Na całym świecie dochodziło w latach 60-tych do ważnych przemian. Kulturalnych, seksualnych, politycznych i historycznych, których kulminacja przypada właśnie na rok 1968. Dla Czechosłowacji był, to czas krótkiej wolności, zakończony zbrojną interwencją wojsk Układu Warszawskiego i represjami. Jak doszło do Praskiej Wiosny i jakie były jej konsekwencje? Dlaczego właśnie ten rok miał coś zmienić? Jak wyglądał wtedy świat?
Czytaj część pierwszą
Największe konsekwencje roku 1968 poniosła z pewnością Czechosłowacja, w której „porządki” zaprowadziły wojska obcych państw a w wyniku późniejszej normalizacji musiała cofnąć się historycznie o kilka lat. Ustrój socjalistyczny w Czechosłowacji należy liczyć od 25 lutego 1948 roku, kiedy to Komunistyczna Partia Czechosłowacji przejęła władzę w państwie. W krótkim czasie zaczęły się tzw. monstprocesy (procesy polityczne) oraz kolektywizacja majątków rolnych. W 1949 roku rozpoczęły się również działania przeciwko Kościołowi, zerwano stosunki z Watykanem, zamykano klasztory[14]. Działania rządu zmieniły się jednak po 1953 roku – po śmierci Stalina i przemówieniu Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR w 1956 roku – z którym zakończył się kult jednostki byłego dygnitarza w krajach socjalistycznych[15]. Nadal jednak stawiano na przemysł ciężki oraz eksploatację zasobów naturalnych, co doprowadziło do coraz większego osłabienia gospodarki państwa. Produkcja przemysłowa wzrastała w znaczenie wolniejszym tempie niż zakładały kolejne plany pięcioletnie. Na początku lat 60. odżyła natomiast kultura, mniej przesiąknięta ideologią, na którą można było uzyskać dotacje. To wtedy tworzyli tacy pisarze jak Milan Kundera, Bohumil Hrabal, czy późniejszy prezydent Václav Havel, a produkcje filmowe z tzw. Czechosłowackiej Nowej Fali niejednokrotnie stawały się kandydatami do Oscara, w tym zwycięzca tej nagrody w kategorii filmu nieanglojęzycznego w 1968 roku „Pociągi pod specjalnym nadzorem” na podstawie powieści Bohumila Hrabala. Na XII Zjeździe KPCz w 1962 roku podjęto decyzję o większym wsparciu dla rozwoju nauki, sztuki i oświaty. Zaczęto wydawać prace naukowe zagranicznych uczonych, złagodzono cenzurę dla czechosłowackich naukowców, możliwe stały się wyjazdy na Zachód. W 1966 roku wprowadzono tzw. prawo prasowe. Powstał nowy organ odpowiedzialny za cenzurę – Centralny Urząd ds. Publikacji – który w założeniu mógł zwrócić uwagę na pewne kontrowersyjne kwestie w publikacji zalecając ich zmianę, jednak wydawca nie musiał zastosować się do uwag. Urząd miał być otwarty na sugestie i dyskusje w sprawie publikacji[16]. W 1965 roku zaczęto wprowadzać zmiany w wielu gałęziach gospodarki, m.in. w hutnictwie. Kolejne reformy planowano wprowadzać od 1 stycznia 1967 roku. Zaczęto odnotowywać przyrosty w gospodarce, produkcja jednak nadal wymagała wysokich kosztów, a państwo ustalało też ceny, co hamowało rozwój przedsiębiorstw. Domagano się rozliczenia z przeszłością, pełnej rehabilitacji ofiar prześladowań w latach 50. oraz wolności obywatelskiej. Istniał również problem Słowacji, która nie czuła się równa we wspólnym państwie. Tak samo jak w Polsce, Czechosłowacja zerwała stosunki z Izraelem (po tzw. wojnie sześciodniowej) i pogorszyła się sytuacja obywateli pochodzenia żydowskiego. W dniach 27-29 czerwca 1967 roku odbył się zjazd pisarzy, podczas którego przemówienie ”2000 słów” wygłosił Ludvík Vaculík[17].
Fot. Wikimedia Commons
Pisarz zaznaczył w nim, że po wojnie władzę w kraju przejęli ludzie niekompetentni, którymi obywatele szybko poczuli się rozczarowani. Obwinił o obecny stan rzeczy całe społeczeństwo, ale za najbardziej winnych uznał aparat partyjny. Chociaż rozpoczęto wdrażanie zmian, nadal odpowiadali za nie funkcjonariusze przeciwni reformom. Wzywał też obywateli do walki o swoje prawa w rozpoczętym procesie demokratyzacji, do zadawania pytań dotyczących swoich pensji, kosztów produkcji czy planów przedsiębiorstw oraz do odwołania ze stanowisk osób nadużywających swoich praw. W przemówieniu wspomniana została również groźba interwencji państw ościennych, konieczność pokojowego i zgodnego z prawem wprowadzania zmian oraz deklaracja, że Czechosłowacji zależy na dotrzymaniu umów międzynarodowych i podtrzymaniu sojuszów[18]. Przemówienie to rozpoczęło lawinę kolejnych wystąpień artystów. W kwestii słowackiej zaczął się z kolei wypowiadać Aleksander Dubček – Słowak i I sekretarz Komunistycznej Partii Słowacji. 31 października 1967 roku miała miejsce awaria prądu w osiedlu akademickim na Strahowie. Studenci z zapalonymi świeczkami urządzili pochód do centrum miasta. Milicja użyła względem nich siły, co wywołało odzew Prażan i reszty ośrodków akademickich w kraju. W dniach 8-9 grudnia podczas wizyty w Pradze, Leonid Breżniew stwierdził, że I sekretarz Novotný nie jest w stanie zapanować nad sytuacją w kraju, postanowił jednak zaczekać na rozwój wypadków. Po jego wyjeździe partia postanowiła załagodzić problem studencki krytykując brutalną interwencję milicji i obiecując ukarać winnych jej przebiegu. Na kolejnym spotkaniu KC zaczęto również omawiać Program Politycznego i Gospodarczego Działania w celu rozwiązania bieżących problemów w państwie. Przygotowano także 1032 nakazy aresztowań wśród opozycji m.in. Aleksandra Dubčeka, przedstawicieli artystów, dziennikarzy i studentów. Na kolejnym posiedzeniu KC w styczniu 1968 roku omawiano kandydatury na urząd nowego I sekretarza. Ku zdziwieniu wszystkich, Novotný poparł niespodziewaną propozycję Oldřicha Černíka, aby nowym sekretarzem został Aleksander Dubček, z którym był skonfliktowany. Dziś uważa się tę decyzję za przemyślany zabieg taktyczny. I sekretarz mógł liczyć na odrzucenie kandydatury Słowaka przez czeskich działaczy partyjnym, a w razie jego wygranej na manipulowanie Dubčekiem. 5 stycznia 1968 roku wybrano nowego I sekretarza. Aleksander Dubček posługiwał się płynnie językiem rosyjskim, w młodości mieszkał również w Związku Radzieckim, wstąpił do partii w 1939 roku, pięć lat później walczył w powstaniu słowackim, studiował prawo w Bratysławie oraz ukończył Wyższą Szkołę Partyjną w Moskwie. W środowisku partyjnym uchodził jednak za biernego działacza i nikt nie mógł się spodziewać, że dokona jakichkolwiek zmian w kraju[19]. 6 marca po raz pierwszy opublikowano komunikat z posiedzenia Prezydium KC w mediach, które cieszyły się coraz większą swobodą. Cenzura przestała obowiązywać, zaczęto poruszać dotąd zakazane tematy, rozliczać oprawców i rehabilitować ofiary z okresu stalinizmu. Partia zaczęła rzeczowo odpowiadać na pytania społeczeństwa, spotkania z młodzieżą były transmitowane przez radio, wzrastała ufność w stosunku do polityków[20]. Prasa chcąc nadrobić lata cenzury, zaczęła publikować wszystko, nie bacząc na słowa i możliwe konsekwencje. Doprowadziło to do szeregu samobójstw m.in. wśród pracowników służb bezpieczeństwa. Pierwsze ostrzeżenie ze strony reszty państw socjalistycznych (poza Rumunią) miało miejsce na spotkaniu delegatów w Dreźnie, podczas którego zamiast kwestii gospodarczych omawiano problem Czechosłowacji[21]. 30 marca Zgromadzenie Narodowe wybrało nowego prezydenta – Ludvíka Svobodę. Wybór byłego dowódcy czechosłowackiego korpusu w ZSRR do 1949 roku miał być gestem w stronę Związku. Svoboda jako pierwszy w nowym ustroju złożył też wieniec na grobie prezydenta Masaryka[22]. W kwietniu uchwalono Program Działania obejmujący m.in. kwestie wyrównania stopy życiowej Czechów i Słowaków do 1980 roku, większej samodzielności przedsiębiorstw czy współpracy międzynarodowej. Miał to być ogólny zarys przyszłej polityki zagranicznej na następne 2 lata. Reformy dotyczyły wszystkich sfer życia społecznego[23]. 1 maja obchodzono tego roku wyjątkowo hucznie i radośnie, inicjatorem pochodu było przede wszystkim społeczeństwo. Świętowanie, przerodzone w dyskusje, trwało do późnych godzin nocnych. I sekretarz cieszył się już wtedy dużą popularnością[24]. 6 maja KPZR zwołał 10-dniową tajną naradę bez udziału czechosłowackich delegatów[25]. 20 czerwca odbyły się na terenie Czechosłowacji manewry wojskowe wspólnych wojsk. Wcześniej miały one miejsce także na terenie Polski i NRD, po których zakończeniu wojsko pozostało pod południową granicą z Czechosłowacją[26]. 4-6 sierpnia kierownictwo KPCz otrzymało wezwanie do Warszawy, które odrzuciło. Następne spotkanie odbyło się w dniach 14-15 lipca, ale bez udziału Czechosłowacji. Zdarzenie było szeroko komentowane w prasie wszystkich krajów socjalistycznych. 17 lipca KPCz opublikowało wnioski z tego spotkania wraz z własnymi komentarzami. 18 lipca sam I sekretarz przemówił do narodu czechosłowackiego, chcąc go uspokoić. W tym czasie poparcie dla partii wynosiło już 78% (na Słowacji 86%), podczas gdy przed wydarzeniami styczniowymi było to tylko 23%[27]. ZSRR zaproponował kolejne spotkanie. KPCz nie chciało jednak (dla bezpieczeństwa) opuszczać granic państwa. Ustalono spotkanie na 29 lipca w miejscowości Čierna nad Tisou (dziś granica słowacko-ukraińska). Była już wtedy opracowana tajna operacja ”Dunaj” dot. inwazji na Czechosłowację. Nie spisano żadnego dokumentu, jednak strona czechosłowacka obiecała m.in. powstrzymać tendencje antysocjalistyczne w kraju, czy wprowadzić kontrolę nad mediami. 3 sierpnia miał miejsce zjazd socjalistycznych dygnitarzy w Bratysławie, podczas którego pracowano nad wspólną deklaracją. Ważne okazało się zdanie „Poparcie, ochrona i umocnienie zdobyczy, które narody osiągnęły dzięki swym bohaterskim wysiłkom, ofiarnej pracy ludu każdego kraju, stanowią wspólny internacjonalistyczny obowiązek wszystkich krajów socjalistycznych ”, które miało później usprawiedliwiać inwazję. Vasil Bil’ak miał wtedy również przekazać stronie radzieckiej, tajny list z prośbą o ”bratnią pomoc”. Oficjalnie jednak spór został zażegnany[28].
Fot. Wikimedia Commons
W porównaniu z procesem wdrażanych przez kilka miesięcy przemian, interwencja miała krótki przebieg. W KPCz znaleźli się nawet „zdrajcy” ją popierający. Rozpoczęcie operacji „Dunaj” zaplanowano na 20 sierpnia na 23:00 (godzina „H”), jednak opóźniła się m.in. ze względu na różnicę czasu między Czechosłowacją i ZSRR czy niedostatecznym przygotowaniem czechosłowackich konspiratorów w szeregach partii. O wyznaczonej godzinie udało się jednak radzieckim komandosom rozpocząć opanowywanie praskiego lotniska w Ružyni, aby mogły na nim lądować samoloty ze sprzętem. Armii czechosłowackiej jak i samemu społeczeństwu nakazano nie stawiać oporu. 21 sierpnia około godziny 4 rano opanowano gmach KC. Dubček wraz z kilkoma politykami zostali niezwłocznie internowani do ZSRR. Tego samego dnia z Drezna zaczęła nadawać stacja radiowa „Wełtawa” mająca wyjaśniać interwencję jako prośbę ze strony samej Czechosłowacji, nikt jednak nie zadbał o odpowiednią znajomość języka czeskiego speakerów. KPCz rozpoczęło obrady nadzwyczajne. Zgromadzenie Narodowe potępiło interwencję. W Belgradzie przebywało czterech ministrów, którzy umówili się na spotkanie z Josipem Broz-Tito, a następnie z Nicolae Ceaușescu. 24 sierpnia Jiří Hájek udał się do gmachu ONZ w Nowym Jorku, aby przedstawić stanowisko Czechosłowacji. Tysiące obywateli w kraju wyszły na ulice, usuwano wszelkie tablice i znaki informacyjne, zastępowały je transparenty inapisy na murach. Wciąż działała prasa i radio, nie wyłączono linii telefonicznych. 22 sierpnia zwołano tajny zjazd partii w Pradze, na którym zjawiło się 79% wezwanych delegatów. Rozmowy dotyczyły stanowiska kraju, apelowano do partii komunistycznych na Zachodzie o zerwanie kontaktów z okupantem, żądano wycofania wojsk i uwolnienia działaczy, grożono strajkiem generalnym, oraz wybrano nowy Komitet Centralny. Strajk odbył się w akompaniamencie syren robotniczych i kościelnych dzwonów. 23 sierpnia do Moskwy udała się delegacja, której część została wybrana przez KCPZ. Na miejscu podpisano tzw. Protokół moskiewski składający się z 15 punktów. Należało do nich m.in. uznanie poprzedniego zjazdu KC i jego wyborów za nieważne, zwolnienie wszystkich działających przeciwko ustroju komunistycznemu, umocnienie organów bezpieczeństwa, zachowanie stanowisk przez grupę polityków promoskiewskich, zaprzestanie rozmów o interwencji na arenie międzynarodowej (jak to miało miejsce chociażby w Nowym Jorku). Całe porozumienie miało pozostać tajne. Strona radziecka zobowiązała się do stopniowego wycofywanie wojsk z Czechosłowacji[29].
Delegacja powróciła z Moskwy 27 sierpnia i przedstawiła społeczeństwu warunki protokołu. Członkowie nowo wybranego KC złożyli swoje mandaty. Normalizacja oznaczała „odnowienie autorytetu i funkcji wykonawczych wszystkich organów państwowych, partyjnych oraz społecznych, czasowe ograniczenie niektórych demokratycznych praw w sferze wolności słowa i stowarzyszeń, nadrobienie ekonomicznych konsekwencji wojskowej interwencji oraz stopniowe wycofywanie obcych wojsk.”. Wracała cenzura, wprowadzono m.in. karę pieniężną za jej nieprzestrzeganie czy zawieszenie w wykonywanej funkcji, doszło do zmiany osób odpowiedzialnych za prasę i radio[30]. Przyjęto nową konstytucję i dokonano federalizacji państwa[31].
Operację „Dunaj” uznaje się za pierwszą największą operację po II wojnie światowej. Brało w niej udział 450 tysięcy żołnierzy, przeszło 6 tysięcy czołgów i tysiąc samolotów po stronie okupanta[32]. Szacuje się, że życie straciły 72 osoby a kilkaset zostało rannych. Najbardziej ucierpiały czechosłowackie drogi i mosty[33]. W interwencji brało udział pięć państw: ZSRR, Bułgaria, NRD, Węgry i Polska. Nie wszystkie państwa socjalistyczne ją poparły. Dla Albanii operacja stała się pretekstem do wystąpienia z Układu Warszawskiego a Rumunia zażądała nawet na forum ONZ sankcji dla wspomnianej „piątki”. Można też uznać, że wraz z Praską Wiosną zakończyło się poparcie wśród partii komunistycznych na Zachodzie, co raczej nie zrobiło wrażenia na ZSRR[34]. Czesi i Słowacy musieli czekać kolejne przeszło dwadzieścia lat na szansę odzyskania wolności.
Czytaj część pierwszą
Dagmara Chaława
Bibliografia:
Walker, Wydarzenia z Chicago, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Unger, 1968, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Sowa, Tęczowa rewolucja. Nowa Lewica lat 60., w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
J-Y. Potel, Ten śliczny miesiąc maj, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Koniec z Miss America! (1968), w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Vaculík, 2000 słów skierowanych do robotników, rolników, urzędników, artystów i wszystkich, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Flores, ‘68 we Włoszech, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Gdula, Potulność fakultetów, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Jarosiński, Tajny referat Chruszczowa o kulcie jednostki i zbrodniach Stalina, dzieje.pl, 2018 [online], <https://dzieje.pl/aktualnosci/tajny-referat-chruszczowa-o-kulcie-jednostki-i-zbrodniach-stalina-0> [dostęp: 21.09.2018].
L. King, Mam marzenie, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
„Nasz ruch był projugosławiański”, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Osęka, Marzec 1968, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Kwapis, Praska Wiosna, Toruń 2004.
Jakovina, Tito a Sowieci, Amerykanie i państwa niezaangażowane; studenci, konserwatyści i reformatorzy, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Walki klasowe we Włoszech w latach 1968-1973, www.rozbrat.org, 2009 [online], <http://www.rozbrat.org/historia/34-walki-spoleczne-na-swiecie/518-walki-klasowe-we-wloszech-w-latach-1968-1973> [dostęp:18.09.2018].
Kraushaar, Rok 1968 w Niemieckiej Republice Federalnej, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008.
Przypisy:
[14]R. Kwapis, Praska Wiosna, Toruń 2004, s. 9-18.
[15]M. Jarosiński, Tajny referat Chruszczowa o kulcie jednostki i zbrodniach Stalina, dzieje.pl, 2018 [online], <https://dzieje.pl/aktualnosci/tajny-referat-chruszczowa-o-kulcie-jednostki-i-zbrodniach-stalina-0> [dostęp: 21.09.2018].
[16] R. Kwapis, Praska Wiosna, Toruń 2004, s. 20-25.
[17]Tamże, s. 29-32.
[18]L. Vaculík, 2000 słów skierowanych do robotników, rolników, urzędników, artystów i wszystkich, w: Rewolucje 1968, Warszawa 2008, s. 182-185.
[19]R. Kwapis, Praska Wiosna, Toruń 2004, s. 33-42.
[20]Tamże, s. 48-53.
[21]Tamże, s. 55-56.
[22]Tamże, s. 59-60.
[23]Tamże, s. 65-76.
[24]Tamże, s. 147-148.
[25]Tamże, s. 152.
[26]Tamże, s. 197.
[27]Tamże, s. 207-212.
[28]Tamże, s. 216-222.
[29]Tamże, s. 228-244.
[30]Tamże, s. 254-258.
[31]Tamże, s. 266-270.
[32]Tamże, s. 247-248.
[33]Tamże, s. 257.
[34]Tamże, s. 249-250.
