Tego dnia 1529 roku wydano w języku ruskim I Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego
Obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego był bardzo rozległy. Dodatkowo były to tereny o odmiennej historii, kulturze, systemie administracyjnym, co powodowało chaos. Należało więc ujednolicić system prawny na tych ziemiach. Pierwszym krokiem ku temu był wydany w 1529 roku I Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W XVI wieku w Europie pojawił się nurt kodyfikacji prawa. Oznaczało to systematyzację, tendencję do unifikacji prawa, zastąpienia praw lokalnych prawem powszechnym.
Kwestią systematyzacji prawa zajęli się między innymi Niemcy, Francja, Węgry, Czechy. Również w Rzeczypospolitej idee kodyfikacji pojawiły się już w XIV wieku za sprawą Statutów Kazimierza Wielkiego.
Niestety przez długi czas nie przyniosły konkretnych zmian w procesie sądowym (ze względu na opór społeczeństwa i problem w egzekwowaniu przestrzegania proponowanych norm). Stąd niektórzy badacze twierdzili, że w dziedzinie kodyfikacji prawa to Wielkie Księstwo Litewskie wyprzedziło Rzeczpospolitą[1].
Nurt ten miał się pojawić w Wielkim Księstwie Litewskim w 1501 roku. W przywileju wydanym dla ziemi wołyńskiej można się dowiedzieć o planach wydania I Statutu. Wierzono, że silne państwo powinno posiadać usystematyzowane prawo.
Kolejnym czynnikiem była wspomniana wcześniej chęć zmiany zasady, w której każdy podlegał prawu jakiejś grupy społecznej. Dążono do zlikwidowana tego podziału wśród ludności. Prawa lokalne miały zostać zastąpione ujednoliconym prawem obowiązującym dla całego państwa[2].
Na sejmie w 1514 roku stany zwróciły się z prośbą o kodyfikację prawa. Projekt I Statutu Litewskiego przedstawiono sejmowi w 1522 roku. Niestety nie został on od razu zaakceptowany. Przez kolejnych kilka lat toczyły się spory o redakcję treści. Statut został zatwierdzony na sejmie wileńskim w latach 1528-1529. Wprowadzono go w życie od 29 września 1529 roku[3].
I Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego – treść i język
Ciężko jest określić, kto był twórcą treści I Statutu. Podejrzewano, że był to Olbracht Gasztołd herbu Abdank, kanclerz wielki litewski i wojewoda wileński. Miał o tym świadczyć zajmowany przez niego urząd[4].
Twierdzono, że korzystał z pomocy uczonych, którzy znali się na prawie i realiach ustroju Wielkiego Księstwa Litewskiego[5]. Inni uważali, że twórcami Statutu byli Mikołaj Mikołajewicz i Jan Mikołajewicz Radziwiłłowie[6]. Autorstwo statutu dalej pozostaje kwestią sporną, podobnie jak redaktorzy, których miało być nawet kilku[7].
I Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1529 roku liczy 13 rozdziałów i 282 artykuły. Był oparty w szczególności na prawie zwyczajowym. Rozdziały dotyczyły norm publiczno-prawnych, prawa rodzinnego, spadkowego, procesowego, sądowego, prawa karnego, a także ziemskiego. Poruszono kwestie dotyczące polowań i lasów, prawa cywilnego i procesów karnych. Znaczna część przepisów została poświęcona sprawiedliwości i normom procesowym.
Na przestrzeni lat badacze zauważyli pewne zapożyczenia z prawa ruskiego, polskiego jak i prawa sasko-magdeburskiego, które znalazły odniesienie w niektórych artykułach[8].
Istotną kwestią był język, w którym napisano statut. Należy podkreślić, że w omawianych czasach język litewski nie był językiem piśmiennym. Od czasów księcia Giedymina językiem używanym w obiegu urzędowym i kancelaryjnym był właśnie język ruski, którego używano do 1696 roku (wtedy zaczęto wprowadzać polski). Zdaniem litewskiego historyka, profesora Stasysa Lazutka, językiem statutów był starobiałoruski (lub dawny białoruski)[9].
Kolejne kodyfikacje miały miejsce w II Statucie z 1566 i III Statucie z 1588 roku.
Jak zauważył Juliusz Bardach, litewscy ustawodawcy dokonali trzykrotnej zmiany systemu prawnego w ciągu zaledwie 60 lat. Było to związane z tempem zmiany struktur społecznych w Wielkim Księstwie Litewskim[10].
Trzy Statuty Litewskie – nowelizacja czy odrębne zbiory prawa?
W związku z pojawieniem się kolejnych statutów litewskich nasunęło się pytanie, czy należy je traktować jako całość czy trzy odrębne zbiory praw. Z całą pewnością pierwszy z nich miał ogromne znaczenie dla kodyfikacji prawa w Wielkim Księstwie Litewskim.
Historyk i prawoznawca Ignacy Daniłowicz podkreślał w swoich pracach, że Statut był swego rodzaju „pomnikiem prawodawstwa litewskiego”. Zarówno Daniłowicz jak i Franciszek Piekosiński traktowali późniejsze wersje statutów jako kolejne redakcje tego pierwszego[11].
Inni badacze jak Stefan Ehrenkreutz i Tadeusz Czacki zgodnie mówili, że nie należy traktować dwóch kolejnych statutów jako nowelizacji tego z 1529 roku. Według nich Trzy Statuty Litewskie stanowiły odrębne zbiory praw. Traktowanie ich jako jednej całości zacierało przemiany ustrojowo-prawne, jakie nastąpiły w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1529-1588[12].
Pewne jest to, że treść wszystkich III Statutów była bardzo konkretna i usystematyzowana. Na początku poruszono zagadnienia ogólne, ważne dla funkcjonowania prawa, a następnie omówiono szczegóły. Istotne jest to, że podkreślono, jakie kary obowiązywały za przestępstwa wobec zwykłych obywateli[13].
Bibliografia
- Bardach J., Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego – pomniki prawa doby odrodzenia, Kwartalnik Historyczny, r. 81, nr 4, 1974.
- Bednarski Ł., Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego, Przegląd Wschodnioeuropejski, nr 3, 2012.
- Czacki T., O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, źródłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy 1529 r. wydanym, t. I (1800), wyd. 3, Kraków 1861.
- Ehrenkreutz S., Stan badań nad Statutami Litewskimi, „Ateneum Wileńskie” 1924, t. II.
- Kutrzeba S., Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. II, Lwów 1926.
- Lizisowa M. T., Język Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcji staropolskiego języka prawno-sądowego w Wielkim Księstwie Litewskim w szesnastym wieku, Kraków 2000.
- Niesiecki K., Herbarz polski. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopisów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nepomucena Bobrowicza, Lipsk: Breitkopf i Haertel 1839.
- Zakrzewski A., Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego: geneza, kształt, funkcjonowanie, relikty, Prawo i Więź, nr 4 (42), 2022.
Fot. I Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, fragemnt, egzemplarz Olbrachta Gasztołda, Biblioteka Narodowa
[1] Ł. Bednarski, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego, Przegląd Wschodnioeuropejski, 3, 2012, s. 30-31.
[2] Op. cit., s. 31.
[3] Op. cit., s. 32; J. Bardach, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego – pomniki prawa doby odrodzenia, Kwartalnik Historyczny, r. 81, nr 4, 1974, s. 753-755; A. Zakrzewski, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego: geneza, kształt, funkcjonowanie, relikty, Prawo i Więź, nr 4 (42), 2022, s. 579.
[4] K. Niesiecki, Herbarz polski. Powiększony dodatkami z późniejszych autorów rękopisów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nepomucena Bobrowicza, Lipsk: Breitkopf i Haertel 1839, s. 1-7.
[5] J. Bardach, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego – pomniki, op. cit., s. 751-755.
[6] A. Zakrzewski, Statuty, op. cit., s. 579.
[7] M. T. Lizisowa, Język Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcji staropolskiego języka prawno-sądowego w Wielkim Księstwie Litewskim w szesnastym wieku, Kraków 2000, s. 11-12.
[8] J. Bardach, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego, op. cit., s.756-757.
[9] Ł. Bednarski, Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego, op. cit., s. 31.
[10] J. Bardach, Statuty, op. cit., s. 750.
[11] Ibidem, s. 750-751.
[12] T. Czacki, O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, źródłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy 1529 r. wydanym, t. I (1800), wyd. 3, Kraków 1861, s. 12; S. Ehrenkreutz, Stan badań nad Statutami Litewskimi, „Ateneum Wileńskie” 1924, t. II, s. 289-349; S. Kutrzeba, Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. II, Lwów 1926, s. 69-82.
[13] M. T. Lizisowa, Język Kodeksu, op. cit., s. 26.
