Kanibalizm, chociaż często kojarzony z barbarzyńcami lub sytuacjami skrajnymi jak wojna lub skrajny głód, jak wynika badania Abela de Lorenzo Rodrígueza, ludzie zjadali części ciała innych ludzi w Europie Zachodniej nie tylko w czasach prehistorycznych, ale i również znacznie później – jeszcze w średniowieczu – i to w celach leczniczych. Z faktu, że Kościół próbował karać te praktyki surowymi regulacjami możemy wnioskować, że były one dosyć powszechne.
Kanibalizm – początki w kulturze
Kanibalizm to praktyka często kojarzona z kulturą i obyczajami starożytnych barbarzyńców lub nieokrzesanych tubylczych plemion, które nie spotkały się nigdy z cywilizacją europejską. Kanibalizm był wzmiankowany na przestrzeni wieków jako zjawisko pojawiające się w okresach głodu, wojen, niepokojów oraz innych trudnych momentów dla życia społecznego.
Jak relacjonuje Tukidydes, zjawisko to pojawiło się już podczas wycieńczającego oblężenia Platej przez Związek Peloponeski, ale możemy je zaobserwować również w obliczu współczesnej wojny – choćby na przykładzie trwającej prawie 3 lata obrony Leningradu podczas II wojny światowej.
Mimo że kanibalizm ukazuje się jako jedną z najbardziej okrutnych i przerażających praktyk, to jednak ludzie spożywali części ciał innych ludzi w Europie Zachodniej, zarówno w czasach prehistorycznych, jak i później nie tylko w sytuacji przytłaczającego głodu. Częściom ludzkiego ciała przypisywano funkcje religijne lub lecznicze. Zjadanie ich było w tym kontekście dokumentowane w różnych okresach.
Już znaleziska prehistoryczne z miejsc takich jak Gough’s Cave w Anglii pozwalają nam zaobserwować przykłady kanibalizmu. Znalezione tam czaszki przerobione na czasze do picia sugerują, że praktyki kanibalistyczne miały nie tylko cel przetrwaniowy, ale również rytualny – być może związany z formą upokorzenia pokonanych wrogów.
Kanibalizm pełni też ważną funkcję w mitologii greckiej, choć ukazuje raczej głęboką odrazę do tego typu praktyk. Sam Kronos miał wszak pożerać własne dzieci, a jego syn – Zeus został cudem uratowany od tego okrutnego losu. Motyw ten porusza również mit o Atreusie, który, aby zemścić się na swoim bracie Tyestesie za zdradę, zabił jego synów i podał mu ich mięso do zjedzenia podczas uczty.
Zjadanie ludzi już w kulturze grecko-rzymskiej było postrzeganie za tak godne potępienia i barbarzyńskie, że jeden z pisarzy rzymskich, Minucjusz Feliks, oskarżył chrześcijan o konsumowanie ciał dzieci, aby zdyskredytować doszczętnie nową religię. Obawy mógł budzić szczególnie zwyczaj Eucharystii, który niewtajemniczonym mógł rzeczywiście przypominać formę ludożerczego rytuału – chodziło przecież o spożywanie ciała Chrystusa.
Mimo że kanibalizm związany bezpośrednio z morderstwem był jednoznacznie potępiony, nie zmieniało to faktu, że wierzono w pewne lecznicze bądź nawet magiczne zdolności ludzkiego ciała. Tak na przykład pot gladiatorów był przez kobiety używany jako rzekomo odmładzający kosmetyk, a ich krew – być może za środek leczący padaczkę.
Regulacje prawne i penitencjały wobec kanibalizmu
Co ciekawe, między końcem starożytności rzymskiej a początkiem średniowiecza pojawiły się prawa, zarówno w Kodeksie Teodozjańskim, jak i w Prawie Wizygockim, dotyczące zakazu naruszania grobów i mogił. Zabraniano ich bezczeszczenia w celu wydobycia jakichkolwiek substancji pochodzących z ludzkiego ciała, takich jak krew.
Od VII wieku obowiązywały już prawa odziedziczone z wcześniejszych czasów, które regulowały lub karały traktowanie grobów i ludzkich szczątków jako źródła materiałów leczniczych. Zakazy rzymskie i wizygockie nie były jedynymi w Europie, a z biegiem czasu pojawiły się kolejne teksty normatywne. Te prawa istniały i mnożyły się tylko dlatego, że sama praktyka w jakiejś formie wciąż trwała.
We wczesnym średniowieczu pojawiły się tzw. penitencjały, tj. księgi lub zbiory zasad skierowane do spowiedników wymieniające grzechy oraz odpowiadające im pokuty. Odzwierciedlały one ówczesne troski kościelne dotyczące regulowania zachowań społeczeństwa.
Opracowane na przełomie VII i VIII wieku w Irlandii Kanony Hiberniańskie zakazywały na przykład picia krwi lub moczu pod karą siedmiu lat na chlebie i wodzie pod nadzorem biskupa. Inne penitencjały określały nieczystość zwierząt, które żywiły się ludzkim mięsem lub krwią, i zabraniały ich spożywania.
Najbardziej znany penitencjał tamtych czasów, sporządzony przez Teodora z Tarsu, arcybiskupa Canterbury, zawiera dwie wzmianki o zakazie spożywania krwi lub nasienia, zwłaszcza w odniesieniu do kobiet pijących krew swoich mężów dla jej właściwości leczniczych. Ponownie zauważamy, że produkty te były cytowane jako lekarstwa, podobnie jak w Prawie Wizygockim.
Zakaz ów powtórzono w penitencjale klasztoru Monte Cassino. Również według ksiąg hiszpańskich spożywanie nasienia lub dodawanie go do jedzenia powinno być karane. Zakazy dotyczyły szczególnie kobiet i odnosiły się do mocy, jaką mogły one pozyskać z męskiej krwi lub krwi menstruacyjnej.
Zakazywanie takich praktyk oznaczało, że z dużym prawdopodobieństwem istniała pewna rzeczywistość wymagająca regulacji i kontroli. Medyczny kanibalizm przeżył jednak średniowieczne próby zakazów i przetrwał aż do nowożytności, gdy sproszkowane kości, świeża krew, mocz i ludzki tłuszcz stały się regularnie przepisywanymi przez lekarzy środkami na najrozmaitsze przypadłości.
Krwawa kąpiel cesarza Konstantyna
Tendencje do powstrzymania praktyk kanibalistycznych, rzekomo wywodzących się z pogańskich obyczajów odzwierciedlone są nawet w tzw. Donacji Konstantyna. Jest to średniowieczny falsyfikat imitujący nadanie, które cesarz Konstantyn Wielki miał uczynić wobec Kościoła jeszcze w IV wieku.
Hojność cesarza miała być sprowokowana przez cudowne uzdrowienie Konstantyna z trądu przez biskupa Rzymu – Sylwestra I. Według legendy chory władca, stosując się do zaleceń swoich lekarzy, postanowił zażyć kąpieli w sadzawce wypełnionej krwią niewiniątek. Zmienił jednak zdanie w ostatnim momencie i dzięki objawieniu św. Piotra i Pawła przyjął chrzest od Sylwestra, co cudownie uzdrowiło go z choroby.
Opowieść ta, choć zupełnie nieprawdziwa, daje nam wartościowy wgląd w mentalność średniowiecznego kleru. Przedstawia pogańskie wierzenia i zabobony jako okrutne i pozbawione szacunku dla ludzkiego ciała, a jednocześnie ma podkreślić moc wiary chrześcijańskiej, przeciwstawionej wcześniejszym przesądom i praktykom.
Kanibalizm i praktyki religijne
Od czasów rzymskich niejednoznaczność chrześcijańskich rytuałów prowadziła do wysnuwania narracji, że chrześcijanie praktykowali kanibalizm na cześć swojego Boga. Z czasem jednak niektórzy chrześcijanie zaczęli kierować te oskarżenia przeciwko Żydom. Zarzuty rozpoczęły się w XII wieku w Anglii, lecz szybko rozprzestrzeniły się po całej Europie. Były one tym bardziej niedorzeczne, że w judaizmie zasady rytualnej czystości wobec krwi i zwłok są bardzo surowe.
Zarzuty podobnego okrucieństwa kierowano także wobec heretyków, takich jak katafrygianie, którzy rzekomo mieszali krew dzieci z mąką w swoim eucharystycznym rytuale.
Gdy lokalni święci zyskiwali na znaczeniu, ich cudowny charakter i dostęp do ich grobów sprawiały, że ich ciała były używane do leczenia i uzdrawiania po śmierci – kult relikwii był bowiem nieodłączny od kultu świętych.
W przeciwieństwie jednak do innych praktyk, które były całkowicie zakazane, kanibalizm kontaktowy – spożywanie produktów, które jedynie zetknęły się z ciałem świętego lub jego relikwiami – był dozwolony. Oleje, woda, a nawet kurz i kamienie z miejsc pochówku były spożywane w poszukiwaniu cudownego uzdrowienia.
Źródła:
- Abel de Lorenzo Rodríguez, Human flesh does a body good? Cannibalism as medicine in Medieval Europe, phys.org [dostęp: 21.02.2025].
- Amarachi Orie, Cannibalism was a common funeral ritual in Europe 15,000 years ago, study finds, edition.cnn.com [dostęp: 21.02.2025].
- Sarah Everts, Europe’s Hypocritical History of Cannibalism, smithsonianmag.com [dostęp: 21.02.2025].
- Soszyński J., Donacja Konstantyna. Wstęp, tekst łaciński i przekład polski. „Przegląd Tomistyczny”, tom XVII, 2011, s. 7–27.
Fot. Francisco de Goya, Saturn pożerający własnego syna, 1819–1823, Muzeum Prado, Madryt, Hiszpania
