Tego dnia 1980 roku miał miejsce wojskowy zamach stanu w Turcji
Wojskowy zamach stanu w Turcji w 1980 roku był 3. wojskowym zamachem stanu w historii Turcji. Przeprowadził go szef sztabu Kenan Evren. W wyniku zamachu stanu doszło do licznych naruszeń praw człowieka. Stan wojenny został w pełni zniesiony dopiero w 1987 roku.
Wojskowy zamach stanu z września 1980 roku nie był pierwszym w tym stuleciu. Był bowiem trzecim z w sumie czterech XX wieku. Miał on jednak stosunkowo łagodny przebieg. Od 1923 roku Turcja jest republiką. Jej pierwszy prezydent, Mustafa Kemal (Ataturk), dążył do europeizacji Turcji.
Zmieniono prawo cywilne, sądowe i karne, alfabet arabski zastąpiono łacińskim, wprowadzono kalendarz gregoriański, a w poł. lat 30. dano kobietom prawa wyborcze. Jednak podstawą państwa tureckiego, niezależnie czy za czasów Imperium Osmańskiego, kalifatu czy będąc już republiką, była armia.
To ona stała i stoi na straży porządku w państwie, dlatego też tak często dochodziło tam do zamachów stanu (4 zamachy w przeciągu 40 lat!). Do poł. lat 30. Turcja prowadziła swą politykę w imię zasady pokój w kraju, pokój na świecie.
W czasie II wojny światowej, obawiając się ZSRR, była neutralna, Niemcom i Japonii wypowiedziała wojnę dopiero w lutym 1945 roku. Po wojnie nastąpiła liberalizacja w życiu politycznym (wielopartyjność), Turcja uległa wpływom USA (bazy wojskowe, wsparcie finansowe). Przystąpiła do NATO. Jednocześnie zwalczano opozycję i stosowano wobec niej represje. Trwał kryzys gospodarczy. Doszło do pierwszego zamachu stanu republiki (1960 rok).
Sytuacja w Turcji długo nie mogła się ustabilizować. Przez działania antycypryjskie pogorszyły się stosunki z USA (przejęto ich bazy wojskowe), a także z NATO, z której wystąpiono. Trwał kryzys polityczny i gospodarczy.
Nasilały się ataki terrorystyczne o charakterze politycznym i religijnym. Pod koniec lat 70. turecka organizacja młodzieżowa, Szare Wilki, wywołała krwawe starcia między radykalnymi partiami politycznymi. Szare Wilki czy też Idealiści jest ultranacjonalistyczną i neofaszystowską organizacją, która jest odpowiedzialna za wiele zabójstw i porwań politycznych tureckich i kurdyjskich.
Uważa się ją za organizację terrorystyczną, nieoficjalnie wywodzącą się z ramienia Partii Akcji Narodowej. Starły się z ugrupowaniami radykalnej lewicy tj. Droga Rewolucyjna, Dev-Sol (Lewica Rewolucyjna), Komunistyczna Partia Turcji / Marksistowsko-Leninowska (jej zbrojne ramię Robotniczo-Chłopska Armia Wyzwolenia Turcji) i TIKKO (Armia Wyzwolenia Robotników i Chłopów Tureckich).
W walkach zginęło co najmniej 5 000 osób.
Wojskowy zamach stanu w Turcji 1980 roku
Na początku 1980 roku wydano aide-mémoire, które dotyczyło przeprowadzenia reform, mających usprawnić działania rządowe i walkę z terroryzmem. Jednocześnie podpisano porozumienie z USA o korzystaniu z ich baz na terenie Turcji.
We wrześniu, na czele państwa, jako prezydent stanął Kenan Evren. Pełnił on funkcję tymczasowego prezydenta przez 2 lata, a do 1989 roku funkcję prezydenta. W 2012 roku prokuratura wszczęła przeciwko niemu postępowanie i 2 lata później, wraz z dowódcą sił powietrznych, Tahsina Sahinaki, został skazany na karę dożywocia.
Jednak w czasie pełnienia przez niego funkcji prezydenta, celem rządu wojskowego było zwalczenie terroryzmu i uzdrowienie gospodarki tureckiej. Władze wojskowe zawiesiły konstytucję i parlament, ogłosiły w listopadzie 1981 rozwiązanie wszystkich partii politycznych i zawieszenie działalności związków zawodowych.
W 1983 na mocy ustawy z maja powstały nowe partie polityczne, a związki zawodowe wznowiły działalność. Po wyborach w 1983 roku powstał rząd cywilny, którego premierem został Turgut Ozal. Zaczęto wprowadzać w życie programy socjalistyczno-gospodarcze, przeprowadzano reformy o charakterze politycznym, zwiększając np. liczbę mandatów w parlamencie.
Bibliografia:
- Fox R. The Inner Sea: The Mediterranean and Its People, 1991.
- Kołodziejczyk D., Turcja, Warszawa 2000.
- Zürcher E. J, Turkey: A Modern History. London 2004.
Fot. Kenan Evren
