Sparta i Ateny – 6. temat maturalny

Dzisiejszy temat jest poświęcony dwóm głównym ośrodkom cywilizacji greckiej w jej okresie klasycznym – Sparcie i Atenom.

SPARTA

Społeczeństwo Sparty

Sparta była położona w południowej części półwyspu Peloponez. Zamieszkujący tę krainę Spartiaci, potomkowie Dorów, jako jedyni posiadali pełnię praw obywatelskich. Było ich niewielu, około 20 tysięcy. Każdy Spartiata posiadał taką samą działkę ziemi, przydzieloną mu przez państwo wraz z pracującymi na niej niewolnymi helotami – dlatego też Spartiaci nazywali się homoioi, czyli równi, jednakowi (nie wolno mylić terminu Spartiaci – rdzenni obywatele Sparty z określeniem Spartan – wszyscy mieszkańcy tego miasta-państwa).

Helotami byli podbici przez Spartiatów potomkowie zamieszkujących dawniej Lakonię plemion. Byli przypisani do ziemi, której nie mogli opuścić bez zgody Spartan.

Odrębną grupę stanowili periojkowie – mieszkańcy ziem położonych bliżej granic, którzy zachowywali ograniczoną samodzielność w sprawach wewnętrznych, ale w sprawach zewnętrznych odebrano im prawo głosu.

Podporządkowując sobie w trakcie 2 wojen meseńskich (VIII-VII w. p.n.e.) sąsiednie państwa, Sparta zyskała żyzne gleby w południowo-zachodniej części Peloponezu, a ludność tego miasta-państwa wzrosła dwukrotnie. By nie dopuścić do powstań podbitych helotów wprowadzono rygorystyczne zakazy, w których m.in. zabraniano im posiadania żelaznych narzędzi oraz wychodzenia po zmroku. W okresie pokoju urządzano też krypteię. Podczas tych specyficznych ćwiczeń żołnierze spartańscy otaczali wioski helotów i mordowali wszystkich jej mieszkańców. Tym samym heloci żyli w ciągłym strachu, co paraliżowało ich próby zrzucenia jarzma Spartiatów.

Rdzenni Spartiaci stanowili zdecydowaną mniejszość społeczeństwa Sparty. Ocenia się, że około 500 r. p.n.e. było ok. 250 tys. periojków, 100 tys. helotów i jedynie 10 tysięcy homoioi. By utrzymać w ryzach skore do buntów rzesze niewolnych chłopów uprawiających ziemie Spartiatów państwo to musiało przybrać charakter militarystyczny. Wiązało się to z przysłowiowym „spartańskim wychowaniem”.

W siódmym roku życia każdy chłopiec, oczywiście pod warunkiem, że nie był niepełnosprawny, bo takich zabijano, zostawał skoszarowany i zaczynał naukę posłuszeństwa, życia w grupie i ćwiczył nieustannie walkę. Takie wychowywanie trwało aż do wieku dojrzałego, ale i po osiągnięciu dojrzałości Spartiaci całe życie podporządkowywali interesom wspólnoty i sprawom publicznym.

Ustrój Sparty

Sparta była specyficzną monarchią, która posiadała dwóch królów, czyli była diarchią. Królowie sprawowali jedynie funkcję kapłańską oraz dowodzili armią w czasie wojny. Przysługiwało im prawo weta wobec decyzji drugiego. Za twórcę takiego ustroju uważa się Likurga, legendarnego króla, który w VIII w. wprowadził rygorystyczne prawo państwowe.

Formalnie władzę piastowało zgromadzenie dorosłych mężczyzn – apella. Głosowano za pomocą krzyku, a w sytuacji zagrożenia decydowano, który król wyruszy na czele armii, a który zostanie w Sparcie.

Faktyczną władzę sprawowali jednak urzędnicy, którzy byli przyzwyczajeni do bezwzględnego posłuszeństwa i wypełniali wszystkie wnioski geruzji, czyli rady starszych (geron – gr. starzec). Składała się z 28 członków liczących co najmniej 60 lat i wybieranych dożywotnio przez apellę; ponadto geruzja sprawowała wymiar sprawiedliwości, decydując o karze śmierci i banicji.

Największą władzę posiadało 5 eforów, którzy kierowali administracją, określali politykę zagraniczną, kontrolowali podbite tereny, decydowali w sprawie helotów i nadzorowali wychowywanie kolejnych pokoleń Spartiatów. Byli wybierani przez apellę na rok.

ATENY

Ateny to kraj leżący na półwyspie o nazwie Attyka. Terytorialnie ustępował jedynie Sparcie, a swoją kluczową pozycję w regionie całego basenu śródziemnomorskiego wypracowali dzięki doskonale rozwiniętemu handlowi, opłacalnemu wydobyciu srebra i złota z pobliskich gór, doskonałego rzemiosła oraz budowie licznych portów (co umożliwiała rozbudowana linia brzegowa) i rozwojowo rybołówstwa. Korzystne położenie geograficzne, znaczna liczba ludności i liczne bogactwa naturalne wspomogły intensywny rozwój Aten w okresie klasycznym cywilizacji greckiej.

Ustrój Aten

Ateny były początkowo monarchią, na czele której stał król – basileus. Stopniowo tracił on swoje przywileje na rzecz arystokracji i ograniczył się do sprawowania w VII w. jedynie funkcji religijnych. Przemiany gospodarcze oraz zamiana sposobu walki (upadek znaczenia arystokratycznej jazdy na rzecz piechoty) musiały doprowadzić do zmiany ustrojowej.

Pierwszą podjętą próbą było spisanie w 621r. p.n.e. praw ateńskich przez Drakona. Zbiór jego praw był bardzo surowy, ale jego niezmienność dawała Ateńczykom stabilizację prawną oraz oznaczała odebranie arystokracji monopolu na znajomość prawa.

Stopniowo coraz więcej właścicieli ziemskich porzucało nierentowne uprawianie zbóż (spowodowane napływem z kolonii tańszych, importowanych) na rzecz winnic i sadów oliwkowych. Jednak jedynie część obywateli była w stanie pozwolić sobie na takie inwestycje, co konsekwentnie prowadziło do ubożenia zadłużającej się coraz bardziej u wielkich właścicieli drobnych posiadaczy ziem. Wielu z nic utraciło wolność osobistą, gdyż zadłużali się pod zastaw. Ponieważ groziło to rewoltą społeczną, arystokracja wyposażyła Solona w specjalne pełnomocnictwa do przeprowadzenia reform.

W roku 594 p.n.e. Solon dokonał kilku ważnych reform:

• jednorazowa kasata długów
• zakaz pożyczek pod zastaw osoby dłużnika
• wykup przez państwo chłopów sprzedanych za granicę
• przyznanie wolności osobistej chłopom zależnym (bez praw politycznych i możliwości posiadania ziemi)
• podział obywateli na cztery grupy majątkowe:
  • ludzie warci 500 miar zboża
  • jeźdźcy
  • właściciele zaprzęgu wołów
  • służebni (bez dostępu do urzędów państwowych)

co sprawiło że, o udziale w sprawowaniu władzy decydował majątek, a nie urodzenie

• reforma systemu wag i miar.

Reformy solońskie nie wyeliminowały ostatecznie problem biedoty ateńskiej, która pragnęła dalej ziemi i udziału w rządach. Osłabienie arystokratycznych rodów ciągłymi walkami pomiędzy sobą otworzyło drogę Pizystratowi, popularnemu politykowi, do objęcia w 561r. p.n.e. władzy w Atenach.

Rozpoczął się wtedy okres tyranii, który trwał do 510r., kiedy to został bezkrwawo obalony. Rządy Pizystrata i jego syna Hippiasza stanowiły okres rozwoju gospodarczego i stabilizacji społecznej. Obydwaj królowie opierali swój autorytet na współpracy z najniższymi kręgami społecznymi, dla których przewidzieli m.in. specjalne ulgi podatkowe oraz wspomogli rozwój handlu i rzemiosła. Upadek Hippiasza sprawił, że w Atenach zapanowała oligarchia, jednak już trzy lata później doszło do kolejnego przewrotu zakończonego wprowadzeniem demokracji.

W 507r. p.n.e. ateński obywatel Klejstenes dokonał kolejnych reform w ustroju Aten:

• podział społeczeństwa na fyle (plemiona) został zastąpiony przez podział na 10 jednostek terytorialnych, którym pozostawiono jednak tę samą nazwę fyl, dzieliły się one na okręgi (w każdej fyli były 3), a te na gminy (demy; których było w sumie 139), każdy obywatel został zmuszony do noszenia obok swojego imienia demotikonu wskazującego na jego przynależność do określonego demu, co zdecydowanie osłabiło znaczenie arystokracji
• każda z fyl musiała wystawić oddział hoplitów
• wprowadzenie sądu skorupkowego – ostracyzmu, podczas którego obywatele Aten mieli prawo do zapisania na glinianej tabliczce imienia polityka, który według nich stwarzał zagrożenie dla polis; ten, którego wymieniono najczęściej musiał udać się na 10-letnie wyganianie, nie tracąc przy tym majątku.

W V w. p.n.e. ustrój ateński – demokracja – osiągnął swoją najpełniejszą i najdoskonalszą formę. Instytucjami sprawowania władzy były:

• ekklesia (eklezja) – zgromadzenie ludowe wszystkich obywateli, które uzyskuje przewagę nad kolegium archontów, decydowało o wojnie i pokoju, polityce wewnętrznej i zewnętrznej, sądziło w sprawach o zdradę stanu oraz podczas sądów skorupkowych,; ponadto każdemu obywatelowi przysługiwało praco inicjatywy ustawodawczej
• Rada Pięciuset – (po 50 przedstawicieli z każdej fyli) przejmuje kompetencje Aeropagu, jest wybierana we wstępnych wyborach i losowaniu; ustalała porządek eklezji, przygotowywała wnioski, zarządzała finansami i sprawowała nadzór nad urzędnikami
• 9 archontów –czuwali nad przestrzeganiem prawa, wykonywali polecenie Rady Pięciuset i eklezji; najważniejszy z nich – archont eponymos sprawował władzę wykonawczą, od jego imienia nazywano rok; archont polemarchos kierował polityką zagraniczną
• Aeropag – w jego skład wchodzili byli urzędnicy, którzy sądzili w sprawach o zabójstwo
• 10 strategów – dowódców wojskowych wybieranych przez Zgromadzenie
• Heliaja – trybunał składający się z 6 tysięcy obywateli, spośród których powoływano w drodze losowania składy sędziowskie do rozpatrywania konkretnych spraw

Pojęcia:

• krypteia – rodzaj próby, w czasie której młodzi Spartiaci musieli, będąc nadzy i bez pożywienia, z nożem w ręku, przeżyć w górach zabijając helotów i zabierając im wszystkie potrzebne do przeżycia przedmioty i żywność;
• monarchia – forma państwa charakteryzująca się pełnieniem władzy przez jednoosobowy organ, czyli monarchę;
• arystokracja – forma rządów sprawowana we wczesnym okresie starożytnej Grecji, w której władzę polityczną wykonywała grupa osób wywodzących się z możnych rodów;
• tyrania – nieograniczone i brutalne rządy jednostki, która zdobyła władzę na drodze uzurpacji, władzę taką sprawował Pizystrat;
• oligarchia – forma rządów, w której władza polityczna skupiona jest w rękach niewielkiej grupy arystokratów („najlepszych”), była przeciwieństwem rządów ochlokracji („motłochu”);
• demokracja – (gr. demos + kratos – władza ludu) ustrój polityczny oddający władzę w ręce ogółu obywateli, jej początki są związane z narodzinami demokracji ateńskiej, która miała charakter bezpośredni (decyzje zapadały w czasie Zgromadzenia Ludowego).

Daty

• 621r. p.n.e. – spisanie praw w Atenach przez Drakona (przysłowiowo surowych)
• 594r. p.n.e. – reforma Solona w Atenach: zniesienie niewoli za długi, podział obywateli na klasy majątkowe, powołania Heliaji
• VI w. p.n.e. – ukształtowanie się ostatecznej formy ustrojowej Sparty
• 561 – 510r. p.n.e. – okres tyranii w Atenach – rządy Pizystrata i jego syna Hippiasza
• 507r. p.n.e. – reformy Klejstenesa: ukształtowanie klasycznej demokracji ateńskiej

Pomyśl

Zastanów się jakie mogą być konsekwencje ukształtowania się w bliskiej odległości do siebie dwóch silnych organizmów państwowych, z których jeden dokonuje silnej ekspansji lądowej, a drugi poszerza swe wpływy dzięki szybkiej kolonizacji i rozwiniętemu handlowi morskiemu.

Zajrzyj

„Pochwała demokracji ateńskiej” – mowa pogrzebowa Peryklesa

Warto przeczytać

R. Kulesza, „Starożytna Sparta”, Poznań 2003

R. Kulesza, „Ateny Peryklesa”, Warszawa 1991

oprac. Damian Bączkiewicz