Do II wojny światowej Białystok był wspólnym miastem dla wyznawców katolicyzmu, prawosławia, protestantyzmu oraz judaizmu. Rzadko w polskiej literaturze pojawia się wątek działalności misjonarzy Kościoła anglikańskiego w okresie międzywojennym. W II Rzeczpospolitej Polskiej anglikanie byli obecni m.in. w Warszawie oraz Białymstoku. Działali oni wśród przedstawicieli społeczności żydowskiej. Dowiedz się, jak działała Misja Barbikańska, której działacze byli obecni w międzywojennym Białymstoku.
Spis treści:
- Żydzi w historii Białegostoku
- Misja Barbikańska – początki działalności
- Piotr Gorodiszcz, życie i działalność misjonarska
- Obecność Barbikanów w Białymstoku
- „Dwa Światy”, gazeta anglikańskich misjonarzy
- Nieudany sojusz anglikanów w Białymstoku i Warszawie
- Barbikańska organizacja dobroczynna
- Kres działalności misjonarzy w Białymstoku
- Nina Fajan, ostatni świadek działalności misjonarzy
Żydzi w historii Białegostoku
Pierwsza informacja o Żydach mieszkających w Białymstoku pochodzi z 1658 roku. Trzy lata później w tym mieście żyło 75 wyznawców judaizmu. Pod koniec XVIII wieku Białystok dostał się pod panowanie Prus, a w 1807 roku – Imperium Rosyjskiego. W 1843 roku został włączony w skład Guberni Grodzieńskiej.
Miasto było metropolią przemysłu włókienniczego. Pod koniec XIX wieku do mniejszości żydowskiej należało 299 zakładów włókienniczych. Jednym z najwybitniejszych mieszkańców Białegostoku w tym czasie był Ludwik Zamenhof – lekarz i twórca języka esperanto.
14 czerwca 1906 roku władze rosyjskie sprowokowały antysemicki pogrom, w którym zginęło 88 osób[1]. W dwudziestoleciu międzywojennym wedle spisu z 1931 roku na ok. 91 000 mieszkańców Białegostoku przypadało ok. 39 000 Żydów.
Misja Barbikańska – początki działalności
Misja Barbikańska (The Barbican Mission to the Jews) powstała w Londynie w 1879 roku. Jej nazwa pochodzi od miejsca siedziby położonej na przedmieściu Barbikan. Założycielem misji był rabin – neofita warszawski, Gordona Calthropa oraz pastora Lipszyca.
Barbikanie w ramach pracy misyjnej prowadzili dom modlitewny, aptekę oraz zakład wychowawczy dla ochrzczonych młodych Żydów. Po zakończeniu I wojny światowej pastor Samuel Schor, dyrektor Misji Barbikańskiej, zdecydował o rozpoczęciu działalności w należącym do Polski Białymstoku. Stało się to m.in. dzięki kontaktom z Piotrem Gorodiszczem[2].
Piotr Gorodiszcz, życie i działalność misjonarska
Piotr Gorodiszcz, który urodził się 12 lipca 1884 roku w Rogaczewie. Urodził się w rodzinie Maurycego oraz Eugenii. Jego małżonką była Helena pochodząca z rodziny Cohnów, z którą miał syna oraz córkę. Misjonarz owdowiał pod koniec pierwszej połowy 1939 roku Gorodiszcz wychowywał się w żydowskiej rodzinie, ale zmienił wiarę na chrześcijaństwo i przyjął chrzest w Odessie z rąk baptystów.
W trakcie I wojny światowej organizował pomoc dla Polaków uciekających przed wojenną zawieruchą. W czasie Wielkiej Wojny prowadził działalność misjonarską wśród Żydów i Ukraińców m.in. w Kijowie oraz Mińsku.
Po 1921 roku pracował w Równem wśród Żydów, Polaków i Rosjan. W miasteczku nawiązał kontakt z Józefem Fajansem i Morycem Syrotą. Na przełomie 1923/1924 roku wyjechał do Białegostoku i zaczął działać na rzecz Misji Barbikańskiej[3].
Obecność Barbikanów w Białymstoku
Białostockim barbikanom udało się utworzyli filie m.in. w Brześciu nad Bugiem, Lublinie oraz we Wilnie. Pod koniec lat 30. XX wieku misja liczyła w Polsce około 200 osób. Promowanie chrześcijaństwa wśród wyznawców judaizmu spotykało się jednak z niechęcią zarówno z strony Żydów, jak i katolików.
Starozakonni widzieli w barbikanach osoby niszczące spoistość starozakonnych, z kolei część prawicowo nastawionych katolików, np. Mieczysław Skrudlik, oskarżała anglikanów o głoszenie fałszywej wizji nauk płynących z Nowego Testamentu[4].
„Dwa Światy” – gazeta anglikańskich misjonarzy
Od kwietnia 1937 do lipca 1939 roku misjonarze wydawali w języku polskim kwartalnik „Dwa Światy” – łącznie pojawiło się zaledwie dziewięć numerów. Można przypuszczać, że ukazywały się one bez żadnych opóźnień i, co warto podkreślić, w nakładzie 1500 egzemplarzy.
Jeden egzemplarz kwartalnika kosztował 15 groszy. Poszczególne numery gazety liczyły od 8 do 12 stron. Gorodiszcz, podpisujący się jako ks. senior, i ks. Józef Fajans byli osobami odpowiedzialnymi za redagowanie i wydawanie kwartalnika.
Wśród autorów artykułów znaleźli się, poza wcześniej wspomnianą dwójką duchownych – Marian Józefowicz, Emanuel Luft, Józef Przetycki i Jakub Ziering[5].
Przekaz gazety „Dwa Światy”
„Dwa Światy”, starając się dotrzeć do żydowskich serc i umysłów, kwartalnik prezentował zwłaszcza pozytywne oddziaływanie Biblii na kwestie gospodarcze, co wynikało z tego, że pierwszy numer ukazał się w okresie, gdy Polska odczuwała skutki wielkiego kryzysu gospodarczego.
Postulowano więc, aby na niwie gospodarczej stosować zasady miłosierdzia wobec bliźniego, co rzekomo zabezpieczało przed komunizmem. Z uznaniem barbikanie podkreślali, że w krajach protestanckich teksty biblijne zostały przetłumaczone z łaciny na języki ojczyste. Wskazywali, że zarówno w Polsce, jak i na Wyspach Brytyjskich cywilizacja zaczęła się od przyjęcia przez władców chrztu[6].
Nieudany sojusz anglikanów w Białymstoku i Warszawie
Na przełomie 1929 i 1930 roku powstało Stowarzyszenie Żydów-Chrześcijan w Polsce. Tworzyli je przedstawiciele barbikanów oraz Kościoła anglikańskiego działający w Warszawie.
Była to organizacja o charakterze dobroczynnym, mająca na celu materialne i duchowe wspieranie chrześcijan pochodzenia żydowskiego. Koniczność udzielenia pomocy wiązała się z tym, że ci, którzy porzucali judaizm, byli usuwani ze środowisk, w których dotychczas żyli.
Stowarzyszenie powołali ze strony Misji Barbikańkiej Gorodiszcz oraz Fajans, a ze strony anglikanów działających w Warszawie – pastor Carpenter oraz Landsman.
Stowarzyszenie Żydów-Chrześcijan w Polsce nie prowadziło zbyt intensywnej działalności. Można przypuszczać, że powodem tego stanu rzeczy było to, że barbikanie chcieli prowadzić dalszą działalność na wschodzie ówczesnej Polski, a ich współpracownicy – w centrum kraju. Na przełomie 1933 i 1934 roku Gorodiszcz zrezygnował z pełnionej funkcji skarbnika, co położyło kres działalności Stowarzyszenia.
Barbikańska organizacja dobroczynna
Koniec istnienia Stowarzyszenia Żydów-Chrześcijan w Polsce nie spowodował zaprzestania prowadzenia dobroczynnej działalności barbikanów. W pierwszej połowie 1935 roku członkowie Misji Barbikańskiej powołali do życia Towarzystwo Opieki nad nawróconymi Izraelitami „Samarytanin”.
Celem tej organizacji było niesienie pomocy materialnej, kulturalnej oraz moralnej chrześcijanom pochodzenia żydowskiego. Szefem „Samarytanina” był Gorodiszcz. Organizacja działała do wybuchu II wojny światowej. Liczyła ok. 120 członków, wśród których byli anglikanie, katolicy oraz luteranie. „Samarytanin” w ramach wsparcia dla neofitów prowadził przez pewien własny sklepik oraz dorożkę[7].
Kres działalności misjonarzy w Białymstoku
Po napaści III Rzeszy i ZSRS na Polskę neofici znaleźli się w trudnej sytuacji. Barbikańskie projekty misyjne musiały zostać zarzucone. Ci, którzy znajdowali się na terenach okupowanych przez Niemców, zostali poddani tym samym prześladowaniom, co pozostali Żydzi.
Na początku wojny, w wyniku działań wojennych Białystok wraz z okolicą znalazł się w granicach Związku Sowieckiego. Komuniści utrudniali prowadzenie działalności religijnej. Po niemieckiej inwazji na Rosję sowiecką, Białystok znalazł się pod okupacją niemiecką.
Niemcy założyli tam getto, do którego trafili Żydzi i neofici. Holocaust przetrwał prawdopodobnie jeden członek Misji. Była to Nina Fajans, wyznająca prawosławie, która była żoną Józefa – współpracownika Gorodiszcza. Inni zmarli w getcie albo komorach gazowych.
Nina Fajan, ostatni świadek działalności misjonarzy
Nina Fajans po 1945 roku wyjechała z Białegostoku do Wrocławia, gdzie zaczęła współpracować z tamtejszym zborem metodystów.
W ramach działalności w nowej społeczności nawiązała kontakt z gazetą „Pielgrzym Polski”. Zamieszczała tam artykuły dotyczące prawd wiary oraz problemów, przed którymi stawali chrześcijanie żyjący w współczesnym świecie. Dodatkowo przedstawiała informacje dotyczące społeczności wrocławskich metodystów. Zmarła w 1970 roku w domu starców w Węgrowie[8].
Bibliografia:
- Alabrudzińska E., Misje Chrześcijańskie wśród Żydów w Polsce 1918- 1939, „Studia Judaica” 2002/2003, nr 10/11, s. 117-129.
- „Dwa Światy” – 1938.
- Flisiak D., Dzienniczek Niny Fajans. Nieznane źródło do badań nad Misją Barbikańską i losem neofitów w trakcie II wojny światowej, „Studia Humanistyczno-Społeczne”, t. 17 (2017), s. 301-317.
- Flisiak D., Promowanie i popularyzacja programu ewangelizacji polskich Żydów na łamach „Dwóch Światów”. Przyczynek do dziejów anglikańskiej Misji Barbikańskiej w II RP „STUDIA ŻYDOWSKIE. ALMANACH”, 2018, nr 7-8, s. 75-85.
- Flisiak D., Stowarzyszenie Żydów-Chrześcijan w Polsce i dobroczynna działalność anglikanów w międzywojennej Polsce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, z. 96 (2016), s. 161-174.
- Gorodiszcz P., Christ and the Jews. A review of the work for propagation of the Gospel amongst the Jews under thee superintendence of rev. P. Gorodishz from the 1 October 1921 till the 1 May 1923, Równo 1923.
- Oniszczuk J., Wiśniewski T., Białystok między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918–1939, Łódź 2011.
[1] Oniszczuk J., Wiśniewski T., Białystok między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918–1939, Łódź 2011, s. 7.
[2] Flisiak D., Promowanie i popularyzacja programu ewangelizacji polskich Żydów na łamach „Dwóch Światów”. Przyczynek do dziejów anglikańskiej Misji Barbikańskiej w II RP „STUDIA ŻYDOWSKIE. ALMANACH”, 2018, nr 7-8, s. 75.
[3] Gorodiszcz P., Christ and the Jews. A review of the work for propagation of the Gospel amongst the Jews under thee superintendence of rev. P. Gorodishz from the 1 October 1921 till the 1 May 1923, Równo 1923, s. 11.
[4] Alabrudzińska E., Misje Chrześcijańskie wśród Żydów w Polsce 1918- 1939, „Studia Judaica” 2002/2003, nr 10/11, s. 124.
[5] Flisiak D., Promowanie i…, s. 77.
[6] Skarbnica Ducha, „Dwa Światy”, 1938, nr. 2-3 (6), (z sierpnia), s. 6.
[7] Flisiak D., Stowarzyszenie Żydów-Chrześcijan w Polsce i dobroczynna działalność anglikanów w międzywojennej Polsce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, z. 96 (2016), s. 163-171.
[8] Flisiak D., Dzienniczek Niny Fajans. Nieznane źródło do badań nad Misją Barbikańską i losem neofitów w trakcie II wojny światowej, „Studia Humanistyczno-Społeczne”, t. 17 (2017), s. 302-305.
Autor: dr Dominik Flisiak
Korekta: Kamila Szymczak
