Tego dnia 1786 na Madagaskarze zmarł Maurycy Beniowski, król Madagaskaru
Od Kamczatki po Madagaskar, przez lodowe bezdroża i tropikalne burze – historia ta nie mieści się w granicach jednej epoki, ani jednego kontynentu. Pomiędzy spiskiem, miłością, niewolą i koroną pojawia się nazwisko Maurycy Beniowski – podróżnika, który miał odwagę uciec z Syberii i jeszcze większą, by stać się królem. To opowieść o człowieku, który nie uznawał granic – ani geograficznych, ani tych stawianych przez los.
Dnia 23 maja 1786 roku na Madagaskarze zakończyło się życie jednej z najbardziej fascynujących postaci XVIII wieku – Maurycego Beniowskiego. Ten niezwykły podróżnik, wojskowy, zesłaniec i autor pamiętników pozostawił po sobie dziedzictwo pełne dramatyzmu, odwagi i barwnej egzotyki. Nazywany był „królem Madagaskaru”, jednak jego życiorys to coś znacznie więcej niż tylko epizod w historii tej afrykańskiej wyspy.
Maurycy Beniowski – a właściwie Mateusz Maurycy Michał Franciszek Serafin August Beniowski – urodził się przed 20 września 1746 roku w miasteczku Vrbové, położonym u podnóży Małych Karpat. Obszar ten należał wówczas do Królestwa Węgier. Pochodził z rodziny szlacheckiej – jego ojcem był Samuel Benyovszky, pułkownik 9 Pułku Huzarów Węgierskich, a matką Anna Róża Révay, baronówna z wpływowego rodu. Z trzynaściorga rodzeństwa aż czworo pochodziło z poprzednich związków rodziców.
Już w dzieciństwie Beniowski doznał urazu – złamał nogę, co skutkowało trwałym utykaniem przez resztę życia. Kształcił się w Scholarum Piarum w Świętym Jurze pod Bratysławą. Po śmierci matki w 1760 roku musiał opiekować się młodszym rodzeństwem. Gdy dwa lata później odszedł jego ojciec, młody Maurycy przez pewien czas zniknął z oficjalnych dokumentów. Wiadomo jedynie, że w tym okresie zmienił wyznanie z katolickiego na luterańskie i prowadził spory o spadek ze starszymi siostrami przyrodnimi.
Maurycy Beniowski i konfederacja barska
Zaangażowanie Maurycego Beniowskiego w walkę o wolność Rzeczypospolitej rozpoczęło się w czasie konfederacji barskiej, czyli zbrojnego sprzeciwu polskiej szlachty wobec rosyjskiej dominacji i działań króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Chociaż w swoich pamiętnikach pisał, że przystąpił do konfederacji 7 lipca 1767 roku, to historyczne źródła wskazują, że sam związek zbrojny został utworzony dopiero 29 lutego 1768 roku. Można zatem przypuszczać, że Beniowski był jednym z jego wczesnych sympatyków i aktywnie działał na rzecz sprawy polskiej.
Podczas jednej z podróży do Rzeczypospolitej zachorował i zmuszony był zatrzymać się w domu rzeźnika Hönscha w Spiskiej Sobocie, gdzie troskliwą opiekę roztoczyła nad nim córka gospodarzy – Zuzanna Anna. Ich relacja przerodziła się w głębsze uczucie i 20 kwietnia 1768 roku w miejscowości Wielkanoc zawarli ślub w miejscowym zborze luterańskim.
Latem tego samego roku Beniowski oficjalnie przyłączył się do konfederatów. Choć jego działania wojskowe nie zostały dokładnie udokumentowane w źródłach, to on sam szeroko je opisał w swoich pamiętnikach. Niestety, został schwytany przez wojska rosyjskie i zesłany – najpierw do Kazania, a później na odległą Kamczatkę.
Ucieczka z Kamczatki i podróż przez Pacyfik
Pobyt Maurycego Beniowskiego na Kamczatce nie był okresem biernego wyczekiwania – wręcz przeciwnie. Już od pierwszych dni planował ucieczkę, ponieważ – jak pisał w Pamiętnikach – W tym oto miejscu miałem zakończyć me życie…. Nie zamierzał jednak podporządkować się losowi.
W grudniu 1770 roku z pomocą innych zesłańców, wśród których byli m.in. porucznik Baturin i zesłaniec Piotr Krustiew, Beniowski zorganizował zbrojne przejęcie portu w Bolszeriecku oraz zdobycie statku – galeoty „Święty Piotr i Paweł”. Tym sposobem rozpoczął jedną z najbardziej śmiałych i nieprawdopodobnych ucieczek w historii.
Na pokładzie znalazło się 96 osób, w tym 9 kobiet. Ich planowana trasa prowadziła przez Cieśninę Beringa, wzdłuż wybrzeży Alaski, a dalej przez Japonię, Formozę (dzisiejszy Tajwan) aż do Makau w Chinach. Początkowo jednak doszło do buntu – część załogi, nieprzyzwyczajona do tropikalnego klimatu, zażądała powrotu przez Arktykę. Próba przedarcia się przez lodowe wody zakończyła się niepowodzeniem – statek utknął w lodach. Ostatecznie ruszyli na południe, zatrzymując się na Aleutach, gdzie spotkali słynnego korsarza Iwana Ochotina.
W trakcie dalszej podróży na statku wybuchły kolejne zamieszki. Jeden z buntowników, Stiepanow, podżegał do rabunku zapasów. Załoga zniszczyła większość jedzenia i wody. Beniowski, zamiast zastosować brutalne środki, odwołał się do rozumu i sumienia buntowników. W Pamiętnikach opisał, jak przemówił do nich o nieuchronnej śmierci z pragnienia, co skłoniło ich do skruchy.
W końcu dopłynęli do niezamieszkanej wyspy – prawdopodobnie jednej z wysp Izu – gdzie znaleźli wodę, owoce i dzikie zwierzęta. Załoga chciała zostać tam na stałe, ale Beniowski użył fortelu – zaproponował, że wpierw należy zdobyć więcej kobiet z pobliskiej Japonii. Tak przekonał towarzyszy do dalszej podróży.
W Japonii zostali przyjaźnie przyjęci przez lokalne władze. Jak pisał Beniowski, namiestnik był uczynny i uprzejmy. Zaopatrzeni i odżywieni, ruszyli dalej na południe, zawijając po drodze na Okinawę, Formozę i wreszcie docierając do Makau, gdzie sprzedali galeotę i pozostałe towary. W lipcu 1772 roku Maurycy Beniowski znalazł się w Paryżu, gdzie jego niezwykła historia wzbudziła ogromne zainteresowanie dworu króla Ludwika XV.
Francuski kolonizator i król Madagaskaru
Zachwycony jego opowieściami, dwór królewski Francji zaproponował Maurycemu Beniowskiemu objęcie misji kolonizacyjnej na Madagaskarze – wyspie, która miała stać się ważnym punktem strategicznym w rywalizacji kolonialnej. Minister floty Pierre de Boynes powierzył mu zadanie przygotowania ekspedycji. Beniowski z zapałem opracował siedmiopunktowy Plan względem potrzebnych środków dotyczących uskutecznienia powierzonych mi zleceń na Madagaskarze.
Przybył na Mauritius 22 września 1773 roku, gdzie spotkał się z oporem władz lokalnych – Charles-Henri-Louis d’Arsac de Ternay i administrator Maillart obawiali się, że nowa kolonia zagrozi interesom handlowym wyspy. Mimo trudności Beniowski wymógł na nich wsparcie logistyczne, dzięki czemu 14 lutego 1774 roku dotarł do Zatoki Antongila na wschodnim wybrzeżu Madagaskaru.
Z początku napotkał opór ze strony miejscowej ludności, która miała już doświadczenia z europejskimi kolonizatorami. Jednak Beniowski zastosował mieszankę twardej dyscypliny, dyplomacji i inwestycji infrastrukturalnych:
- zbudował umocnioną osadę Louisbourg (dzisiejsze Maroantsetra),
- zorganizował budowę dróg i osiedli,
- rozpoczął uprawy bawełny, tytoniu i trzciny cukrowej.
Zyskał zaufanie lokalnych wodzów i 10 października 1776 roku został przez Malgaszów obwołany ampansakebe, czyli „wielkim królem” Madagaskaru. Był ostatnim cudzoziemcem, któremu nadano ten tytuł.
Maurycy Beniowski – ostatnie podróże i tragiczny koniec
Po tym, jak Maurycy Beniowski został obwołany ampansakebe Madagaskaru, wyruszył w 1776 roku ponownie do Francji, pragnąc przedstawić rządowi plany rozwoju wyspy. Spotkał się jednak z brakiem zainteresowania i brakiem wsparcia finansowego. Rozczarowany, przyjął służbę w wojsku austriackim jako pułkownik, jednak nie odnalazł się w tej roli. Według niektórych relacji, w 1779 roku próbował uzyskać przyjęcie do armii Stanów Zjednoczonych, powołując się na więzy z Kazimierzem Pułaskim – bohaterem wojny o niepodległość USA. Proponował również wykorzystanie Madagaskaru jako bazy operacyjnej przeciwko Anglikom.
Jakkolwiek rzeczywista obecność Beniowskiego w Ameryce budzi wątpliwości – część badaczy uważa, że wówczas przebywał na Węgrzech, a za ocean wyruszył jego brat Franciszek Serafin – faktem pozostaje, że utrzymywał kontakt z Benjaminem Franklinem, ambasadorem USA w Paryżu. W 1782 roku odwiedził z żoną Baltimore, gdzie urodziło się ich dziecko. Tam również przedstawiał swoje koncepcje kolonialne, ale ponownie spotkał się z odmową.
W czerwcu 1785 roku Maurycy Beniowski powrócił na Madagaskar, gdzie został serdecznie powitany przez Malgaszów jako ich „król”. Po raz kolejny próbował zbudować niezależne państwo – opanował francuską faktorię handlową i podjął budowę kilku fortów. Jednak działania te sprowokowały reakcję ze strony Francuzów, którzy postrzegali go jako zagrożenie.
W wyniku jednej z potyczek z oddziałem francuskim Maurycy Beniowski zginął 23 maja 1786 roku. Według relacji francuskiego oficera, został trafiony przypadkowo podczas walki i pochowany w pobliżu portu razem z dwoma rosyjskimi towarzyszami – dawnymi współuciekinierami z Kamczatki.
Co ciekawe, już rok później, w numerze 96 „Gazety Warszawskiej” z 1 grudnia 1787 roku, ukazała się informacja, że Beniowski żyje i widziano go w Wiedniu po przybyciu z Konstantynopola. Te pogłoski o jego przeżyciu utrzymywały się przez lata i tylko dodawały tajemniczości jego postaci.
Wpływ na kulturę i pamięć historyczną
Maurycy Beniowski stał się bohaterem literatury, teatru, opery, a nawet filmów i komiksów. Już pod koniec XVIII wieku opublikowano jego pamiętniki. Pierwsze wydanie ukazało się w 1790 roku w języku angielskim, a wkrótce potem pamiętniki przetłumaczono na niemiecki, francuski, holenderski, szwedzki, polski i słowacki. W Polsce ich pełny tytuł brzmiał: Historya podróży y osobliwszych zdarzeń sławnego Maurycego-Augusta hrabi Beniowskiego…
Choć Maurycy Beniowski podawał w pamiętnikach nieścisłe daty i wyolbrzymiał niektóre wydarzenia, wielu badaczy potwierdziło rzetelność jego opisów podróży i realiów epoki. William Ellis, podróżnik i autor dzieł o Madagaskarze, napisał: Poglądy Beniowskiego wyprzedzały epokę, a obejście się jego z Malgaszami było światlejsze i sprawiedliwsze niż obejście innych Europejczyków, którzy przybywali na tę wyspę.
Postać Maurycego Beniowskiego na trwałe zapisała się w świadomości historycznej wielu narodów – Polaków, Węgrów, Słowaków, a także Francuzów i Malgaszów. Choć żył w XVIII wieku, jego legenda przetrwała do dziś i wciąż inspiruje twórców oraz lokalne społeczności.
Imię Maurycego Beniowskiego noszą liczne ulice w Polsce i za granicą. Znajdują się one m.in. w Gdańsku (dzielnica Przymorze Małe), Gdyni (dzielnica Grabówek, nabrzeże jachtowe), Wrocławiu (osiedle Grabiszynek), Krakowie, Elblągu, Świnoujściu, Wałbrzychu i wielu innych polskich miastach.
Poza Polską, ulice jego imienia znajdują się również w Bratysławie (dzielnica Dúbravka), Budapeszcie, Wiedniu.
Na Madagaskarze, w Antananarywie, czyli stolicy wyspy, jedna z ulic również nosi jego imię. Nad brzegiem Oceanu Indyjskiego postawiono pomnik Maurycego Beniowskiego, upamiętniający jego rolę w historii wyspy.
Warto dodać, że nazwisko Beniowskiego stało się także częścią terminologii szachowej – istnieje mat Beniowskiego, jeden z efektownych motywów matowych.
W 1946 roku, po włączeniu osiedla Chojny do Łodzi, jedną z tamtejszych ulic nazwano imieniem Maurycego Beniowskiego, zastępując wcześniejszą nazwę „ulica Słowackiego”. Do dziś funkcjonuje ona w łódzkim krajobrazie miejskim.
W lutym 2023 roku pojawiła się inicjatywa, by przemianować ulicę Rosyjską w Zalasewie (gmina Swarzędz) na ulicę imienia Maurycego Beniowskiego. Choć burmistrz nie przychylił się do tej propozycji, sama dyskusja świadczy o sile pamięci o tej postaci.
Fenomen Maurycego Beniowskiego znalazł odbicie w licznych dziełach kultury. Jego barwne życie stanowiło inspirację dla:
Poezji
- Juliusz Słowacki – Beniowski (1841): poemat dygresyjny z czasów konfederacji barskiej,
- Jarosław Marek Rymkiewicz – Dla Henryka Głębockiego (2017): oktostych nawiązujący do rysunku statku Beniowskiego.
Powieści
- Wacław Sieroszewski – Beniowski i Ocean (1916–1917): polska dylogia opisująca podróż z Kamczatki do Chin,
- Luise Mühlbach, Vilmos Radó, Jožo Nižnánsky, Miklós Rónaszegi, Desider Galský – autorzy licznych powieści niemieckich, węgierskich, słowackich i czeskich poświęconych jego losom,
- Lew Demin, Nikolaj Smirnov, Árpád Thiery – autorzy dzieł rosyjskich i węgierskich z XX wieku.
Komiksów i oper
- Král Madagaskaru – czeski komiks z lat 70.,
- Zesłańcy – komiks z rysunkami Jerzego Wróblewskiego,
- Opery: François-Adrien Boieldieu i Franz Doppler stworzyli widowiska sceniczne oparte na jego życiu.
Teatr i film
- Hrabia Beniowski, czyli spisek na Kamczatce – sztuka teatralna Augusta von Kotzebue z 1795 roku,
- Vivat, Benyovszky! – serial telewizyjny czechosłowacko-węgierski (1975),
- Mimowolne podróże Maurycego Augusta Beniowskiego – niemiecko-francusko-włoski serial telewizyjny z 1974 roku.
Maurycy Beniowski pozostaje postacią o nieprzemijającym uroku – barwną, pełną sprzeczności, ale zawsze niezależną. Jego życie, wpisane w burzliwe dzieje XVIII wieku, do dziś stanowi symbol odwagi, determinacji i pragnienia wolności. Niezależnie od tego, czy był uciekinierem z Syberii, kapitanem galeoty, czy ampansakebe Madagaskaru – zapisał się w historii jako człowiek, który nie bał się sięgać po niemożliwe.
