Społeczne aspekty funkcjonowania wojska w II Rzeczypospolitej

Ułańska fantazja

Żołnierze bez względu na stopień i formację, a oficerowie w szczególności, słynęli w okresie dwudziestolecia ze swojej fantazji. Jej symbolem po dziś dzień pozostaje słynny konny wjazd gen. Wieniawy-Długoszowskiego do warszawskiego lokalu „Adria”. Wyczyn ten przyćmiewają jednak popisy innych żołnierzy. Jeden z poruczników postanowił przejechać nago na koniu przez Garwolin. Inny, pod wpływem alkoholu, przeszarżował przez most w Tczewie z zamiarem samodzielnego ataku na Prusy Wschodnie. W Zamościu grupa oficerów przejęła od miejscowych woźniców ich dorożki i objeżdżała nimi dokoła rynek miejski. Po wydarzeniach maja 1926 r. pewien pułkownik postanowił w obecności swoich podwładnych zameldować pomnikowi Józefa Poniatowskiego w Warszawie przejęcie władzy przez J. Piłsudskiego. Por. lotnictwa Wacław Borzęcki zasłynął wykradając jedną ze swoich „narzeczonych” z klasztoru. Zaś kpt. Józef Rudzki rozgłos zdobył swoimi niskimi przelotami wzdłuż Mierzei Helskiej, którymi zmuszał plażowiczów do ucieczki[34].

Trudno określić czy podobne wybryki przysparzały wojsku sympatii w społeczeństwie, czy też budziły zgorszenie lub zażenowanie. Przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej pojawiały się głosy krytyki skierowane w stronę armii, a niekiedy też z niej pochodzące. Sprzeciw budził wspomniany już zwyczaj pojedynkowania się, a także buta, arogancja i uprzywilejowana pozycja oficerów wojskowych. W numerze Polski Zbrojnej z 1922 r. możemy przeczytać: w dzisiejszych czasach powojennych, gdzie większość społeczeństwa patrzy na wojsko a zwłaszcza na oficerów jak na pasorzytów [sic!], którzy według zakorzenionego pojęcia nie pracują produktywnie, może się, a nawet zdarza się dość często, że oficer zachowujący się najpoprawniej w świecie, zostanie obrażonym a nawet zelżonym[35]. W tym samym artykule, napisanym przez oficera, padają słowa sceptycyzmu wobec pojęcia honoru wojskowego: czasy średniowieczne minęły bezpowrotnie; dziś zasadniczo nie możemy rozróżniać pojęcia honoru oficera, od takiegoż pojęcia i każdego innego członka społeczeństwa, czyby nim był inżynier, kupiec czy kowal[36].

Gotowość „frontu wewnętrznego”

I wojna światowa zmieniła postrzeganie konfliktów zbrojnych, jasnym stało się, że w warunkach wojny przemysłowej do zwycięstwa w konflikcie nie wystarczy armia walcząca na froncie. Liczył się również „front wewnętrzny” – mobilizacja cywilów do wysiłku wojennego, militaryzacja polityki i gospodarki, zapewnianie dostępności zaopatrzenia i surowców, utrzymywanie wysokiego morale nie tylko w armii, ale w całym społeczeństwie, wreszcie możliwość szybkiego uzupełnienia strat w ludziach[37]. Łatwo zauważyć jak duże znaczenie miało to dla znajdującej się w trudnym położeniu geopolitycznym Rzeczypospolitej. W ramach rozbudowanej struktury polityczno-wojskowej zwanej systemem obronnym kraju, zaczęto uwzględniać również potencjał gospodarczy, możliwość przestawienia przemysłu na produkcję wojenną, mobilizację zasobów ludzkich i materialnych, a także przygotowanie społeczeństwa na wypadek wojny[38]. Od momentu odzyskania niepodległości pojawiały się i były realizowane mniej lub bardziej udane pomysły popularyzacji i koordynacji wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Początkowo rozgrywające się wciąż działania wojenne, trudności finansowe, brak wypracowanych struktur i doświadczenia negatywnie wpływały na skuteczność takich inicjatyw. Sytuację poprawiła działalność Rady Naczelnej Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, przypadająca na lata 1925-1926. Stworzono wówczas sieć komitetów wojewódzkich i powiatowych[39]. Rada nie przetrwała zmian wprowadzonych po przewrocie majowym, a jej miejsce zajął Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWFiPW)[40].

Naturalnym sojusznikiem władz wojskowych wydawał się ruch harcerski, którego przedstawiciele niejednokrotnie opowiadali się za ideami niepodległościowymi przed 1918 r. Doskonalenie fizyczne i moralne młodzieży miało zostać połączone z kolejnymi etapami szkolenia żołnierza piechoty. Myśl tę dobitnie sformułował instruktor harcerski Adolf Heidrich: wychodzę z założenia, że należy młodzież od lat najmłodszych już zainteresowywać najszczytniejszym obowiązkiem, do jakiego zostanie powołana po dojściu do pełnoletności, t.j. do obowiązku służby wojskowej[41]. Program tak znaczącej ingerencji w strukturę i zadania polskiego harcerstwa spotkał się z nieufnością i niechęcią. Dobrze odczucia te wyraził działacz harcerski Zygmunt Wyrobek, który wskazał trzy drogi dla Związku Harcerstwa Polskiego. Pierwsza z nich, którą popierał sam Wyrobek, zakładała odcięcie się od wszelkich wojskowych programów, kolejna proponowała dostosowanie szkoleń do wymogów armii, a ostatnia nakazywała twierdzić, że harcerze, nawet bez proponowanych zmian, są przygotowywani do służby wojskowej[42].

Kobiety na… działa przeciwpancerne

Przez długi okres czasu niewielkie było zaś zainteresowanie polskich wojskowych służbą kobiet. To ruchy kobiece wychodziły z inicjatywą, tworząc w 1922 r. Komitet Społeczny Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju, a także wiele innych organizacji zajmujących się szkoleniami i walką o prawa do służby wojskowej. Ową niechęć do poboru kobiet tłumaczyć należy raczej nadwyżkami rekrutów płci męskiej, spośród których nie można było wyekwipować wszystkich oraz niepewnością co do charakteru przyszłej mobilizacji, a nie konserwatyzmem generalicji. Drobnym postępem było utworzenie w 1927 r. wspomnianego PUWFiPW, w ramach którego funkcjonował pion kobiecy, ograniczający się do opracowywania wytycznych i koordynacji działań społecznych. Wprawdzie już w 1928 r. prezydent Ignacy Mościcki wydał rozporządzenie nowelizujące ustawę o powszechnym obowiązku wojskowym, które dodawało do niej zapis o służbie wojskowej kobiet. Jednak MSWojsk. nie wydał do niego rozporządzeń wykonawczych. Dopiero w obliczu coraz realniejszego zagrożenia, nowa Ustawa o powszechnym obowiązku wojskowym, uchwalona w 1938 r., przyznawała kobietom prawo do ochotniczej pomocniczej służby wojskowej w okresie mobilizacji i wojny[43].

Zrzutka na wojsko

Wojsko Polskie, pomimo przejściowych problemów, mogło liczyć w okresie międzywojennym na poparcie społeczne. Nie brakowało też chętnych do werbunku. Solidarności społeczeństwa polskiego z armią dowiodła także działalność Funduszu Obrony Narodowej, powołanego do życia w 1936 r., a także zbiórki pieniędzy organizowane odgórnie przez instytucje lub oddolnie przez samych obywateli. W ramach samego tylko Funduszu udało się do września 1939 r. zgromadzić ponad miliard zł, m.in. dzięki wpływom ze składek i darów. Datki przekazywane były indywidualnie i grupowo, a ich wysokość wahała się od kilku do kilku tysięcy złotych, a czasami obejmowały również przedmioty wartościowe (np. obrączki)[44].

Prześledzenie zagadnień o charakterze społecznym, dotyczących Wojska Polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, wydaje się równie interesujące, co poznawanie struktury organizacyjnej, hierarchii dowodzenia i innych aspektów stricte militarnych lub logistycznych. Pozwalają one bowiem spojrzeć na obyczajowość, zwyczaje i strukturę polskiego społeczeństwa opisywanego okresu przez pryzmat armii. Zaś losy szeregowych żołnierzy, oficerów i jednostek wojskowych odzwierciedlają często przemiany polityczne i kulturowe dotykające całego państwa.

Piotr Kołodziejczak

Bibliografia:

Źródła

Anusz Antoni, Honor wojskowy, „Polska Zbrojna”, 1922, nr 99 (11 kwietnia), s. 2.

Bender [N.], O ustawodawczą ochronę honoru oficera, „Polska Zbrojna”, 1922, nr 34 (4 lutego), s. 1-2.

Boziewicz Władysław, Polski Kodeks Honorowy, Ostrowiec Świętokrzyski 2016.

Heidrich Adolf, Przysposobienie wojskowe w harcerstwie. Program I-go stopnia przysposob. wojsk., Kraków 2015.

Piłsudski Józef, Stosunek wzajemny wojska i społeczeństwa w 1863 roku, [w:] Józef Piłsudski o powstaniu 1863 roku, oprac. W. Kowalski, Londyn 1963.

Wejtko Władysław, Honor oficera (Uwagi dyskusyjne), cz. 2, „Polska Zbrojna”, 1922, nr 85 (28 marca), s. 2.

Opracowania

Chwalba Andrzej, Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914-1918, Kraków 2014.

Cichoracki Piotr, „Z nami jest On”. Kult Marszałka Józefa Piłsudskiego w Wojsku Polskim w latach 1926-1939, Wrocław 2001.

Jabłonowski Marek, Wobec zagrożenia wojną. Wojsko a gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1935-1939, Warszawa 2001.

Jaroszuk Edward, Żandarmeria wojskowa w latach 1921-1939, Kraków 2009.

Kęsik Jan, Naród pod bronią. Społeczeństwo w programie polskiej polityki wojskowej 1918-1939, Wrocław 1998.

Kruszyński Bartosz, Kariery oficerów w II Rzeczypospolitej, Poznań 2011.

Kulka Grzegorz, Prawo a zwyczaj w wojsku, czyli historia niedoszłego Oficerskiego Kodeksu Honorowego z 1925 r., „Wojskowy Przegląd Prawniczy”, r. 86: 2013, nr 3 (267), s. 29-48.

Kusiak Franciszek, Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1992.

Młodzianowska-Jakubowska Henryka, Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Polsce do 1939 r., „Roczniki Naukowe AWF w Warszawie”, t. 2: 1963, s. 355-383.

Pindel Kazimierz, Śląsk w systemie obronnym II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998.

Rozwadowski Piotr, Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego 1927-1939, Warszawa 2000.

Snopko Jan, Finał epopei Legionów Polskich 1916-1918, Białystok 2008.

Strumph-Wojtkiewicz Stanisław, Alarm dla Gdyni, wyd. 4, Warszawa 1984.

Ślipiec Jeremiasz, Kształtowanie się i główne kierunki działalności służb wojska II Rzeczypospolitej w systemie bezpieczeństwa militarnego lat 1921-1927, Warszawa 2011.

Wiśniewska Małgorzata, Kobiety w systemie obronnym II Rzeczypospolitej w latach 1918-1939, Oświęcim 2015.

Wojtycza Janusz, Studia i materiały z dziejów przysposobienia wojskowego w Polsce w latach 1918-1926, Kraków 2001.

Wyszczelski Lech, Wojsko Polskie w latach 1918-1921, Warszawa 2006.

Przypisy:

[1] J. Snopko, Finał epopei Legionów Polskich 1916-1918, Białystok 2008, s. 392.

[2] L. Wyszczelski, Wojsko Polskie w latach 1918-1921, Warszawa 2006, s. 14-28.

[3] J. Piłsudski, Stosunek wzajemny wojska i społeczeństwa w 1863 roku, [w:] Józef Piłsudski o powstaniu 1863 roku, oprac. W. Kowalski, Londyn 1963, s. 204.

[4] J. Kęsik, Naród pod bronią. Społeczeństwo w programie polskiej polityki wojskowej 1918-1939, Wrocław 1998, s. 170.

[5] Ibidem, s. 178-179.

[6] Ibidem, s. 182-184.

[7] J. Ślipiec, Kształtowanie się i główne kierunki działalności służb wojska II Rzeczypospolitej w systemie bezpieczeństwa militarnego lat 1921-1927, Warszawa 2011, s. 433.

[8] Ibidem, s. 439-440.

[9] J. Kęsik, op. cit., s. 134.

[10] Ukonstytuowanie się poszczególnych sekcji Korpuśnego Komitetu Opieki nad Żołnierzem, L. 66496/III, Centralna Biblioteka Wojskowa, DOK Nr V, Dodatek do Rozkazu nr 128 z 24.11.1923 r.; cyt. za: J. Ślipiec, op. cit., s. 453-454.

[11] J. Ślipiec, op. cit., s. 472-476.

[12] L. Wyszczelski, op. cit., s. 106 i nn., 204 i nn.

[13] B. Kruszyński, Kariery oficerów w II Rzeczypospolitej, Poznań 2011, s. 285.

[14] Na tego typu trudności napotkał np. płk Stanisław Dąbek; zob. S. Strumph-Wojtkiewicz, Alarm dla Gdyni, Warszawa 1984.

[15] P. Cichoracki, „Z nami jest On”. Kult Marszałka Józefa Piłsudskiego w Wojsku Polskim w latach 1926-1939, Wrocław 2001, passim.

[16] S. B., Józef Piłsudski, „Żołnierz Polski”, 1927, nr 11; cyt. za: P. Cichoracki, op. cit., s. 25.

[17] Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy, sygn. 300.68.78, Wskazówki do pracy oficera oświatowego, 1936 [?]; cyt. za: P. Cichoracki, op. cit., s. 26.

[18] Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy, 1936, sygn. 300.68.92, Nauka żołnierskiej wiedzy państwowej, seria I, wykład 4, Legiony polskie 1914-17; cyt. za: P. Cichoracki, op. cit., s. 29.

[19] P. Cichoracki, op. cit., s. 30-32.

[20] Ibidem, s. 66-67.

[21] Ibidem, s. 69-76.

[22] B. Kruszyński, op. cit., s. 420-425.

[23] Ibidem, s. 284-285.

[24] A. Anusz, Honor wojskowy, „Polska Zbrojna”, 1922, nr 99 (11 kwietnia), s. 2.

[25] F. Kusiak, Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1992, s. 244.

[26] Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, maszynopis 13536, P. Sulatycki, Kalejdoskop życia. Wspomnienia z lat 1892-1939, s. 193; cyt. za: F. Kusiak, op. cit., s. 244.

[27] W. Boziewicz, Polski Kodeks Honorowy, Ostrowiec Świętokrzyski 2016, s. 10.

[28] F. Kusiak, op. cit., s. 245-249.

[29] W. Wejtko, Honor oficera (Uwagi dyskusyjne), cz. 2, „Polska Zbrojna”, 1922, nr 85 (28 marca), s. 2.

[30] F. Kusiak, op. cit., s. 251-253.

[31] G. Kulka, Prawo a zwyczaj w wojsku, czyli historia niedoszłego Oficerskiego Kodeksu Honorowego z 1925 r., „Wojskowy Przegląd Prawniczy”, r. 86: 2013, z. 3 (267), s. 47-48.

[32] F. Kusiak, op. cit., s. 254-256.

[33] E. Jaroszuk, Żandarmeria wojskowa w latach 1921-1939, Kraków 2009, s. 253-274.

[34] F. Kusiak, op. cit., s. 262-264.

[35] [N.] Bender, O ustawodawczą ochronę honoru oficera, „Polska Zbrojna”, 1922, nr 34 (4 lutego), s. 1-2.

[36] Ibidem, s. 1.

[37] Na temat powyższych zmian wprowadzonych w czasie I wojny światowej zob. A. Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914-1918, Kraków 2014.

[38] K. Pindel, Śląsk w systemie obronnym II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998, s. 5.

[39] J. Wojtycza, Studia i materiały z dziejów przysposobienia wojskowego w Polsce w latach 1918-1926, Kraków 2001, s. 19-20.

[40] Zob. szerzej H. Młodzianowska-Jakubowska, Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Polsce do 1939 r., „Roczniki Naukowe AWF w Warszawie”, t. 2: 1963, s. 355-383; P. Rozwadowski, Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego 1927-1939, Warszawa 2000.

[41] A. Heidrich, Przysposobienie wojskowe w harcerstwie. Program I-go stopnia przysposob. wojsk., Kraków 2015, s. 1.

[42] List Z. Wyrobka do Naczelnika GKM S. Sedlaczka z 22 III 1927, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, ZHP t. 1668, k. 100-101; cyt. za: J. Wojtycza, op. cit., s. 72-73.

[43] M. Wiśniewska, Kobiety w systemie obronnym II Rzeczypospolitej w latach 1918-1939, Oświęcim 2015, s. 302-305.

[44] M. Jabłonowski, Wobec zagrożenia wojną. Wojsko a gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1935-1939, Warszawa 2001, s. 209-210.