Tego dnia 1912 roku powstała Republika Chińska, tym samym Chiny wkroczyły w nową epokę, ogłaszając koniec cesarstwa
Republika Chińska była efektem lat walk i reform, które doprowadziły do obalenia dynastii Qing. Jej powstanie stało się punktem zwrotnym w historii Chin, otwierając drogę do modernizacji i przemian społeczno-politycznych. Był to także początek długiej drogi ku stabilizacji i głębokiego rozwoju państwa.
Cesarstwo Qing, ostatnia dynastia cesarska Chin, przez wieki było symbolem stabilności i siły w regionie. Jednak w XIX wieku Chiny stanęły w obliczu wewnętrznych kryzysów oraz presji zewnętrznej.
Wojny opiumowe, nierówne traktaty z mocarstwami zachodnimi i powstania, takie jak Taiping, znaczną miarą osłabiły strukturę państwa. Modernizacja i reformy przeprowadzane przez cesarzową Cixi oraz innych liderów okazały się niewystarczające, by sprostać wyzwaniom nowoczesności.
Na początku XX wieku pojawiły się ruchy reformatorskie, takie jak ruch 100 dni reform w 1898 roku, oraz coraz silniejsza opozycja wobec systemu cesarskiego. Przestarzałe metody rządzenia i brak skutecznych rozwiązań gospodarczych sprawiły, że cesarstwo traciło autorytet w oczach swoich obywateli.
Ostatecznie w 1911 roku po serii buntów i niepowodzeń militarnych, Cesarstwo Qing upadło, ustępując miejsca nowemu porządkowi politycznemu. Upadek dynastii Qing był także momentem, w którym naród chiński zaczął kształtować swoją nowoczesną tożsamość. Zmiany te miały wpływ na wszystkie warstwy społeczeństwa, od elit politycznych po zwykłych obywateli.
Rewolucja Xinhai – iskra zmian w Chinach
Rewolucja Xinhai, która rozpoczęła się 10 października 1911 roku, stanowiła kluczowy moment oraz punkt zwrotny w historii Chin. Rozpoczęła się od buntu w mieście Wuhan, gdzie wojskowi i rewolucjoniści, zmęczeni korupcją i nieskutecznością cesarskiego rządu, postanowili podnieść broń przeciwko dynastii Qing. Powstanie szybko rozprzestrzeniło się na inne prowincje, zyskując poparcie lokalnych elit, intelektualistów i ludności.
Głównym celem rewolucjonistów było obalenie monarchii i wprowadzenie nowoczesnego systemu republikańskiego. Wydarzenia te miały charakter spontaniczny, ale były również wynikiem długotrwałych przygotowań organizacji takich jak Zjednoczone Towarzystwo Rewolucyjne Sun Jat-sena.

Pałac Letni w Pekinie – Dawna rezydencja stanowiąca miejsce letniego odpoczynku cesarzy chińskich z dynastii Qing, pamiątka po dwóch tysiącach lat monarchii w Chinach, autor zdjęcia: Marta Gurbała
Rewolucja zakończyła się sukcesem, gdy cesarz Puyi abdykował w lutym 1912 roku, torując drogę do powstania Republiki Chińskiej. Wydarzenia rewolucji Xinhai ukazały głębokie pragnienie zmian wśród Chińczyków, zmęczonych starym porządkiem. Był to również moment, w którym Chiny otworzyły się na światowe idee modernizacji i reform.
Deklaracja Republiki – narodziny nowego ustroju
1 stycznia 1912 roku ogłoszono powstanie Republiki Chińskiej, co stanowiło ważny moment w historii tego kraju. W ponad miesiąc później 12 lutego, regentka i cesarzowa wdowa Longyu podpisała dekret abdykacyjny w imieniu cesarza Xuantong, kończący kilka tysięcy lat historii chińskiej monarchii.
Tymczasowym prezydentem Republiki Chińskiej został Sun Jat-sen, lider ruchu rewolucyjnego, znany ze swojej wizji modernizacji Chin. Deklaracja republiki nie tylko formalnie zakończyła panowanie dynastii Qing, ale także stała się symbolem narodzin nowej epoki politycznej, opartej na ideach demokracji, nacjonalizmu i dobrobytu społecznego.
Proces tworzenia republiki był pełen wyzwań. Młode państwo musiało zmierzyć się z brakiem jednolitej struktury rządowej, a także z oporem konserwatywnych sił pragnących przywrócenia monarchii.
Mimo to, ogłoszenie republiki zapoczątkowało proces modernizacji i zmian ustrojowych, które na zawsze zmieniły oblicze Chin. Wprowadzenie nowego systemu rządów pozwoliło na stworzenie fundamentów pod demokratyczne instytucje. Choć nie wszystkie idee udało się zrealizować od razu, Republika Chińska stała się inspiracją dla przyszłych pokoleń.
Sun Jat-sen – ojciec Republiki Chińskiej
Sun Jat-sen, uznawany za ojca Republiki Chińskiej, odegrał kluczową rolę w procesie transformacji Chin. Urodził się w 1866 roku w rodzinie rolniczej i zdobył wykształcenie w Hongkongu, gdzie zetknął się z ideami zachodniego liberalizmu oraz nowoczesnej medycyny. Jego wizja, oparta na trzech zasadach ludowych: nacjonalizmie, demokracji i dobrobycie ludowym, stała się fundamentem ideologicznym nowego państwa.
Sun był liderem wielu ruchów rewolucyjnych, a jego umiejętność jednoczenia ludzi wokół wspólnej idei uczyniła go jednym z najbardziej szanowanych przywódców tamtych czasów. Choć jego prezydentura była krótka, Sun Jat-sen pozostawił trwały ślad w historii jako symbol walki o wolność i nowoczesność Chin.
Jego idee były kontynuowane przez kolejne pokolenia liderów, którzy dążyli do zrealizowania jego wizji nowoczesnego państwa. Sun Jat-sen stał się także inspiracją dla ruchów rewolucyjnych w innych krajach Azji.
Pierwszy Tymczasowy Rząd. Początek budowy państwa
Po ogłoszeniu Republiki Chińskiej w 1912 roku utworzono pierwszy tymczasowy rząd z siedzibą w Nankinie. Jednak w wyniku zwycięstwa komunistycznej rebelii w Chinach kontynentalnych, musiał tymczasowo przenieść się ze swojej konstytucyjnej stolicy na wyspę Tajwan.
Historycznie jednak, Tajwan nigdy nie był pod władzą żadnej z dynastii chińskich z kontynentu. Głównym zadaniem rządu było stworzenie podstaw dla nowego systemu politycznego i administracyjnego. Rząd ten składał się z przedstawicieli różnych ugrupowań politycznych, co miało zapewnić szerokie poparcie dla nowego ustroju.
Wprowadzenie pierwszej konstytucji oraz ustanowienie instytucji demokratycznych były kluczowymi osiągnięciami tymczasowego rządu. Jednak ten okres był również naznaczony napięciami i konfliktami, zwłaszcza między siłami rewolucyjnymi a dawnymi zwolennikami monarchii.
Mimo trudnych początków, pierwszy tymczasowy rząd stał się fundamentem dla dalszego rozwoju Republiki Chińskiej. Decyzje podjęte przez ten rząd miały istotny wpływ na kształt przyszłych reform politycznych i gospodarczych. Był to czas budowania instytucji, które miały zapewnić stabilność młodej republiki.
Abdykacja cesarza Puyi. Symboliczny koniec Cesarstwa Abdykacja cesarza Puyi, ostatniego władcy dynastii Qing, miała miejsce 12 lutego 1912 roku, stając się symbolicznym końcem ponad dwóch tysięcy lat rządów cesarskich w Chinach. Decyzję o abdykacji podjęto pod presją Yuan Shikaia, który negocjował warunki pokojowego przekazania władzy rewolucjonistom.
Cesarz Puyi, zaledwie 6-latek, zachował formalny tytuł i prawo do zamieszkania w Zakazanym Mieście, jednak faktyczna władza przeszła w ręce nowo powstałej Republiki Chińskiej.

Zakazane Miasto (Pałac Cesarski) – dawny pałac cesarski dynastii Ming i Qing, znajdujący się w centrum Pekinu, autor zdjęcia: Marta Gurbała
Abdykacja odbyła się na mocy „Dekretu o rezygnacji cesarza”, który zapewniał rodzinie cesarskiej pewne przywileje, w tym ochronę i wsparcie finansowe. Akt ten miał na celu uniknięcie dalszego rozlewu krwi i zapewnienie względnej stabilności w okresie przejściowym.
Mimo formalnego zakończenia monarchii, wiele regionów kraju wciąż zmagało się z niestabilnością, a sam Yuan Shikai wkrótce podjął kontrowersyjną próbę przywrócenia cesarstwa w 1916 roku, co zakończyło się polityczną klęską i kompromitacją jego rządów. Po śmierci Yuana kraj pogrążył się w erze watażków, co opóźniło stabilizację polityczną.
Stosunki międzynarodowe Republiki Chińskiej
Republika Chińska od momentu swojego powstania zmagała się z koniecznością ugruntowania swojej pozycji na arenie międzynarodowej. Początkowo młode państwo starało się zyskać uznanie światowych mocarstw, co nie było łatwe w obliczu jego wewnętrznej niestabilności.
W czasie I wojny światowej Chiny dołączyły do Ententy, co umożliwiło im uczestnictwo w konferencji pokojowej w Wersalu, choć nie uzyskano tam pełnej realizacji chińskich interesów, szczególnie w sprawie Shandongu.
W latach 20. XX wieku Chiny coraz bardziej angażowały się w dyplomację wielostronną, w tym w ramach Ligi Narodów, starając się zwalczać imperializm mocarstw zachodnich. Jednocześnie Republika Chińska musiała stawić czoła narastającej agresji Japonii, która od czasu aneksji Korei w 1910 roku, wyraźnie dążyła do rozszerzenia swojej strefy wpływów w Azji Wschodniej.
Punktem kulminacyjnym tych napięć był incydent mukdeński z 1931 roku, który doprowadził do powstania marionetkowego państwa Mandżukuo. W czasie II wojny chińsko-japońskiej Republika Chińska starała się uzyskać wsparcie międzynarodowe, szczególnie ze strony Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.
Po zakończeniu II wojny światowej Chiny stały się jednym z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ, co podkreślało ich znaczenie na arenie międzynarodowej, mimo że kraj nadal zmagał się z wewnętrznymi konfliktami.
Armia Republiki Chińskiej
Armia Republiki Chińskiej, utworzona po upadku dynastii Qing, była początkowo słabo zorganizowana i składała się głównie z oddziałów lokalnych dowódców wojskowych. Próby modernizacji armii rozpoczęły się w latach 20. XX wieku, głównie dzięki reformom wprowadzonym przez Kuomintang pod kierownictwem Czang Kaj-szeka. Powstały nowe akademie wojskowe, takie jak Akademia Whampoa, która odegrała kluczową rolę w szkoleniu nowoczesnych kadr dowódczych.
W okresie walk z watażkami, armia była wykorzystywana zarówno do jednoczenia kraju, jak i do tłumienia buntów wewnętrznych. W czasie II wojny chińsko-japońskiej armia chińska stawiła czoła znacznie lepiej wyposażonym siłom japońskim, prowadząc zarówno regularne bitwy, jak i działania partyzanckie.
Po zakończeniu wojny z Japonią armia Republiki Chińskiej została zaangażowana w wojnę domową przeciwko siłom komunistycznym Mao Zedonga. Mimo wsparcia ze strony Stanów Zjednoczonych armia republikańska nie była w stanie pokonać komunistów, co doprowadziło do jej wycofania się na Tajwan w 1949 roku. Na wyspie kontynuowano reformy wojskowe, przekształcając armię w nowoczesną siłę zbrojną.
Republika Chińska – krótka historia
Republika Chińska powstała w wyniku rewolucji Xinhai i abdykacji ostatniego cesarza z dynastii Qing w 1912 roku. Była to pierwsza republika w historii Chin, która miała na celu modernizację kraju i stworzenie nowoczesnych instytucji politycznych. Mimo ambitnych planów, Republika od początku zmagała się z wewnętrznymi konfliktami, korupcją i naciskami ze strony obcych mocarstw.
Okres republikański można podzielić na kilka kluczowych etapów: era militarystów, dekada nankińska, II wojna chińsko-japońska oraz wojna domowa. Każdy z tych okresów miał swoje specyficzne wyzwania i wpłynął na kształt współczesnych Chin. Choć Republika Chińska przetrwała na kontynencie do 1949 roku, jej spuścizna nadal jest widoczna na Tajwanie, gdzie kontynuuje swoje istnienie.
Republika Chińska w erze militarystów
Po śmierci Yuan Shikaia w 1916 roku, Chiny pogrążyły się w chaosie ery militarystów, która trwała do końca lat 20. XX wieku. Władza centralna praktycznie przestała istnieć, a kraj został podzielony na regiony kontrolowane przez lokalnych watażków. Każdy z nich posiadał własną armię i prowadził niezależną politykę, co prowadziło do częstych konfliktów i destabilizacji kraju.
W tym okresie doszło do wielu prób zjednoczenia Chin, jednak żadne z nich nie przyniosły trwałego efektu. Równocześnie niektóre regiony rozpoczęły reformy modernizacyjne, które przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i infrastrukturalnego. Ważnym momentem była próba zjednoczenia podjęta przez Kuomintang, która zapoczątkowała Ekspedycję Północną w 1926 roku.
Era militarystów była czasem wielkiego cierpienia dla ludności cywilnej, która musiała znosić ciężary nieustannych walk i grabieży. Mimo to, okres ten przygotował grunt pod późniejsze próby zjednoczenia kraju i budowę nowoczesnych struktur państwowych.
Dekada Nankinu
Dekada Nankinu, trwająca od 1927 do 1937 roku, była okresem względnej stabilności i odbudowy pod rządami Kuomintangu. Po zakończeniu Ekspedycji Północnej Kuomintang, pod przywództwem Czang Kaj-szeka, ustanowił swoją stolicę w Nankinie i rozpoczął proces modernizacji kraju. Rząd nankiński skupił się na rozwoju infrastruktury, reformach edukacyjnych oraz unowocześnieniu gospodarki.
W czasie dekady Nankinu rząd wprowadził również liczne reformy społeczne, mające na celu poprawę życia ludności, takie jak ograniczenie pracy dzieci i rozwój opieki zdrowotnej. Mimo tych osiągnięć, Kuomintang musiał zmagać się z wewnętrzną korupcją, brakiem skutecznej administracji na prowincji oraz rosnącym zagrożeniem ze strony komunistów.
Ten okres zakończył się wybuchem II wojny chińsko-japońskiej w 1937 roku, która przyniosła nowe wyzwania i istotne rezultaty dla Chin.
II wojna chińsko-japońska
II wojna chińsko-japońska, trwająca od 1937 do 1945 roku, była jednym z najbardziej fatalnych okresów w historii Republiki Chińskiej. Konflikt rozpoczął się incydentem na moście Marco Polo, który doprowadził do pełnoskalowej inwazji Japonii na Chiny. W czasie wojny Chiny poniosły ogromne straty ludnościowe i materialne, a wiele miast, takich jak Nankin, stało się miejscem masakr i zbrodni wojennych.
Republika Chińska, pod przewodnictwem Czang Kaj-szeka, stawiła czoła agresorowi, korzystając zarówno z pomocy międzynarodowej, jak i współpracy z komunistami w ramach drugiego Frontu Zjednoczonego. Mimo licznych porażek militarnych, Chiny zdołały utrzymać swoją niepodległość i stały się jednym z aliantów w czasie II wojny światowej.
Po zakończeniu wojny w 1945 roku Chiny odzyskały część terytoriów utraconych na rzecz Japonii, jednak zniszczenia wojenne i wyczerpanie społeczeństwa miały długotrwały wpływ na dalszy rozwój kraju. Konflikt ten umocnił jednak międzynarodową pozycję Republiki Chińskiej, która stała się jednym z założycieli Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Republika Chińska w chińskiej wojnie domowej i upadek Republiki
Po zakończeniu II wojny światowej Republika Chińska znalazła się w stanie intensywnej wojny domowej z Komunistyczną Partią Chin (KPCh). Konflikt ten, który wybuchł na nowo w 1946 roku, był wynikiem nierozwiązanych napięć między Kuomintangiem a komunistami, które sięgały lat 20. XX wieku. Mimo początkowych sukcesów sił republikańskich, KPCh, pod wodzą Mao Zedonga, zyskała przewagę dzięki poparciu chłopstwa i skutecznej strategii partyzanckiej.
W 1949 roku wojska komunistyczne przejęły kontrolę nad Pekinem, a Czang Kaj-szek wraz z rządem Republiki Chińskiej wycofał się na Tajwan. Ogłoszenie powstania Chińskiej Republiki Ludowej przez Mao Zedonga 1 października 1949 roku oznaczało ostateczny upadek Republiki Chińskiej na kontynencie.

Portret Mao Zedonga na Bramie Niebiańskiego Spokoju na placu Tian’anmen w Pekinie, autor zdjęcia: Marta Gurbała
Na Tajwanie Republika Chińska kontynuowała swoje istnienie jako niezależne państwo, utrzymując roszczenia do całych Chin. Konflikt między obiema stronami trwał przez kolejne dekady, a podział ten wciąż wpływa na relacje między Tajwanem a Chińską Republiką Ludową.
Bibliografia:
- Spence Jonathan D. The Search for Modern China. New York: W.W. Norton & Company 1990.
- Czubaty Tadeusz, Narodziny nowoczesnych Chin, Warszawa 2001.
- Jung Chang, Cesarzowa wdowa Cixi: konkubina, która stworzyła współczesne Chiny, Kraków 2021.
- J. K. Fairbank, Historia Chin, Gdańsk 2004.
- Qing Dynasty, History [dostęp: 19.12.2024].
- The Chinese Revolution (1911–12) [w:] China in History, Britannica [dostęp: 17.12. 2024].
- Kissinger Henry, O Chinach, Wołowiec 2017.
Fot. Cesarz Aisin Gioro Puyi i Sun Jat-sen, domena publiczna
Marta Gurbała