Okoliczności powstania tego handlowego giganta są równie barwne jak opisywany w powieści „Australijskie piekło” rejs Batavii.
Holender Jan Huygen van Linschote jako 16-latek zaciągnął się na jeden z kupieckich statków handlowych. Pracując dla Portugalczyków, w tajemnicy skopiował portolany – morskie mapy. Trzeba przy tym zauważyć, iż ryzykował głową, ale chęć wzbogacenia się przeważyła szalę. Gdy dziesięć lat później powrócił w rodzinne strony i z zapałem przystąpił do organizowania wyprawy, udało mu się przekonać dziewięciu kupców i 2 kwietnia 1595 roku cztery statki dowodzone przez Cornelisa de Houtmana, tzw. Eerste Schipvaart, wypłynęły do Indii po niezwykle cenne przyprawy korzenne.
Od początku nad wyprawą wisiało jakieś fatum (choroby marynarzy, bunt, problemy z żywnością). Jakby tego było mało, po dotarciu na miejsce marynarze zostali zaatakowani przez wściekłych i zazdrosnych o wpływy Portugalczyków. Dość jednak powiedzieć, że pomimo przeciwności losu, po dwóch latach do domu powróciły trzy statki ze zdziesiątkowaną załogą – z 249 ludzi, którzy wyruszyli na wyprawę, wróciło tylko 89 – ale z ładowniami pełnymi przypraw. Jak widnieje w dokumentacji z tamtego okresu, było to m.in. 245 worków pieprzu i 30 worków gałki muszkatołowej. Pamiętajmy, że przyprawy były w ówczesnej Europie cenniejsze od złota. Na dodatek de Houtman podpisał w imieniu Republiki korzystną umowę handlową z sułtanem Bantamu.
Na wieść o takiej fortunie w kolejnych latach do Indii wyruszyły dziesiątki holenderskich statków. Jak podają kroniki, najbardziej zyskowną wyprawą była ta dowodzona przez Jacoba van Necka, która przyniosła udziałowcom 400% zysku. Nowe kompanie wyrastały niczym grzyby po deszczu i zaczęły ze sobą konkurować. By temu zaradzić, zrzeszono je w ramach jednej organizacji, którą była Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC). Skala stanowisk w strukturach Kompanii przedstawiała się następująco: młodszy asystent, asystent, młodszy kupiec, kupiec i starszy kupiec.
W okresie uznawanym za szczytowy, czyli około roku 1669, z 20 tysięcy statków pływających pod europejskimi banderami około 15 tysięcy stanowiły jednostki holenderskie! Te pływające w służbie VOC to niewiele ponad 1% tej liczby. Dane szokują i pokazują, że niewielka Holandia zdominowała wówczas światowe morza.
W sumie VOC zbudowała i wyposażyła 4700 statków i okrętów, z czego 1700 w XVII i 3000 w XVIII wieku. Na ich pokładach w latach 1602-1700 popłynęło szukać fortuny 317 tysięcy Europejczyków, a w latach 1700-1800 kolejne 655 tysięcy. Łącznie Vereenigde Oostindische Compagnie przewiozła niemal milion pasażerów!
To musiało budzić i budziło zazdrość innych morskich potęg. Holendrzy toczyli boje z kompaniami wschodnioindyjskimi z Danii, Portugalii, Francji, Anglii czy Szwecji. Były to wyczerpujące wieloletnie batalie i w efekcie spowodowały upadek VOC – między 1720 a 1799 rokiem. Bezpośrednią przyczyną upadku była IV wojna angielsko-holenderska (1780-1784), podczas której Holendrzy wsparli rodzący się naród amerykański, co spotkało się z ostrą i zdecydowaną reakcją Anglików.
Z powodu ogromnego deficytu na rachunku zysków i strat w 1796 roku firmę przejęło państwo, a zamorskie aktywa stały się holenderskimi koloniami. W 1799 roku VOC została rozwiązana, ale zanim to nastąpiło, kompania przeżywała długi okres świetności. Wtedy właśnie odbył się feralny rejs statku Batavia, który przedstawię w kolejnym artykule.
Radosław Lewandowski
Bibliografia:
Boxer C.R., The Dutch Seaborne empire, 1600-1800, Hutchinson, 1963.
Bruijn J.R., Gaastra F.S., Schöffer I. i wsp., Dutch-Asiatic Shipping in the 17 th and 18 th centuries Volume II 2, Outward-bound voyages from the Netherlands to Asia and the Cape (1595-1794), Martinus Nijhoff, 1979 [EN].
Spruit R., J.P. Coen: Dagen en daden in dienst van de VOC, De Haan, 1987 [NL].
Bielecki K., Marynarze Royal Navy i potęga morska Wielkiej Brytanii, https://www.focus.pl/artykul/marynarze-royal-navy-i-potega-morska-wielkiej-brytanii?page=3, dostęp: 13.04.2015.
https://www.statkihistoryczne.pl/kuchnia-i-posilki/, dostęp: 15.11.2020.
https://www.vocsite.nl/schepen/detail.html?id=10088, dostęp: 15.11.2020.
