w 1765 roku Żydzi w Żerkowie płacili 152 złote jako podatek pogłówny.
Do rozbiorów Rzeczpospolitej część Żydów w Żerkowie się spolonizowała. Dotyczyło to rodzin o nazwiskach Rączka, Poznański, Czerwonka oraz Kwilecki. Po rozbiorach niektórzy żerkowscy Żydzi ulegli germanizacji, dotyczyło to rodzin Cohnów, Kasztelanów, Simonów, Lewinów i Szmulów.
Żerkowscy Żydzi do 1918 roku
Warto przyjrzeć się liczbie Żydów mieszkających w Żerkowie. Od końca XVIII do pierwszych lat XX w. sytuacja wyglądała następująco:
- w 1793 roku było to 105 osób,
- w 1823 roku – 298
- w 1834 roku – 425
- w 1849 roku – 491, był to rok z najwyższą liczbą Żydów mieszkających w Żerkowie
- w 1855 roku – 336
- w 1885 roku – 245
- w 1900 roku – 129.
W pierwszych latach XX wieku nastąpił niewielki i chwilowy wzrost żydowskiej populacji w Żerkowie, która w 1905 roku wynosiła 192 osoby. W 1908 roku liczba ta wynosiła tylko 121 osób na 1631 mieszkańców. Pięć lat później (1913) było 69 Żydów w Żerkowie.
Do pierwszych lat XX wieku żydowska społeczność w Żerkowie zmniejszyła się o 80-90%. Podobne zmiany zaszły w innych miasteczkach Prowincji Poznańskiej, m.in. w Opalenicy, Grodziskach oraz Książu[4].
Po zakończeniu I wojny światowej znaczna część Żydów mieszkających w Wielkopolsce wyjechała z tych terenów. W ciągu kilku lat z ówczesnego województwa wielkopolskiego i polskiej części Pomorza wyjechało ok. 25 000 Żydów. Dotyczyło to też Żerkowa, którego społeczność żydowska po 1918 roku zanikła.
Jakob Steinhardt. Rodzina i młodzieńcze zainteresowania
Jakob Steinhardt urodził się 23 maja 1887 roku w Żerkowie[5]. Był najstarszym z czwórki dzieci małżeństwa Josefa (Josepha) i Therese z domu Posener. Rodzice Jakoba zajmowali się kupiectwem i mieszkali w domu na rogu ulicy Jarocińskiej i Kościelnej. Rodzina Jakoba, która nosiła nazwisko Schmuhl (Schmul) przeniosła się do Żerkowa z Gąsawy. Joseph i Therese prowadzili niewielką pasmanterię.
Na początku kwietnia 1889 roku rodzina Schmulów podjęła starania na rzecz zmiany nazwiska. Argumentowali to tym, że dotychczasowe nazwisko było obiektem niewybrednych żartów/wyzwisk, co miało przeszkadzać w prowadzeniu interesów.
Po początkowych niepowodzeniach, ostatecznie 3 sierpnia 1891 roku w Akcie Prezydenta Królewskiej Rejencji w Poznaniu, rodzina Schmulów uzyskała zgodę na zmianę nazwiska na – Steinhardt; słowo to oznacza twardy kamień.
Jakob już jako dziecko interesował się rysunkiem. W wieku pięciu lat miał rysować sceny bitewne a następnie portrety jego najbliższych, m.in. dziadka Wolfa, który miał być jego ulubionym członkiem rodziny[6].
W 1896 roku Jakob rozpoczął naukę w berlińskim gimnazjum. Mimo czasu poświęcanego edukacji, rozwijał swoje zamiłowanie do malarstwa, znajdował czas by wakacje spędzać w rodzinnym Żerkowie. W celu rozwijania swoich zainteresowań odwiedzał muzea oraz oddawał się lekturze czasopism poświęconych sztuce.
Działalność Jakoba Steinhardta do 1918 roku
W latach 1907-1909 Steinhardt studiował w znajdującym się w Berlinie Kunstgewerbe Museum (Muzeum Rzemiosła Artystycznego). Podczas studiów podjął naukę w malarskiej pracowni Lovisa Corintha, prekursora ekspresjonizmu i w pracowni granicznej Hermanna Strucka. W tym czasie Jakob poznał Samuela Hirszenberga, Reginę Mundlak i Ludwika Meidnera.
Po powrocie do Berlina, wraz z wcześniej wspomnianym Meidnerem i Richardem Janthurem (1883-1956), założył w 1912 roku grupę Die Pathetiker (Patetycy). Grupa ta interesowała się malarstwem ekspresjonistycznym.
Przedstawiciele Die Pathetiker uważali, że obraz powinien być wyrazem przeżyć i wewnętrznego bólu artysty. W swoich pracach inspirowali się sztuką gotycką oraz dziełami El Greco. Twórcy Die Pathetiker malowali sceny z życia rozwijających się miast, przez to znajdowali sposób na przedstawienie lęków, a jednocześnie i fascynacji ludzi mieszkających w metropoliach.
Należy odnotować, że Jakob wraz z współpracownikami przedstawiał też wydarzenia związane z historią Kaina, potopem, przejściem Żydów przez Morze Czerwone czy proroków takich jak Jeremiasz.
W 1914 roku po wybuchu I wojny światowej został powołany do armii niemieckiej. Służył na terenach dzisiejszej Polski i Litwy, tj. ziem będących w trakcie konfliktu światowego pod okupacją niemiecką[7].
Podczas służby na froncie Jakob był jednocześnie świadkiem niewyobrażalnych cierpień i obserwatorem sztetli, tradycyjnych żydowskich miasteczek. Koniec wojny zastał Steinhardta podczas służby na froncie na terenie dzisiejszej Macedonii Północnej.
Jakob Steinhardt i życie artystyczne do 1933 roku
W 1920 roku Steinhardt wyjechał do Berlina. W połowie lat 20. powrócił do tematyki związanej z wielkomiejską sztuką, przez co nawiązywał do obecnego wówczas w sztuce niemieckiej nurtu Neue Sachlichkeit (Nowa rzeczywistość).
W 1925 roku po raz pierwszy odwiedził wraz z córką oraz żoną Palestynę. W czasie wizyty, podczas, której przebywał w Jerozolimie, z radością obserwował krajobraz, który był modelowany przez ostre światło.
Na początku lat 30. w sprzeciwie wobec rozwoju sił faszystowskich (hitlerowskich) w Niemczech, Jakob ponownie skoncentrował się na wątkach biblijnych. Na skutek narastających akcji antysemickich ze strony niemieckich faszystów, w 1933 roku wyemigrował wraz z córką i żoną do Palestyny[8].
Nowe życie malarza w nowej ojczyźnie
W nowej ojczyźnie Jakob skupił się na malarstwie i drzeworycie. Po krótkim pobycie w Tel-Awiwie, w 1934 roku osiedlił się w Jerozolimie, gdzie otworzył własną szkołę artystyczną o nazwie The Studio, w której uczył do 1949 roku.
Podczas pierwszych lat pobytu w Palestynie Jakob musiał zmierzyć się z trudnościami finansowymi. W 1954 roku kupił mały dom w miejscowości Naharija, znajdującej się na północy kraju.
Jakob malował m.in. sceny z życia religijnych Żydów mieszkających w jerozolimskim Starym Mieście. Stało to w kontrze do innych artystów w Izraelu, którzy poświęcali prace na rzecz tym Żydom, działających na rzecz odbudowy państwa żydowskiego.
Część pracy poświęcał Żydom pochodzącym krajów orientalnych i arabskim mieszkańcom Izraela. To ostatnie zagadnienie dotyczyło zwłaszcza drzeworytów – Wieś z minaretem, Wieś islamska oraz Odpoczywający Beduini[9]. Steinhardt poświęcając część prac izraelskim Arabom chciał zamanifestować swoją nadzieję na normalizację relacji między Żydami a Arabami.
Jakob Steinhardt – śmierć i upamiętnienie
Artysta zmarł 11 lutego 1968 roku w Nahariji i tam został pochowany. Wdowa po Jakobie odeszła 22 września 1977 roku. Informacja w śmierci malarza znalazła się m.in. w jednej z polskojęzycznych gazet wydawanych w Izraelu[10].
Śmierć Jakoba nie oznaczała końca pamięci o tym artyście. W 1972 roku władze Izraela wydały znaczek pocztowy z jego podobizną, a jedna z ulic w Nahariji została nazwana jego imieniem. W pierwszej połowie 1995 roku w Berlinie miała miejsce wystawa poświęcona Jakobowi. Miała ona tytuł „Prorok”. Jej kuratorem była dr Kathrin Kellner[11].
Bibliografia:
- „Fakty Jarocińskie. Tygodnik mieszkańców Ziemi Jarocińskiej” – 1995, 2003.
- Grądzka-Rejak M., Artysta malarz, grafik i drzeworytnik (od)zapomniany. Recenzja książki Dominika Flisiaka Jakob Steinhardt (1887-1968). Życie i działalność. Chrzan 2022, 140 s. (rec.), „Polish-Jewish Studies”, volume 4/2023, s. 424-430.
- Kostołowski A., Jakob Steinhardt (1887-1968). Malarz i grafik z Żerkowa, Żerków 2017.
- Kostołowski A., Szwajcaria Żerkowska oczami artystów i pisarzy, Żerków 2012.
- „Kronika Wielkopolski” – 2017.
- „Izraelskie Nowiny i Kurier. Codzienna gazeta informacyjna”- 1968
- Rzepecki K., Ubytek Żydów w Księstwie Poznańskim. Odbitka z „Dziennika Poznańskiego”, Dziennik Poznański, Poznań 1912.
- Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIV, pod. red., B. Chlebowskiego, J. Krzywickiego, nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1895.
Fot. Jacob Steinhardt z córką Josephą i dziećmi przyjaciela. Sfotografowany w Jerozolimie przez swojego przyjaciela, kompozytora Josefa Tala, 1942.
[1] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIV, pod. red., B. Chlebowskiego, J. Krzywickiego, nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1895, s. 780-781.
[2] P. Marchwiak, Historia Żerkowa w trzech aktach (część III), „Fakty Jarocińskie. Tygodnik mieszkańców Ziemi Jarocińskiej”, 2003, nr 13 (13), (z 26 listopada), s. 24.
[3] Z dziejów cmentarzy na Ziemi Żerkowskiej, „Fakty Jarocińskie. Tygodnik mieszkańców Ziemi Jarocińskiej”, 2003, nr 9 (9), (z 29 października), s. 14.
[4] Rzepecki K., Ubytek Żydów w Księstwie Poznańskim. Odbitka z „Dziennika Poznańskiego”, Dziennik Poznański, Poznań 1912, s. 13.
[5] Żak P., Tablica upamiętniająca Jakoba Steinhardta w Żerkowie, „Kronika Wielkopolski”, 2017, nr 3, s. 126.
[6] Kostołowski A., Jakob Steinhardt (1887-1968). Malarz i grafik z Żerkowa, Żerków 2017, s. 4.
[7] M. Grądzka-Rejak, Artysta malarz, grafik i drzeworytnik (od)zapomniany. Recenzja książki Dominika Flisiaka Jakob Steinhardt (1887-1968). Życie i działalność. Chrzan 2022, 140 s. (rec.), „Polish-Jewish Studies”, volume 4/2023, s. 428, 429.
[8] Kostołowski A., Szwajcaria Żerkowska oczami artystów i pisarzy, Żerków 2012, s. 22.
[9] Kostołowski A., Jakob…, s. 26.
[10] Zmarł malarz Jaakow Steinhardt, „Izraelskie Nowiny i Kurier. Codzienna gazeta informacyjna”, 1968, nr 38 (z 13 lutego), s. 6.
[11]Kostołowski A., Prorok z Żerkowa, „Gazeta Jarocińska. Tygodnik Ziemi Jarocińskiej” 1995 nr 24 (z 16 czerwca), s. 13.
dr Dominik Flisiak
