Archeologia jest pojęciem wieloznacznym, kryje się pod nią w tradycyjnym ujęciu zarówno dziedzina nauki badająca zamierzchłą przeszłość, jak i samą przeszłość. Głównym założeniem poznawczym archeologii jest, że przeszłe systemy społeczno-kulturowe znajdują odzwierciedlenie w materialnych pozostałościach. Jako nauka posiada wiele dziedzin, jest przede wszystkim interdyscyplinarna, czyli korzystająca z pomocy innych dyscyplin m.in. humanistycznych, przyrodniczych czy ścisłych.
Spis treści:
- Czym jest archeologia?
- Archeologia – definicje
- Dziedziny i specjalizacje archeologii
- Archeologia prehistoryczna czyli pradziejowa
- Archeologia protohistoryczna
- Archeologia historyczna
- Archeologia architektury
- Archeologia środowiska
- Archeologia podwodna
- Archeologia lotnicza
- Archeologia sądowa
- Archeologia przemysłu
- Archeologia cyfrowa
- Archeologia współczesności
- Archeologia biblijna
- Archeologia doświadczalna
- Archeozologia
- Archeobotanika
- Archeoastronomia
- Archeometria
Czym jest archeologia?
Słowo archeologia pochodzi z języka greckiego: archaios, czyli dawny i logos czyli mowa, opowieść. Oznacza ono mówienie oraz dociekanie na temat przeszłości i spraw dawnych[1]. Termin można stosować zarówno do zjawisk zachodzących na określonym terenie, np. archeologia Chin, Indii, jak i do konkretnego odcinka czasowego np. archeologia epoki brązu, archeologia wczesnego średniowiecza.
Współcześnie archeologia nie ogranicza się do badania najdawniejszych dziejów ludzkości, ale też stanowi nieocenioną pomoc do lepszego poznania okresów, do których istnieją dość liczne źródła pisane[2].
Przykładami mogą być weryfikacje greckich i rzymskich pisarzy, odnoszących się do życia codziennego społeczeństw antycznych, badanie średniowiecznych i nowożytnych miast czy współczesne eksploracje mogił ludzkich, zamordowanych w Katyniu, na Wołyniu, na „Łączce” czy w lesie Borek w Chełmie.
Termin antiquitates[3] utożsamiany z archeologią po raz pierwszy pojawia się w dziełach pisarzy antycznych Tukidesa, Ksenofonta, Pauzaniasza czy Strabona[4].
Później słowo archeologia pojawiło się dopiero w XVII wieku i użyte zostało przez francuskiego antykwarystę Jacquesa Spona z Lyone[5]. Ten uczony w 1674 roku odbył i opisał podróż do Rzymu i na Wschód, omawiając zabytki użył określenia „archeologia”[6].
Dla większości ludzi archeologia kojarzy się po prostu z synonimem „kopania w ziemi”, tak jak by to było jedyne zajęcie każdego, kto zajmuje się tą dyscypliną. Jak podaje brytyjski archeolog Paul Bahn: W brytyjskim magazynie Private Eye archeolog jest wręcz automatycznie określany jako człowiek z głową w ziemi, a kreskówki przedstawiają go jako zasuszonego staruszka, pokrytego pajęczynami i ogarniętego obsesją na punkcie starych kości i potłuczonych garnków. Choć trafność tych obserwacji jest zaiste uderzająca, na szczęście oddają one jedynie część prawdy. W rzeczywistości powiem wielu archeologów nigdy nie prowadziło żadnych wykopalisk, a doprawdy bardzo nie liczni poświęcają im cały swój czas[7].
Archeologia – definicje
Nie istnieje jedna definicja określająca archeologię. Większość z nich jednak określa ją jako naukę badająca przeszłość człowieka na podstawie odkrytych pozostałości materialnych. Jedna z definicji autorstwa Marii Ludwik Bernhard i Józefa K. Kozłowskiego tłumaczy archeologię jako integralną część historii, z którą posiada całkowitą zdolność celów badawczych, natomiast różnice wynikają w innych typach źródeł, uzyskiwanych podczas wykopalisk i wymagającymi stosowania specjalnych metod badawczych[8].
Według innego uczonego, Witolda Hensla, archeologia to nauka zajmująca się odsłanianiem, głównie za pomocą metod wykopaliskowych, źródeł przeszłości, ich naukową rejestrację oraz ocenę.
Zaliczyć wypada ją do nauk typowo źródłoznawczych, do której należy odkrywanie zabytków jako takich (ruchomych i nieruchomych), śledzenie ich wzajemnego powiązania kulturowo-historycznego oraz przyrodniczego, ocena wiarygodności oraz ustalenia chronologii, a także wyławianie tych wszystkich cech zabytków, które pozwalają niejako na przekształcenie ich w rodzaj źródła mówiącego[9].
Colin Renfrew i Paul Bahn uważają archeologię po części jako odkrywanie skarbów przeszłości, ich drobiazgowa analiza naukowa oraz ćwiczenie twórczej wyobraźni. Jest związana z prowadzeniem wykopalisk, jak i wysiłkiem intelektualnym w pracowni czy w laboratorium.
Czynniki te stanowią o jej atrakcyjności jako nauki. Celem archeologii jest także zachowanie światowego dziedzictwa kulturowego i jego obrona przed bezmyślnym rabunkiem oraz niszczeniem[10].
Amerykańscy archeolodzy Wendy Ashmore i Robert J. Sharer definiują archeologię jako naukę badającą przeszłość na podstawie jej materialnych pozostałości, która w ciągu ostatnich stuleci zmieniła się z rozrywki dla amatorów, kolekcjonerstwa w dyscyplinę opartą na procedurach naukowych.
Ukształtowała się jako dziedzina wykorzystująca pozyskane materialne szczątki do porządkowania i opisania wydarzeń z przeszłości, wyjaśnia zachowania ludzkie związane z tymi wydarzeniami oraz rozumienie znaczenia przeszłości. Jako nauka archeologia powinna stawiać przed sobą cztery główne cele:
- określenie formy, odnosi się tutaj do opisu i klasyfikacji odkrytych obiektów materialnych,
- określenie funkcji znalezionych obiektów, definiować powinno się na podstawie analizy samych obiektów i ich związków z innymi znaleziskami,
- pojęcie procesu odnosi się do zmian, które zachodziły w społeczeństwach, celem jest tutaj ustalenie jak i dlaczego kultury starożytne zmieniały się na przestrzeni wieków,
- pojęcie znaczenia odnosi się do rozumienia społeczeństw przeszłości w ich własnym kontekście kulturowym, celem jest tutaj ustalenie postaw i wierzeń starożytnych ludów i przyswojenie sobie tych elementów przeszłości, które mogą być użyteczne obecnie[11].
Najogólniej dzisiejszą archeologię możemy tłumaczyć jako wielopłaszczyznową naukę o człowieku, łączących sobie wiele dziedzin humanistycznych m.in. socjologię, historię, religioznawstwo, nauk przyrodniczych m.in. biologię, antropologię fizyczną, geologię i nauk ścisłych m.in. matematykę, chemię, fizykę nuklearną (metody datowania kości, zabytków, pozostałości organicznych).
Warto podkreślić rolę archeologii jako nauki interdyscyplinarnej, która dotyczy wszystkich aspektów życia ludzkiego, od wytwórczości, przez życie duchowe i sztukę, do szerszych procesów społecznych, wzajemnych odziaływań i relacji, funkcjonowania grup ludzkich w konkretnych ekosystemach, biologicznych przystosowań itd.[12]
Dziedziny i specjalizacje archeologii
Archeologia jako nauka posiada wiele dziedzin i specjalności. Początkowo związana była z obszarami Europy i Bliskiego Wschodu, a zwłaszcza z basenem Morza Śródziemnego. Wówczas posiadała dwa zasadnicze działy: archeologia pradziejowa i klasyczna (cywilizacje antyczne).
Współcześnie, w związku z ogromnym rozwojem badań, konieczne stało się wyróżnienie różnych specjalizacji. Archeolodzy obecnie interesują się całym światem – wszystkie tereny, na których można znaleźć pozostałości bytności i działalności dawnych społeczeństw. Stąd możemy dzielić ze względu na różne kryteria:
- geograficzny, np. archeologia Afryki, Azji,
- polityczny, np. ze względu na podział państw – Polski, Niemiec,
- etnicznych,np. archeologia Celtów, Słowian,
- chronologiczne, np. prahistoria, epoka żelaza,
- specyfika metody badań, np. lotnicza, podwodna,
- interdyscyplinarność, np. archeozologia, archeobotanika[13].
Archeologia prehistoryczna czyli pradziejowa
Dzieje okresów pradziejowych są anonimowe, pozbawione nazw i imion, jednak bogate w informacje o zachowaniach i działaniach naszych przodków. Archeolodzy specjalizujący się prehistorią nie posiadają żadnych źródeł pisanych.
Dział ten zajmuje się okresem przed wprowadzeniem pisma (paleolit, mezolit, neolit). Jedynymi nośnikami informacji o dawnych kulturach są jedynie źródła archeologiczne i ich odpowiednia interpretacja[14]. Chronologia okresów pradziejowych musi być oparta jedynie na geologicznych i radiometrycznych pomiarach[15]
Archeologia protohistoryczna
Jest to okres w którym, kraje wschodniośródziemnomorskie osiągnęły wysoki poziom rozwoju, pojawiły się rozwinięte cywilizacje (ludy Mezopotamii, Egipt) i rejestrujące ich dzieje źródła pisane, a na obszarach Starego Świata (Europy, Azji, Afryki) dostarczane jedynie materialne ślady działalności człowieka.
Kontakty ludów, które nie znały jeszcze pisma, np. obszar Barbaricum a z obszarami rozwiniętych cywilizacji pozwoliło opierać chronologię czasów protohistorycznych na korelacji z pierwszymi kalendarzami i wydarzeniami historycznymi zarejestrowanymi w źródłach pisanych[16].
Pismo pojawia się na różnych terenach w różnym czasie. Dość często dzieje danego obszaru są znane już z przekazów pisanych, dla innych nadal posiłkujemy się źródłami archeologicznymi.
Dzięki wzajemnym kontaktom przekazy pisane i kalendarze z jednego rejonu mogą nam „niejednokrotnie ułatwić poznanie historii i określenie chronologii terenów, na którym nie wprowadzono jeszcze pisma[17].
Archeologia historyczna
Jest to okres, w którym dany obszar czy społeczność jest naświetlona przekazami pisanymi. W latach 70. XX wieku zaczęto interesować się okresami, tj. średniowiecze, nowożytność. Archeolog łączy źródła materialne z pisanymi, w celu jak najdokładniejszego rozpoznania dziejów człowieka oraz ściśle współpracuje z historykiem[18].
Połączenie ich weryfikuje, uzupełnia, rozszerza, a czasem koryguje obraz przekazany nam przez same przekazy pisane. Leszek Kajzer zaproponował wyjaśnienie pojęcia jako badanie rozwiniętych społeczeństw, których egzystencja przypada na czasy umowne określane jako: wczesne i późne średniowiecze, nowożytność i wreszcie lata nowoczesności…[19].
Archeologia architektury
Jest to specjalizacja zajmująca się w ramach szerokorozumianej archeologii historycznej przypadkami, w których najważniejszym czynnikiem badanego stanowiska są pozostałości nieistniejącej i niefunkcjonującej już budowli lub jej części albo wciąż stojące i funkcjonujące budowle zabytkowe.
Jest to dziedzina, która wymaga od badaczy nie tylko specyficznej wiedzy, ale i ścisłego współdziałania archeologa, historyka sztuki, architekta czy przedstawiciela nauk ścisłych[20].
Archeologia środowiska
Jest to obecnie dobrze rozwinięta dyscyplina naukowa, która rządzi się własnymi prawami. Zajmuje się badaniem człowieka w przeszłości jako część świata przyrody, w jego powiązaniu z innymi gatunkami, w systemie ekologicznym[21].
Głównymi źródłami archeologii środowiska są ekofakty, które zmuszają archeologa do powierzenia ich analizy przedstawicielom nauk przyrodniczych i nauk o ziemi, np. geologom. Rezultaty tych analiz są następnie wykorzystane we wnioskowaniu archeologicznym.
W badaniach wykorzystywane są zarówno elementy metodyki źródeł archeologicznych, jak i elementy nauk przyrodniczych i o ziemi, m.in. pobieranie rdzeni, próbek do badań palinologicznych, paleobotanicznych, geomorfologicznych, geologicznych czy pedologicznych na samym stanowisku archeologicznym i w najbliższym jego otoczeniu.
Interpretacja źródeł archeologicznych w kontekście relacji z paleośrodowiskiem leży w zakresie archeologii środowiska, a ich wnioski formułowane są na gruncie wszystkim wymienionych dyscyplin[22].
Archeologia podwodna
Jest to stosunkowo młoda dziedzina nauki, która ukształtowała się w latach 60. XX wieku. Po zakończeniu II wojny światowej wielu płetwonurków-amatorów penetrowało dno mórz np. u wybrzeży Prowansji i Langwedocji, w celu odkrywaniu wraków statków handlowych.
Spowodowało to narodzenie się nowej dyscypliny – archeologii podwodnej[23]. Jeden z twórców archeologii podwodnej, George Flatcher Bass, uważa że archeologia podwodna niczym nie różni się od archeologii lądowej, chyba że zastosowaniem odmiennych technik badań lub innego rodzaju sprzętu[24].
Informacje uzyskane dzięki archeologii podwodnej mogą wnieść cenne informacje o obszarach podmorskich w dawnych czasach, uzupełnić wiedzę historyczną, np. zrekonstruować przebieg szlaków handlowych.
Dostarczają także wiele wiadomości o konstrukcji statków, technologii produkcji przewożonych towarów, sztuki i historii. Same prowadzenie badań jest dosyć kosztowne, skomplikowane czy trudne do przeprowadzenia. Wymagają od archeologa natychmiastowej dokumentacji i konserwacji wydobytych na powierzchni artefaktów, dużych obiektów, np. armat, amfor, sztab złota, żelaza[25].
Archeologia lotnicza
Jest to jedna z dziedzin archeologii, która dokonuje obserwacji powierzchni ziemi z powietrza, w celu odkrycia oraz zadokumentowania obiektów archeologicznych. Obserwacja prowadzona jest z rozmaitych statków powietrznych, samolotów i aparatów latających.
Umożliwia wykrycie reliktów dawnych kultur i wymarłych cywilizacji. Mogą być zidentyfikowane dzięki odmienności szaty roślinnej, zabarwienia, wilgotności, temperatury gleby oraz zróżnicowaniu morfologii terenu.
Archeologia lotnicza ogranicza niszczące metody badawcze, np. wykopaliska archeologiczne i chroni wspólne dziedzictwo kulturowe dla przyszłych pokoleń[26].
Archeologia sądowa
Pojęcie to funkcjonuje od niedawna. Pojawienie się terminu „archeologia sądowa” w języku polskim ściśle wiąże się z pojęciem forensic sciences czyli nauki sądowe. Archeologia sądowa zachowuje swoją odrębność z uwagi na zakres jej zastosowania.
Ściśle wiąże się z prowadzonym śledztwem, któremu mają służyć właściwe metody i techniki archeologiczne. W polskich realiach bywa nazywana archeologią kryminalistyczną lub archeologią śledczą. Archeolog sądowy nie prowadzi badań archeologicznych, tylko uczestniczy w realizowanych czynnościach śledczych, jest w tym przypadku traktowany instrumentalnie i wykonuje czynności powierzony mu przez organ procesowy[27].
Archeologia przemysłu
Jest to jedna ze specjalizacji archeologii historycznej, która obejmuje badania budownictwa przemysłowego, urządzeń produkcyjnych, procesów technologicznych, pracowni rzemieślniczych i pozyskiwania surowców mineralnych.
Są one prowadzone wspólnie ze historykami, historykami sztuki i historykami architektury. Maja one podstawowe znaczenie w renowacji zabytków budownictwa przemysłowego, rewitalizacji industrialnych miast czy w wykorzystaniu nieczynnych kopalń w ruchu turystycznym[28].
Archeologia cyfrowa
Jest to jedna z najnowszych dyscyplin archeologii. Specyfiką jest wykorzystanie specjalistycznych technik informatycznych i mediów cyfrowych w badaniu nad działalnością człowieka w przeszłości.
Tworzy cyfrowe odwzorowania obiektów i artefaktów archeologicznych wraz z odpowiednim opisem informacyjnym. Wykorzystuje ona wiele technik, m.in. trójwymiarowe wizualizacje, fotogrametrię, czyli używanie aparatu i programów do obróbki zdjęć, skaning laserowy naziemny i lotniczy czy GIS – System Informacji Geograficznej[29]
Archeologia współczesności
Jest jedną z dziedzin archeologii, której przedmiotem badań jest szeroko rozumiana współczesność XX i XXI wieku, jej materialne pozostałości i transformacje w krajobrazach kulturowych badane za pomocą metod archeologicznych[30].
Archeologia, dzięki badaniom terenowym i dokumentacjom zarejestrowanych obiektów, może być doskonałym sposobem badania m.in. miejsc kaźni I i II wojny światowej czy czasów powojennych – miejsc straceń żołnierzy podziemia niepodległościowego w okresie stalinizmu w Polsce.
Archeologia biblijna
Jest to jedna z dziedzin archeologii Bliskiego Wschodu, zajmująca się zbieraniem oraz klasyfikacją danych archeologicznych, z obszarów znanych z Pisma Świętego. Dzięki materiałom archeologicznym odkrytym podczas wykopalisk, archeologia biblijna stara się zrekonstruować życie codzienne ludzi z epoki biblijnej w aspekcie religijnym, społecznym, stosunków międzyludzkich oraz kultury materialnej.
Głównymi jej założeniami jest wielodyscyplinarność nauki, profesjonalizm, specjalizacja i charakter świecki. Archeologia biblijna dostarcza wielu cennych informacji pozwalającym lepiej zrozumieć teksty Pisma Świętego.
Przykładem może być odkrycie w północnym Iraku tabliczek z tekstem klinowym, zawierające opisy stworzenia świata oraz potopu. Przyczyniło się to do lepszego zrozumienia pierwszych rozdziałów Księgi Rodzajów[31].
Archeologia doświadczalna
Inaczej zwana archeologią eksperymentalną, to metoda naukowej analizy źródeł archeologicznych. Rozumie się ją jako gałąź archeologii, gdzie interpretuje się kulturę materialną, technologię lub sposoby życia w przeszłości poprzez eksperymenty naukowe.
Była ona podstawową metodą dla zrozumienia i rozwiązania wielu kluczowych problemów naukowych dotyczących przeszłości rodzaju ludzkiego. Wykorzystywano ją do odpowiedzi na tak istotne pytania, jak np. jak budowano egipskie piramidy czy w jaki sposób pierwsze hominidy wykonywały swoje narzędzia.
Archeologia eksperymentalna tworzy zasady pozwalające w wiarygodny sposób przetestować różnego rodzaju hipotezy naukowe związane ze źródłami archeologicznymi. Stanowi ona integralną część współczesnych badań archeologicznych, jest innowacyjna i posiada charakter multidyscyplinarny.
Łączy w sobie takie dyscypliny, jak przyrodnicze i nauki o człowieku. Posiada, także znaczenie edukacyjne i sensoryczne[32].
Archeozologia
Jest to dziedzina archeologii zajmująca się pochodzącymi z badań archeologicznych szczątkami zwierzęcymi wykorzystywanymi przez człowieka w przeszłości. Wykorzystuje ona analizy makroskopowe i mikroskopowe.
Bada relacje człowieka ze zwierzętami oraz sposób w jaki były one wykorzystywane w gospodarce i innych dziedzinach życia. Zajmuje się także artefaktami wykonanymi z surowców zwierzęcych oraz technikami ich wykonania. Głównym materiałem do badań są zęby i szkielety[33].
Archeobotanika
Jest to dziedzina archeologii zajmująca się badaniem pozostałości roślinnych związanych z życiem człowieka w przeszłości. Do głównych zadań należy określenie przynależności botanicznej odkrywanych podczas wykopalisk szczątków i ich ocena ilościowa.
Z archeobotaniką związane są studia nad fitolitami, czyli mikroskopijnymi drobinami krzemionki pochodzącymi z komórek roślinnych. Zachowują się dobrze w reliktach dawnych palenisk, warstwach popiołu, na naczyniach czy na kamiennych narzędziach[34].
Archeoastronomia
Jest to interdyscyplinarna dziedzina nauki, która zajmuje się astronomią starożytnych cywilizacji. Łączy w sobie archeologię, historię, astronomię i etnografię.
Opiera się na zbieraniu, analizie oraz interpretacji danych dotyczących ukierunkowani struktur i budowli architektonicznych na ciała niebieskie, w określonych porach dnia i datach – astroarcheologia, opiera się na wiedzy zdobywanej przez badania etnograficzne i etnohistoryczne – etnoastronomia oraz opiera się na źródłach pisanych, które relacjonują rozwój wiedzy i myśli astronomicznej w przeszłości[35].
Archeometria
Jest to jedna z interdyscyplinarnych dziedzin archeologii, polega na wykorzystaniu teorii, metod i narzędzi nauk ścisłych, m.in. chemii, fizyki, matematyki, biologii w celu badania różnych aspektów życia przeszłych społeczności.
Stosuje różne rodzaje badań biochemicznych i materiałowych nad źródłami archeologicznymi, technologiami, środowiskiem i samym człowiekiem. Odkrywa ich wzajemne związki i zależności. Umożliwia także włączenie rezultatów tych badań do studiów nad historią ludzkich społeczności, kultur czy cywilizacji[36].
Bibliografia:
- Ashmore Wendy, Sharer Robert J., Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii, oprac. i tłum. Janusz K. Kozłowski, Wojciech Rak, Kraków 2008.
- Bahn Paul, Archeologia, przeł. Rafał Oracz, Warszawa 1997.
- Bass George Flatcher, Archaeology under water, Oxford 1992.
- Bernhard Maria Ludwik, Kozłowski Józef K., Wprowadzenie w zagadnienia archeologii, Kraków 1975.
- Borkowski Tomasz, Kawecki Jerzy i inni., Archeologią sądowa w teorii i praktyce, Warszawa 2023.
- Della Fina Giuseppe M., Archeologia. Wielkie odkrycia, pełni pasji badacze, metody i techniki prac, przeł. Hanna Borkowska, Warszawa 2009.
- Góralczyk Agnieszka, Metody badań archeologii podwodnej na przykładzie wraków znalezionych u wybrzeży Langwedocji i Prowansji, „Folia Historica Cracoviensia”, t. 19, 2013, s. 7-41.
- Hensel Witold, Archeologia. Treść i zakres. In. Teoria i praktyka badań archeologicznych. Przesłanki metodologiczne. Ed. Witold Hensel, Giuseppe Donato, Stanisław Tabaczyński, T. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 17-29.
- Kaczanowski Piotr, Janusz K. Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998.
- Kajzer Leszek, Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź 1996.
- Karczewski Maciej, Archeologia środowiska zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego na pojezierzach, Poznań-Białystok 2011.
- Ławecka Dorota, Wstęp do archeologii, Warszawa-Kraków 2003.
- Malinowska-Sypek Agnieszka, Sypek Robert, Sukniewicz Daniel, Przewodnik Archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010.
- Piekalski Jerzy, Archeologia historyczna w Europie Środkowej. Kilka wstępnych uwag, „Ochrona Zabytków”, nr 2, 2017, s. 5-11.
- Renfrew Colin, Bahn Paul, Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002.
- Rodzińska-Chorąży Teresa, Archeologia architektury wczesnośredniowiecznej a historia sztuki. In. Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji. Ed. Stanisław Tabaczyński, Arkadiusz Marciniak i inni., Poznań 2012, s. 923-934.
Netografia:
- Archeoastronomia, astroarcheologia, etnoastronomia, historia astronomii, archeologia, kosmologia, architektura, archeologia.edu.pl [dostęp: 18.12.2024].
- Archeologia lotnicza. Archeologia lotnictwa, muzeumsp.pl [dostęp: 18.24.2024].
- Archeologia współczesności, pl.wikipedia.org [dostęp: 18.12.2024].
- Blusiewicz Karolina, Tajemnice krypty Wejherów w kościele parafialnym w Pucku, archeowiesci.pl [dostęp: 18.12.2024].
- Budziszewski Adam, Czy zębów rekina używano jako narzędzi? Archeologia eksperymentalna, archeowiesci.pl [dostęp: 18.12.2024].
- Chyla Julia, Cyfrowa przeszłość. O co właściwie chodzi, archeowiesci.wordpress.com [dostęp: 18.12.2024].
- Podwodna turystyka archeologiczna, wszystkoconajwazniejsze.pl [ dostęp: 18.12.2024].
- Powstanie film popularyzujący archeologię lotniczą w Polsce, archeowiesci.wordpress.com [dostęp: 18.24.2024].
- Sobibór – archeologia pamięci, sobibor-memorial.eu [dostęp: 18.12.2024].
- Wykopaliska w parku archeologicznym osady Samaria. Biblijne ruiny szylowe historycznego miasta Samarii, pl.dreamstime.com [dostęp: 18.12.2024].
- Zespól ds. Archeometrii, mare.id.uj.edu.pl [dostęp: 18.12.2024].
[1] Ławecka Dorota, Wstęp do archeologii, Warszawa-Kraków 2003, s. 5.
[2] Malinowska-Sypek Agnieszka, Sypek Robert, Sukniewicz Daniel, Przewodnik Archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010, s. 7.
[3] Określenie, to pochodzi z okresu cesarstwa rzymskiego i oznacza miłośnika starożytności, antykwarystę.
[4] Della Fina Giuseppe M., Archeologia. Wielkie odkrycia, pełni pasji badacze, metody i techniki prac, przeł. Hanna Borkowska, Warszawa 2009, s. 16.
[5] Ławecka Dorota, dz. cyt., s. 5.
[6] Hensel Witold, Archeologia. Treść i zakres. In. Teoria i praktyka badań archeologicznych. Przesłanki metodologiczne. Ed. Witold Hensel, Giuseppe Donato, Stanisław Tabaczyński, T. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 17.
[7] Bahn Paul, Archeologia, przeł. Rafał Oracz, Warszawa 1997, s. 12.
[8] Bernhard Maria Ludwik, Kozłowski Józef K., Wprowadzenie w zagadnienia archeologii, Kraków 1975, s. 13.
[9] Hensel Witold, dz. cyt., 19.
[10] Renfrew Colin, Bahn Paul, Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002, 11.
[11] Ashmore Wendy, Sharer Robert J., Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii, oprac. i tłum. Janusz K. Kozłowski, Wojciech Rak, Kraków 2008, s. 11-12.
[12] Malinowska-Sypek Agnieszka, Sypek Robert, Sukniewicz Daniel, dz. cyt., s. 7.
[13] Ławecka Dorota, dz. cyt., s. 6-7.
[14] Ibidem.
[15] Kaczanowski Piotr, Janusz K. Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s. 9.
[16] Ibidem.
[17] Ławecka Dorota, dz. cyt., s. 7.
[18] Piekalski Jerzy, Archeologia historyczna w Europie Środkowej. Kilka wstępnych uwag, „Ochrona Zabytków”, nr 2, 2017, s. 7.
[19] Kajzer Leszek, Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź 1996, s. 32.
[20] Rodzińska-Chorąży Teresa, Archeologia architektury wczesnośredniowiecznej a historia sztuki. In. Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji. Ed. Stanisław Tabaczyński, Arkadiusz Marciniak i inni., Poznań 2012, s. 923.
[21] Renfrew Colin, Bahn Paul, dz. cyt., s. 212.
[22] Karczewski Maciej, Archeologia środowiska zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego na pojezierzach, Poznań-Białystok 2011, s. 9.
[23] Góralczyk Agnieszka, Metody badań archeologii podwodnej na przykładzie wraków znalezionych u wybrzeży Langwedocji i Prowansji, „Folia Historica Cracoviensia”, t. 19, 2013, s. 7.
[24] Bass George Flatcher, Archaeology under water, Oxford 1992, s. 15.
[25] Góralczyk Agnieszka, dz. cyt., s. 8-9.
[26] Archeologia lotnicza. Archeologia lotnictwa, muzeumsp.pl [dostęp: 18.24.2024].
[27] Borkowski Tomasz, Kawecki Jerzy i inni., Archeologią sądowa w teorii i praktyce, Warszawa 2023, s. 17-18.
[28] Piekalski Jerzy, dz. cyt., s. 8-9.
[29] Chyla Julia, Cyfrowa przeszłość. O co właściwie chodzi, archeowiesci.wordpress.com [dostęp: 18.12.2024].
[30] Archeologia współczesności, pl.wikipedia.org [dostęp: 18.12.2024].
[31] Rubinkiewicz Ryszard, Archeologia biblijna, sztetl.org.pl [dostęp: 18.12.2024].
[32] Osipowicz Grzegorz, Archeologia eksperymentalna i rekonstrukcja historyczna: dwie komplementarne metody edukacji o przeszłości?, archeologia.com.pl [dostęp: 18.12.2024].
[33] Ławecka D., dz. cyt., 179.
[34] Ibidem, s. 180-181.
[35] Archeoastronomia, astroarcheologia, etnoastronomia, historia astronomii, archeologia, kosmologia, architektura, archeologia.edu.pl [dostęp: 18.12.2024].
[36] Zespól ds. Archeometrii, mare.id.uj.edu.pl [dostęp: 18.12.2024].
