Chaos, nędza, masowe repatriacje, powszechny strach przed Armią Czerwoną, ale też powrotem Niemców, szerzący się bandytyzm, szabrownictwo, samosądy, pogromy – to wstrząsający obraz Polski zaraz po wojnie. Realia lat 1944-1948 kształtowały postawy, język i obrazowanie artystów działających w tamtym czasie, a historyczne fakty znajdowały odzwierciedlenie w ich twórczości.
Wystawa „Zaraz po wojnie” obejmuje okres wyznaczany przez daty odnoszące się do historii społeczno-politycznej, którego sztywne granice czasowe określają wydarzenia polityczne: początkową — ogłoszenie manifestu PKWN i wybuch w kilka dni potem powstania warszawskiego w 1944 roku, i końcową — zjazd zjednoczeniowy i centralizacja władzy w 1948 roku. Kuratorki podjęły próbę odpowiedzenia na pytanie, jak w pierwszych latach nowej, powojennej i dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno-politycznej odnajdywali się artyści? Jaką funkcję miała pełnić w niej sztuka? Jaki wpływ na nią miała nowa geografia Polski, masowe repatriacje i przemieszczenie środowisk artystycznych? Czy wojna i rok 1945 stanowią rzeczywiście cezurę, od której wszystko zaczynało się od nowa — „moment zerowy”?
Zastana sytuacja pierwszych lat powojennych — konieczność wypracowywania nowej strategii wizualnej, znalezienia języka mogącego opisać świat po traumie, ale także całkiem pragmatycznego zbudowania wszystkiego od nowa – ściśle splotła działalność artystyczną z rozgrywającą się historią. Zarówno polityczne decyzje o skali międzynarodowej, jak i wydarzenia typu podjęcie przez KRN ustawy o odbudowie Warszawy, znajdowały swój wyraz w powstających w tym czasie pracach. Sami artyści na szeroką skalę wykorzystywani byli do legitymizacji nowej władzy. Jednym z głównych służących do tego narzędzi była propaganda Ziem Odzyskanych, w którą zaangażowane zostało środowisko fotograficzne (akcja fotografowania Ziem Zachodnich i działalność Instytutu Zachodniego). Zaś kluczowym wydarzeniem agitacyjnej machiny stała się, zrealizowana z niezwykłym jak na owe czasy rozmachem, Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu. Wzięli w niej udział czołowi artyści — od przedwojennych przedstawicieli awangardy (Henryk Stażewski), poprzez kolorystów (z Janem Cybisem na czele), po przedwojennych państwowców (np. Feliks Szczęsny Kowarski).
Artyści tego okresu odnoszą się w swojej twórczości do konkretnych faktów historycznych, wykorzystując popularną ikonografię, a nawet język propagandy. Mierzą się jednocześnie z doświadczeniem bycia świadkiem przerażających wydarzeń. Na wystawie widzimy to m.in. w cyklu Strzemińskiego Moim przyjaciołom Żydom prezentowanym w sąsiedztwie fotografii Julii Pirotte z pogromu kieleckiego.
Lata 1944-1948 to także czas powstawania wielu instytucji mających zorganizować życie społeczne i kulturalne, typu Biuro Odbudowy Stolicy czy Ministerstwo Odbudowy i Głównego Urzędu Planowania Przestrzennego. To okres, w którym pojawia się na rynku wiele nowych tytułów prasowych, jak „Przekrój”, „Życie Warszawy”, „Tygodnik Powszechny”, „Odra”.
Na ekspozycję składa się kilkaset obiektów z różnych dziedzin sztuki oraz bogaty materiał archiwalny, który koncentruje się na pokazaniu powiązań między sztuką a polityką czy na roli sztuki w nowej rzeczywistości. Są wśród nich prace m.in.: Mieczysława Bermana, Jana Bogusławskiego, Mariana Bogusza, Jana Bułhaka, Marii Chrząszczowej, Zbigniewa Dłubaka, Xawerego Dunikowskiego, Krystyny Gorazdowskiej, Marii Jaremy, Feliksa Szczęsnego Kowarskiego, Tadeusza Kantora, Julii Kotarbińskiej, Aleksandra Krzywobłockiego, Tadeusza Kulisiewicza, Bronisława Kupca, Jana Kurzątkowskiego, Bohdana Lacherta, Alfreda Lenicy, Bronisława Linke, Jadwigi Maziarskiej, Jerzego Nowosielskiego, Fortunaty Obrąpalskiej, Julii Pirotte, Erny Rosenstein, Jerzego Skarżyńskiego, Henryka Stażewskiego, Władysława Strzemińskiego, Leona Marka Suzina, Heleny i Szymona Syrkusów, Feliksa Topolskiego, Henryka Tomaszewskiego, Tadeusza Trepkowskiego, Bolesława Utkina, Stefana Wegnera, Marka Włodarskiego, Władysława Wołkowskiego, Andrzeja Wróblewskiego, Wojciecha i Stanisława Zameczników.
kuratorki: Joanna Kordjak, Agnieszka Szewczyk
współpraca: Magdalena Komornicka
Zaraz po wojnie, 3.10.2015 – 10.01.2016, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, pl. Małachowskiego 3, Warszawa, www.zacheta.art.pl
