W 1 poł. XVII wieku duża część Europy pogrążona była w chaosie krwawego konfliktu, który zapisał się niechlubnie w historii jako „wojna trzydziestoletnia (1618-1648)”. Na długo odmieniła ona oblicze starego kontynentu. Zmiany, jakie się wówczas za jej przyczyną dokonywały, dotyczyły przede wszystkim sfery polityki, kultury, religii, gospodarki oraz granic terytorialnych. Jej niezwykle brutalny charakter najbardziej jednak wpłynął na życie zwykłych ludzi. Miliony zginęły w trakcie działań militarnych, gwałtów i grabieży, z głodu i chorób. Opustoszały wsie i miasta, olbrzymie połacie tętniących do tej pory życiem krain zostały wyludnione. Świat dotąd nie widział równie bezwzględnego, okrutnego piekła wojny. Opowieści o niej trwożyły serca słuchaczy. Dopiero I i II wojna światowa na nowo zdefiniowały to pojęcie.
Zarzewie tych niezwykłych wydarzeń pojawiło się w 1 poł. XVI wieku, gdy Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (Rzesza Niemiecka) stanowiło mozaikę skonfliktowanych królestw, księstw i miast-państw. Głównym powodem niezgody był podział na protestantów i katolików. W Królestwie Czech, Saksonii, na Śląsku i księstwach północnych dominował protestantyzm. Bawaria, Austria i liczne inne, zwłaszcza południowe, księstwa były katolickie. Toczone wojny zakończył pokój augsburski zawarty w 1555 roku. Zasady pokoju przewidywały współistnienie obok siebie katolicyzmu i luteranizmu. Obowiązywała jednak zasada „czyj kraj, tego religia” (cuius regio, eius religio). Decyzję o rodzaju wyznania w danym kraju podejmował więc jego władca. Mimo pokoju w Augsburgu katoliccy Habsburgowie, w których rękach znajdowała się władza cesarska, dążyli do powstrzymania reformacji w Niemczech oraz do wzmocnienia swej pozycji politycznej. Wspierali więc swoich katolickich wasali. W odpowiedzi protestanci założyli w 1608 roku Unię Protestancką (Unię Ewangelicką), która miała reprezentować ich interesy w sejmie Rzeszy. Poza wolnością religijną członkowie Unii domagali się uwolnienia spod władzy Habsburgów. Powodem zawiązania Unii były wydarzenia w protestanckim mieście Donauwörth, którego mieszkańcom narzucono siłą katolicyzm. Unii przewodził palatyn reński, Fryderyk V. Protestanci zaczęli szukać sprzymierzeńców w państwach wrogo nastawionych do potężnego rodu Habsburgów. Z kolei w 1609 roku państwa katolickie zawiązały Ligę Katolicką pod przewodnictwem księcia Bawarii, Maksymiliana I. Narastała nietolerancja religijna. W państwach katolickich prześladowano protestantów, a w protestanckich katolików. W obrębie Cesarstwa powstały więc dwa wrogie obozy. Wojna „wisiała w powietrzu”. Iskrą na prochy stały się wydarzenia, które przeszły do historii jako „defenestracja praska” – w 1618 roku z okna zamku na Hradczanach, podczas kłótni pomiędzy czeskimi protestantami i przedstawicielami cesarza, Macieja Habsburga, wyrzucono dwóch cesarskich przedstawicieli. Późniejsze skomplikowane, niezwykle dynamiczne koleje wojny zogniskowane były w obrębie 4 głównych etapów, w trakcie których zmieniał się układ sił, a ciężar konfliktu przenosił się na inne tereny:
okres czesko-palatynacki (1618–1624)
okres duński (1625–1629)
okres szwedzki (1630–1635)
okres francusko-szwedzki (1635–1648)
Zakończona w 1648 roku pokojem westfalskim wojna trzydziestoletnia była pierwszym ogólnoeuropejskim konfliktem zbrojnym. Bezpośrednio lub pośrednio wzięła w niej udział większość ważniejszych państw. Była to bez wątpienia wojna religijna, lecz równie istotnym powodem jej wybuchu była walka państw o hegemonię. Wojna ta spustoszyła wszystkie kraje niemieckie oraz Czechy. Straty ludzkie, w niektórych regionach Cesarstwa wyniosły nawet 50% populacji. Zginęło około ośmiu milionów ludzi, głównie cywili. W efekcie wojny oblicze polityczne Europy uległo trwałej zmianie. Największą potęgą stała się Francja, do której przyłączono Alzację oraz miasta Metz i Verdun. Szwecja otrzymała południowe wybrzeża Bałtyku, w tym Pomorze Zachodnie i szereg portów ze Szczecinem włącznie. Saksonia zdobyła Łużyce, a Brandenburgia – wschodnią część Pomorza Zachodniego. Niepodległość uzyskały Szwajcaria i Niderlandy, należące wcześniej do Cesarstwa. Austria, choć straciła kontrolę nad krajami niemieckimi, wzmocniła swoją pozycję na Węgrzech i w Czechach. Pokój westfalski zakończył w Niemczech okres wielkich konfliktów religijnych.
Na wystawie zaprezentowano główne systemy monetarne, funkcjonujące w Europie w XVII wieku, ze szczególnym uwzględnieniem okresu wojny trzydziestoletniej (1618 – 1648), a także ukazano gospodarczo – ekonomiczne funkcje pieniądza w tym czasie. Ekspozycja przybliża w przystępny sposób historię pieniądza oraz kontekst kulturowo – historyczny, w którym on funkcjonował. Pokazano zatem nie tylko monety, ale również militaria, przedmioty codziennego użytku i przykłady malarstwa. Programy oraz prezentacje multimedialne dopełniają edukacyjny charakter wystawy, która skierowana jest do wszystkich zainteresowanych numizmatyką i historią Europy w okresie nowożytnym.
Autor: Wojciech Ślusarczyk, Jarosław Kozłowski
Miejsce ekspozycji: Europejskie Centrum Pieniądza – ul. Mennica 4 na Wyspie Młyńskiej
Wystawa czynna do: 2017-04-30
