Sensacyjne odkrycie w Egipcie – odnaleziono grobowiec Totmesa II. To pierwszy królewski grobowiec od czasów Tutanchamona
Egipt po raz kolejny zadziwia świat! 18 lutego 2025 roku egipscy urzędnicy ogłosili niezwykłe odkrycie archeologiczne – odnaleziono grobowiec Totmesa II, ostatniego z zaginionych grobowców władców XVIII dynastii. To pierwsze takie znalezisko od ponad stu lat – od chwili, gdy w 1922 roku odkryto miejsce spoczynku króla Tutanchamona.
Grobowiec znajduje się w rejonie Góry Teb, na zachód od Luksoru, w pobliżu słynnej Doliny Królów. Egipsko-brytyjska ekspedycja archeologiczna natrafiła na to miejsce podczas prac wykopaliskowych, a analiza znalezisk potwierdziła, że to właśnie tu został pochowany Totmes II. Wcześniej struktura ta była znana jedynie jako grobowiec nr C4.
Pierwsze ślady prowadzące do odkrycia pojawiły się już w 2022 roku, kiedy badacze odsłonili wejście i główne przejście grobowca. Prace wykopaliskowe trwały od tamtej pory nieprzerwanie, prowadzone z najwyższą precyzją i dbałością o detale.
Grobowiec Totmesa II. Zapomniany faraon odnaleziony
Według dr. Mohameda Ismaila Khaleda, sekretarza generalnego Najwyższej Rady Starożytności Egiptu, początkowo sądzono, że odkryte wejście może prowadzić do grobowca jednej z królewskich żon. Przemawiało za tym jego położenie – w sąsiedztwie miejsc spoczynku małżonek króla Totmesa III oraz królowej Hatszepsut. Hatszepsut, zanim została faraonem, była królewską żoną i początkowo przygotowano dla niej grobowiec jako małżonki władcy. Po objęciu tronu spoczęła jednak w Dolinie Królów.
Z biegiem czasu kolejne odkrycia dostarczyły jednak dowodów, które pozwoliły ustalić, że tajemniczy grobowiec należał do Totmesa II. Kluczowe okazały się fragmenty alabastrowych naczyń, które zawierały inskrypcje z jego imieniem oraz tytułem „zmarłego króla”, a także odniesienia do jego żony, Hatszepsut. To właśnie ona, jak wynika z badań, mogła odpowiadać za przygotowanie pochówku Totmesa II.
Odkrycie to jest niezwykle istotne dla archeologii i egiptologii – podkreśla Khaled. Każdy nowy artefakt rzuca światło na panowanie tego stosunkowo słabo poznanego władcy oraz historię jego czasów.
Grobowiec Totmesa II splądrowany, ale nadal cenny dla nauki
Chociaż odnaleziono miejsce pochówku, w grobowcu nie było mumii Totmesa II. Została ona odkryta już w XIX wieku w zupełnie innym miejscu – w Deir el-Bahari Cachette, gdzie najprawdopodobniej przeniesiono ją po zrabowaniu pierwotnego grobowca. Obecnie można ją oglądać w Narodowym Muzeum Cywilizacji Egipskiej, gdzie eksponowane są również inne mumie królewskie.
Stan zachowania grobowca pozostawia wiele do życzenia. Mohamed Abdel Badie, szef egipskiego zespołu badawczego, zaznacza, że struktura została poważnie uszkodzona przez starożytne powodzie, które miały miejsce krótko po śmierci Totmesa II. W wyniku kataklizmu wiele elementów dekoracyjnych uległo zniszczeniu, a duża część oryginalnej zawartości została przeniesiona w inne miejsce.
Mimo to w ruinach odnaleziono liczne cenne fragmenty – między innymi zaprawę murarską z pozostałościami niebieskich inskrypcji i żółtych gwiazd. Odkryto także fragmenty księgi „Imydwat” – jednego z najważniejszych starożytnych tekstów pogrzebowych, który miał prowadzić zmarłego władcę przez zaświaty.
Dr Piers Litherland, kierujący brytyjskim zespołem archeologicznym, zwrócił uwagę na architektoniczną prostotę grobowca, charakterystyczną dla epoki następców Totmesa II. Eksperci planują kontynuować badania, by ustalić, dokąd mogły trafić zaginione artefakty i jakie jeszcze tajemnice skrywa to miejsce.
To odkrycie to bez wątpienia jedno z najważniejszych wydarzeń w świecie archeologii ostatnich lat. Każdy nowy ślad z przeszłości pozwala naukowcom lepiej zrozumieć fascynującą historię starożytnego Egiptu i jego władców. Czy kolejne badania przyniosą równie spektakularne znaleziska? Czas pokaże.
Kim był Totmes II? Co wiemy?
Totmes II to czwarty faraon XVIII dynastii Egiptu, a jego panowanie, w zależności od przyjętej chronologii, trwało od 1493 do 1479 r. p.n.e. (niska chronologia) lub jedynie 3 lata – od około 1482 do 1479 r. p.n.e.
Niezależnie od długości jego rządów, postać ta pozostaje w cieniu potężnych krewnych: ojca Totmesa I, przyrodniej siostry i żony Hatszepsut, a także syna Totmesa III. Zmarł, nie osiągnąwszy wieku 30 lat, a jego szczątki – choć nie ma pewności co do ich tożsamości – odkryto w skrytce w Deir el-Bahri, nieopodal świątyni grobowej Hatszepsut. Jego własny grobowiec, odnaleziony w 2022 roku w zachodniej części Wadi, w pobliżu Doliny Królowych, został oficjalnie potwierdzony jako jego w 2025 roku.
Imię faraona, znane jako Totmes II, wywodzi się ze starożytnego egipskiego zapisu /ḏḥwty.ms/ (Djehutymes) i oznacza „Rodzi się Tot”. Był synem Totmesa I i jego małżonki Mutnofret, prawdopodobnie córki Ahmose I. Jako potomek mniej znaczącej żony, jego prawa do tronu były ograniczone, dlatego zdecydował się poślubić swoją przyrodnią siostrę Hatszepsut, która miała silniejsze królewskie korzenie. Dzięki temu sojuszowi zabezpieczył sobie tron.
Mutnofret, jako księżniczka królewskiego rodu, prawdopodobnie została poślubiona Totmesowi I dopiero po jego koronacji. Oznacza to, że Totmes II urodził się już jako następca tronu, choć po Hatszepsut, córce faraona z pierwszego małżeństwa. W chwili objęcia władzy był więc nastolatkiem.
Panowanie – realna władza czy marionetkowy król?
Chociaż Totmes II stłumił bunty w Nubii i Lewancie, a także pokonał grupę koczowniczych Beduinów, to kampanie te prowadzone były przez królewskich generałów, a nie samego faraona. Wzbudza to podejrzenia, że nie był on jeszcze pełnoletni w chwili objęcia tronu i że prawdziwą władzę sprawowała Hatszepsut.
Potwierdzeniem tej teorii są reliefy z bramy w Karnaku, gdzie Hatszepsut jest przedstawiona zarówno obok męża, jak i samotnie, co sugeruje, że już za jego życia pełniła rolę dominującą. Po jego śmierci koronowała się na faraona i przejęła władzę nad Egiptem, co potwierdzają inskrypcje, gdzie „agenci królowej faktycznie w kilku miejscach zastąpili imię króla jej własnymi kartuszami”.
Totmes II miał dwoje dzieci: Neferurę, córkę z Hatszepsut, oraz Totmesa III, syna z drugorzędnej małżonki o imieniu Iset.
Spór o długość panowania
Daty i długość rządów Totmesa II stanowią przedmiot sporu wśród egiptologów. Maneton, grecki historyk, przypisał mu 13 lat panowania, lecz niektórzy badacze uważają, że rządził zaledwie 2–3 lata. Najwyższa potwierdzona data z jego panowania pochodzi ze steli z roku 1, dnia 8 miesiąca Achet, co sugeruje, że jego władza była bardzo krótka. Brak większej liczby dokumentów i skarabeuszy poświadczających jego rządy zdaje się potwierdzać tę teorię.
Niektórzy badacze próbują jednak bronić tezy o dłuższym panowaniu. Analizy heliakalnego wschodu Syriusza sugerują, że jego rządy mogły rozpocząć się nawet w 1513 r. p.n.e.. XX-wieczni egiptolodzy najczęściej podają lata 1493–1479 p.n.e. jako okres jego władzy.
Wielu historyków skłania się ku teorii, że Totmes II panował krótko. Na poparcie tej tezy przytacza się:
- Brak monumentalnych zapisów dotyczących jego rządów.
- Minimalną liczbę skarabeuszy z jego imieniem (zaledwie 65, podczas gdy Totmes I miał 241, a Hatszepsut 463).
- Fakt, że najważniejsze budowle przypisywane Totmesowi II zostały uzurpowane przez Hatszepsut lub ukończone przez jego syna, Totmesa III.
- Brak ukończonej świątyni grobowej i większych projektów budowlanych.
Zwolennicy tezy o 13-letnim panowaniu podkreślają, że:
- Ineni, wysoki urzędnik, określił Totmesa II mianem „jastrzębia w gnieździe”, co sugeruje, że objął tron jako dziecko i panował wystarczająco długo, by osiągnąć dorosłość.
- Miał czas na spłodzenie dwojga dzieci, co sugeruje dłuższy okres rządów.
- J. von Beckerath wskazuje na fragmentaryczne inskrypcje mogące odnosić się do 18. roku panowania, co mogłoby oznaczać błąd w datowaniu lub uzurpację inskrypcji przez Hatszepsut.
- Nowe badania archeologiczne sugerują, że KV20, grobowiec Hatszepsut, mógł pierwotnie należeć do Totmesa II, co oznaczałoby, że budowa trwała kilka lat.
- Projekty budowlane w Karnaku, w tym pylony, dziedziniec festiwalowy oraz kaplica na barce, wskazują na trwające kilka lat panowanie.
- Świątynia grobowa w Deir el-Bahari mogła pierwotnie być jego projektem, który Hatszepsut przejęła po jego śmierci.
Ślady Totmesa II w historii
Zachowane do dziś zabytki związane z Totmesem II są nieliczne, co wynika z faktu, że jego żona i następczyni, Hatszepsut, często przejmowała projekty architektoniczne rozpoczęte przez swojego męża, umieszczając na nich własne inskrypcje. Dodatkowo Totmes III, który objął tron po Hatszepsut, przeniósł część pomników w inne miejsca.
Jednym z najważniejszych zabytków związanych z Totmesem II jest wspomniana Stela Asuańska, datowana na pierwszy rok jego panowania. Dokumentuje ona bunt w Górnej Nubii i potwierdza, że faraon musiał stawić czoła wrogom na południu Egiptu.
Innym znaczącym projektem była brama w Karnaku – Totmes II rozpoczął jej budowę na dziedzińcu przed czwartym pylonem świątyni. Jednakże konstrukcja ta została ukończona dopiero za panowania Totmesa III, a za rządów Amenhotepa III brama została rozebrana, a jej elementy wykorzystano do budowy trzeciego pylonu.
W marcu 2020 roku archeolodzy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, kierowani przez Andrzeja Niwińskiego, dokonali niezwykłego odkrycia w Deir el-Bahari. Znaleziono tam kamienną skrzynię skarbów oraz drewniane pudełko, pochodzące sprzed 3500 lat.
Kamienna skrzynia, ukryta i doskonale zakamuflowana wśród innych bloków skalnych, zawierała kilka zawiniątek z lnianego płótna. W jednym z nich znajdował się szkielet gęsi, który złożono w ofierze. Kolejne zawierało jaja gęsie, a trzecie – prawdopodobnie jajo ibisa, które w starożytnym Egipcie miało znaczenie religijne. W pudełku odnaleziono również inskrypcję z imieniem faraona Totmesa II, co potwierdziło jego związek z tym miejscem.
Mumia i grobowiec Totmesa II
Lokalizacja grobowca Totmesa II długo pozostawała nieznana. Istniały spekulacje, że mógł on zostać pierwotnie pochowany w KV42, jednak brak królewskiego wyposażenia pogrzebowego sugerował, że miejsce to nigdy nie zostało wykorzystane do pochówku.
W 2022 roku brytyjsko-egipska ekspedycja archeologiczna, kierowana przez McDonald Institute for Archaeological Research oraz Ministerstwo Turystyki i Starożytności, odkryła w Western Wadis, nieopodal Doliny Królów, grobowiec oznaczony jako C4. Był on wypełniony gruzem, co przypominało stan, w jakim znajdował się słynny grobowiec KV5.
Teraz, egipskie Ministerstwo Turystyki ogłosiło, że grobowiec C4 należał do Totmesa II. Wnętrze było typowe dla królewskich pochówków: niebieski sufit ozdobiony żółtymi gwiazdami, inskrypcje z imieniem faraona oraz odniesienia do jego żony, Hatszepsut.
Mumia Totmesa II została odnaleziona już w 1881 roku w Królewskiej Skrytce w Deir el-Bahari, gdzie spoczywały również inne mumie władców XVIII i XIX dynastii, w tym Totmesa I, Totmesa III, Ramzesa II oraz Setiego I.
Rozpakowania mumii dokonano 1 lipca 1886 roku pod nadzorem Gastona Maspero. Ciało faraona nosiło liczne obrażenia zadane pośmiertnie, najprawdopodobniej przez rabusiów grobowców. Lewa ręka została oderwana w stawie barkowym, a prawa odrąbana poniżej łokcia. Klatka piersiowa i brzuch były rozcięte, a prawa noga odcięta od reszty ciała.
Co więcej, według Maspero Totmes II prawdopodobnie cierpiał na poważną chorobę. Ledwo skończył trzydzieści lat, gdy padł ofiarą dolegliwości, której ślady przetrwały mimo procesu balsamowania. Skóra była pokryta plamami i bliznami, a górna część czaszki – łysa. Jego ciało było wychudzone i pozbawione siły.
W kwietniu 2021 roku jego mumia została przeniesiona do Narodowego Muzeum Cywilizacji Egipskiej w ramach wielkiego wydarzenia znanego jako Złota Parada Faraonów.
Fot. Ministry of Tourism and Antiquities/Facebook
Katarzyna Fiołkowska
