Tego dnia 1986 roku zmarła Simone de Beauvoir, francuska pisarka, filozof i jedna z pionierek feminizmu drugiej fali
Granice, które wydają się nieprzekraczalne, istnieją tylko po to, by je unieważnić. Gdzieś pomiędzy literaturą a filozofią, prywatnym buntem a publiczną rewolucją, Simone de Beauvoir zadała pytanie, które wciąż odbija się echem: kim jesteśmy, jeśli nie tym, co sami wybierzemy? Jej życie to nie opowieść o gotowych odpowiedziach, ale o odwadze zadawania pytań, które wciąż palą.
14 kwietnia 1986 roku w Paryżu zmarła Simone Lucie Ernestine Marie Bertrand de Beauvoir – wybitna francuska filozofka, pisarka, eseistka i działaczka feministyczna, która na trwałe zapisała się w historii myśli XX wieku. Mimo że sama nie identyfikowała się jednoznacznie jako filozofka, a środowiska akademickie długo jej tej etykiety nie przypisywały, jej wpływ na egzystencjalizm feministyczny oraz rozwój teorii feministycznej był i pozostaje niezaprzeczalny.
Beauvoir urodziła się 9 stycznia 1908 roku w Paryżu i całe życie związana była z tym miastem – zarówno duchowo, jak i intelektualnie. Pisała nie tylko powieści, ale również eseje filozoficzne, opowiadania, biografie oraz monografie poświęcone zagadnieniom społecznym, politycznym i egzystencjalnym.
Największe uznanie przyniosła jej „Druga płeć” (Le Deuxième Sexe, 1949) – fundamentalne dzieło w historii współczesnego feminizmu, uważane za kamień milowy w analizie społeczno-historycznej opresji kobiet. To właśnie w tym eseju pada słynne zdanie: Nie rodzi się kobietą, lecz się nią staje (On ne naît pas femme, on le devient), które stało się jednym z najbardziej rozpoznawalnych cytatów w historii feminizmu. Ta teza stanowiła pierwsze w historii tak wyraźne rozróżnienie pomiędzy płcią biologiczną, a płcią kulturową – czyli społeczną konstrukcją ról przypisanych kobietom przez patriarchalne społeczeństwa.
Literacka i intelektualna droga Simone de Beauvoir
Beauvoir znana była również z literackiej maestrii – jej powieści takie jak She Came to Stay (1943) czy The Mandarins (1954), w której poruszała złożone relacje między osobistym zaangażowaniem a odpowiedzialnością społeczną, zdobyły uznanie krytyków i czytelników. Za tę drugą powieść otrzymała prestiżową Nagrodę Goncourtów – najwyższe francuskie wyróżnienie literackie.
Na jej twórczość duży wpływ miała również długotrwała i intelektualna relacja z Jean-Paulem Sartre’em, jednym z ojców egzystencjalizmu. Ich związek, oparty na zasadach wolności i braku konwencji małżeńskich, przez dekady fascynował opinię publiczną. Ich współpraca redakcyjna przy tworzeniu Les Temps Modernes – jednego z najważniejszych powojennych czasopism intelektualnych – stanowiła przestrzeń dla publikowania i rozwijania nowych idei.
Beauvoir była też autorką kilku autobiograficznych tomów wspomnień. Najważniejszym z nich pozostaje Mémoires d’une jeune fille rangée (1958), w którym opisała swoje młodzieńcze lata, rodzinne życie i początki własnej drogi intelektualnej. Jej wspomnienia są nie tylko dokumentem osobistym, ale i świadectwem epoki – pokazują przemiany społeczne i kulturowe, jakie zachodziły we Francji w pierwszej połowie XX wieku.
Simone de Beauvoir – pisarstwo, filozofia i kontrowersje
Choć Simone de Beauvoir zyskała światowe uznanie jako pisarka i intelektualistka, nie unikała tematów trudnych ani kontrowersyjnych. W 1944 roku opublikowała swój pierwszy esej filozoficzny Pyrrhus et Cinéas, a trzy lata później ukazał się The Ethics of Ambiguity – dzieło uznawane za jedno z najbardziej przystępnych wprowadzeń do francuskiego egzystencjalizmu. Esej ten był próbą odpowiedzi na dylemat, który stawiał sam Jean-Paul Sartre – jak połączyć ideę absolutnej wolności jednostki z realnymi ograniczeniami społecznymi i egzystencjalnymi.
W 1954 roku Beauvoir została uhonorowana Nagrodą Goncourtów za powieść Mandaryni – opowieść osadzoną w powojennej Francji, której bohaterowie stanowili fabularyzowane wersje intelektualnego kręgu Sartre’a. Inspiracją do powieści był również burzliwy romans autorki z Nelsonem Algrenem, amerykańskim pisarzem. Beauvoir opisała ich intymne relacje z niezwykłą szczerością, co wywołało sprzeciw Algrena, który poczuł się zdradzony i wielokrotnie krytykował tłumaczenia dzieł Beauvoir w USA.
Wśród jej dzieł prozatorskich znajduje się również The Blood of Others, powieść analizująca indywidualną odpowiedzialność moralną w kontekście francuskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej. W książce tej Beauvoir badała granice między działaniem jednostki a jej odpowiedzialnością wobec społeczeństwa, co ściśle korespondowało z głównymi zagadnieniami egzystencjalizmu.
Nie sposób pominąć kontrowersji, jakie towarzyszyły jej życiu. Na krótko została zawieszona w prawach nauczycielki po oskarżeniach dotyczących relacji z uczennicami, co rzuciło cień na jej reputację, szczególnie w kręgach akademickich. Mimo tego jej prace pozostały w centrum zainteresowania ruchów emancypacyjnych, a jej głos nadal odgrywał ważną rolę w debacie o roli kobiet w społeczeństwie.
„Druga płeć” – rewolucja w myśleniu o kobietach
„Le Deuxième Sexe” (Druga płeć), opublikowana po raz pierwszy w 1949 roku, jest uznawana za najważniejsze dzieło Simone de Beauvoir. To właśnie na kartach tej książki po raz pierwszy w historii została sformułowana teza, że kobiecość nie jest kategorią biologiczną, lecz społeczną konstrukcją. Cytat Nie rodzi się kobietą, lecz się nią staje stał się hasłem przewodnim wielu ruchów feministycznych na całym świecie.
Beauvoir dowodziła, że przez wieki kobiety były definiowane jako „Inne” – odbicie mężczyzny, a nie autonomiczna jednostka. Przywoływała poglądy takich filozofów jak Arystoteles czy Tomasz z Akwinu, by pokazać, jak głęboko zakorzenione są uprzedzenia wobec kobiet w europejskiej tradycji intelektualnej. Cytowała: Arystoteles twierdził, że kobiety są kobietami z racji pewnego braku cech, a Tomasz z Akwinu określał kobiety jako niedoskonałych mężczyzn oraz istoty przypadkowe.
W książce tej autorka przedstawiła rozbudowaną analizę sposobu, w jaki mężczyźni tworzyli wokół kobiet mit tajemniczości, który – jak pisała – miał służyć za wygodne usprawiedliwienie braku chęci do zrozumienia kobiecych doświadczeń oraz utrwalania patriarchalnego porządku. Według niej mechanizm ten był uniwersalny i obecny również w innych formach opresji, takich jak rasizm, klasizm czy dyskryminacja religijna.
„Druga płeć” została najpierw opublikowana w odcinkach w czasopiśmie Les Temps modernes, a kilka miesięcy później ukazał się drugi tom. Amerykańskie tłumaczenie, wykonane przez Howarda Parshleya, niestety okazało się niekompletne – tłumacz nie znał wystarczająco dobrze ani języka francuskiego, ani filozofii. Skutkowało to licznymi błędami i pominięciami, które zniekształciły przekaz autorki. Dopiero w 2010 roku, dzięki tłumaczeniu Constance Borde i Sheili Malovany-Chevallier, opublikowano integralną wersję książki, przywracając jedną trzecią oryginalnego tekstu.
Miłość, literatura i filozofia w służbie idei
W dorobku Simone de Beauvoir znajdziemy nie tylko eseje i powieści, ale także niepublikowane przez wiele dekad dzieła, które po latach zyskały uznanie zarówno badaczy, jak i szerszej publiczności. Przykładem jest opublikowana dopiero w 2020 roku powieść Les Inséparables (Nierozłączne), napisana w 1954 roku, a wydana pośmiertnie. Książka przedstawia tragiczną historię pierwszej miłości Beauvoir – relacji z Élisabeth Lacoin, zwaną „Zazą”. Zaza była koleżanką z liceum, która zmarła tragicznie w wieku 21 lat. Według Beauvoir została niejako „zamordowana” przez surowe, opresyjne normy społeczne i religijne swojej epoki.
Mimo że Jean-Paul Sartre odrzucił tę powieść, uważając ją za zbyt intymną, dziś uznaje się ją za ważny klucz do zrozumienia emocjonalnego i osobistego zaplecza wielu późniejszych prac filozofki. Powieść stanowi również dowód na to, jak silnie życie osobiste Beauvoir było splecione z jej twórczością – dla niej granica między prywatnym a publicznym, między myślą a działaniem, właściwie nie istniała.
Beauvoir nie bała się tematów tabu. Pisała o relacjach homoseksualnych, o wieloletnim otwartym związku z Sartre’em, o emocjonalnych i erotycznych więziach z uczennicami i kobietami, które pojawiały się w jej życiu. Jej pisarstwo przełamywało schematy, zarówno w formie, jak i w treści – nie bała się zaglądać w najciemniejsze zakamarki ludzkiej duszy i analizować ich w świetle filozofii.
W powieści She Came to Stay z 1943 roku, inspirowanej relacją z siostrami Olgą i Wandą Kosakiewicz, autorka zderzała temat tożsamości z figurą „Innego”, nadając historii głębię filozoficzną. Mimo że inspiracją były autentyczne wydarzenia z jej życia prywatnego i relacja z Sartre’em, istotą powieści było pytanie o granice między „ja” a „innym” – kluczowy temat egzystencjalizmu.
Simone de Beauvoir wobec feminizmu: od dystansu do deklaracji
Choć Simone de Beauvoir uważana jest za jedną z najważniejszych feministek drugiej fali, przez długi czas była ostrożna w przyjmowaniu tej etykiety. W młodości wierzyła, że zmiany społeczne mogą przyjść wraz z rewolucją socjalistyczną – i to bez konieczności tworzenia oddzielnego ruchu kobiecego. Jednak pod wpływem wydarzeń lat 60. i 70., w tym wzrostu znaczenia francuskiego ruchu wyzwolenia kobiet, jej poglądy uległy istotnej zmianie.
W 1972 roku, w wywiadzie dla tygodnika Le Nouvel Observateur, po raz pierwszy otwarcie określiła się mianem feministki. Zrozumiała, że walka o prawa kobiet wymaga osobnej przestrzeni politycznej, intelektualnej i społecznej. Od tego momentu aktywnie angażowała się w działania na rzecz praw kobiet, m.in. współpracując z Francuską Ligą Praw Kobiet.
Beauvoir od samego początku podkreślała znaczenie niezależności ekonomicznej kobiet oraz ich równouprawnienia w dostępie do edukacji. Uważała, że tylko poprzez wyjście poza tradycyjne role narzucone przez społeczeństwo kobiety mogą osiągnąć transcendencję – stan, w którym same definiują siebie i swoją wolność. Pisała: kobiety są tak samo zdolne do wyboru jak mężczyźni, a zatem mogą zdecydować się na wywyższenie się, wychodząc poza immanencję…
Jej zdaniem, głównym źródłem opresji kobiet była ich społeczna konstrukcja jako „Innego” – kategorii zepchniętej na margines, pozbawionej podmiotowości. Beauvoir przekonywała, że patriarchat opiera się na tworzeniu hierarchii, w której kobiety są definiowane wyłącznie w relacji do mężczyzn.
Zaangażowanie polityczne i działalność intelektualna
Po II wojnie światowej Simone de Beauvoir nie ograniczyła się wyłącznie do roli pisarki i myślicielki. Jej aktywność objęła także sferę polityczną, zwłaszcza w kontekście walki o prawa człowieka i sprawiedliwość społeczną. Wspólnie z Sartre’em redagowała czasopismo Les Temps modernes, które szybko stało się jednym z najważniejszych forów dyskusji intelektualnych we Francji. Publikowali tam zarówno teksty o filozofii, jak i o polityce, kolonializmie, sytuacji kobiet czy kryzysach społecznych w powojennej Europie.
Beauvoir wykorzystywała Les Temps modernes jako przestrzeń do testowania swoich koncepcji, zanim zamieniała je w książki czy eseje. Po odejściu Maurice’a Merleau-Ponty’ego, który współtworzył czasopismo, i jego otwartym konflikcie z Sartre’em, Beauvoir opowiedziała się jednoznacznie po stronie Sartre’a. Z czasem sama przejęła większą część obowiązków redaktorskich – organizowała spotkania redakcyjne, pisała, a nawet zmuszała Sartre’a do aktywności, gdy jego zaangażowanie malało.
Beauvoir zabierała również głos w najważniejszych sprawach społeczno-politycznych swojej epoki. Wspierała m.in. ruch antykolonialny w Algierii, broniła praw ludzi represjonowanych politycznie, a także działała na rzecz legalizacji aborcji i dostępu kobiet do środków antykoncepcyjnych. Jej feminizm był nierozerwalnie związany z postulatami wolności jednostki, odpowiedzialności moralnej i przekraczania narzuconych ról społecznych.
Jej filozofia, choć wyrosła z egzystencjalizmu, była bardziej elastyczna i zniuansowana niż ortodoksyjna wersja Sartre’a. W eseju The Ethics of Ambiguity podkreślała, że prawdziwa wolność polega nie tylko na indywidualnym wyborze, ale również na odpowiedzialności za innych. Tym samym próbowała połączyć idee osobistej wolności z etyką zaangażowania i troski.
Globalny wpływ i dziedzictwo „Drugiej płci”
Wydana w 1949 roku, „Druga płeć” szybko zyskała status przełomowego dzieła i odegrała kluczową rolę w narodzinach i rozwoju drugiej fali feminizmu – ruchu, który objął nie tylko Francję, ale także Stany Zjednoczone, Kanadę, Australię, Wielką Brytanię i wiele krajów Europy.
Choć początkowo Beauvoir dystansowała się od terminu „feministka”, to właśnie jej praca zainspirowała setki intelektualistek i aktywistek. Do grona tych, które przyznały się do wpływu Beauvoir, należą m.in.:
- Kate Millett, autorka Sexual Politics,
- Shulamith Firestone, współzałożycielka ruchu Redstockings,
- Juliet Mitchell, która integrowała feminizm z psychoanalizą,
- Germaine Greer, autorka The Female Eunuch,
- oraz Ann Oakley, znana socjolożka i badaczka gender.
Betty Friedan, autorka The Feminine Mystique – książki uznawanej za iskrę zapalną drugiej fali feminizmu w USA – przyznała: Lektura „Drugiej płci” doprowadziła mnie do jakiejkolwiek oryginalnej analizy istnienia kobiet, którą byłam w stanie wnieść do ruchu kobiecego i jego unikalnej polityki. Spodziewałam się w Simone de Beauvoir filozoficznego i intelektualnego autorytetu.
Judith Butler, jedna z najważniejszych współczesnych teoretyczek płci, twierdziła, że wybór czasownika „stawać się” przez Beauvoir sugerował, iż tożsamość płciowa jest procesem, który kształtuje się nieustannie poprzez interakcje między kulturą a jednostką. Butler rozwinęła tę myśl w swojej teorii performatywności płci, która do dziś stanowi fundament feminizmu poststrukturalistycznego.
Nie sposób nie wspomnieć także o Donnie Haraway, autorce Manifestu Cyborga, która napisała, że wszystkie współczesne znaczenia płci mają korzenie w twierdzeniu Simone de Beauvoir.
