Bellum omnium contra omnes (łac. Wojna wszystkich przeciw wszystkim) to zwrot którego Thomas Hobbes użył na określenie stosunków panujących w społeczeństwie pierwotnym. Równie dobrze można go jednak użyć do opisania sytuacji panującej w XVIII – wiecznej Europie. Dyplomatyczne intrygi, nieznające pojęcia przyjaźni, przeplatane krwawymi wojnami niedawnych sojuszników – to właśnie obraz starego kontynentu w tym wieku.
W XVIII wieku w Europie miało miejsce wiele konfliktów międzynarodowych. Zaangażowanych w nie była większość państw kontynentu. Wojny te zmieniły układ sił i mapę polityczną. Nowe państwa zyskały status mocarstwowy, a część XVII – wiecznych potęg go straciło. Pierwszy raz duże konflikty między europejskimi mocarstwami toczyły się nie tylko na kontynencie, ale także w koloniach. Historycy przyjmują, że wiek XVII zakończył się na zachodzie Europy traktatem w Ryswick w 1697 roku, a na wschodzie traktatem w Karłowicach w 1699 roku. Kończyły one zmagania Ligi Augsburskiej z Francją i Ligi Świętej z Turcją. Wojny te osłabiły Francję Ludwika XIV. Wzrosła za to pozycja Anglii i jej króla Wilhelma III Orańskiego, będącego jednocześnie stadhouderem Niderlandów, a także Habsburgów, którzy zdobyli całe Węgry.
W walce o koronę hiszpańską
Zanim podpisano traktat w Ryswick, wiedziano już, że nieuleczalnie chory, ostatni przedstawiciel hiszpańskich Habsburgów, Karol II umrze bezpotomnie. Hiszpania, mimo, iż bardzo słaba wewnętrznie, posiadała ogromne terytoria zamorskie i bogate ziemie we Włoszech i Południowych Niderlandach. Była więc łakomym kąskiem dla licznych pretendentów do schedy po Karolu II. Wśród nich znajdowali się król Ludwik XIV i cesarz Leopold I, a także syn elektora bawarskiego Józef Ferdynand. Połączenie tronów francuskiego albo cesarskiego z hiszpańskim byłoby zbyt dużym zagrożeniem dla równowagi europejskiej i nie miało szans akceptacji. Ludwik i Leopold wysunęli więc jako kandydatów swoich potomków: król Francji swojego wnuka Filipa, a cesarz swojego syna Karola. Początkowo wszyscy, wraz z Karolem II skłaniali się do kompromisowej kandydatury Józefa Ferdynanda. Warunkiem jej zaakceptowania był dla Ludwika XIV i cesarza częściowy rozbiór posiadłości hiszpańskich. Francji zależało bardzo na ziemiach włoskich. Hiszpanie jednak nie chcieli nawet słyszeć o jakimkolwiek podziale ich imperium. Józef Ferdynand zmarł w 1699 roku na ospę i na palcu boju zostało tylko dwóch najsilniejszych kandydatów. Karol II, namawiany przez papieża, bojącego się wzrostu potęgi Habsburgów we Włoszech, przepisał tron w testamencie Filipowi księciu d’Anjou, z zastrzeżeniem, że trony hiszpański i francuski nie mogą zostać połączone. Miesiąc po tym, w listopadzie 1700 roku, zmarł ostatni hiszpański Habsburg. Ludwik XIV stanął przed trudnym wyborem. Akceptacja tego testamentu oznaczała pewną wojnę z cesarzem oraz bardzo prawdopodobną z Anglią i Niderlandami. Zwyciężyła w nim jednak chęć historycznego wzmocnienia i wzrostu prestiżu własnej dynastii. Niezwłocznie wysłał Filipa do Madrytu, a sam zaczął prowokacje.
W 1701 roku zajął Mediolan oraz wyrzucił holenderskie załogi z twierdz bariery w płd. Niderlandach. Wydał patent zapewniający Filipowi i jego potomkom prawo do dziedziczenia korony francuskiej, co było sprzeczne z testamentem Karola II. Ogłosił także syna zdetronizowanego Jakuba II Stuarta, prawowitym królem Anglii Jakubem III. Zagrożone wzrostem potęgi Burbonów i jawnym łamaniem pokoju w Ryswick Anglia, Holandia i cesarz zawarli sojusz w Hadze i w 1702 roku wypowiedzieli wojnę Francji i Hiszpanii. Planowali oni osadzić na tronie hiszpańskim Karola Habsburga. Rozpoczęła się wojna o sukcesję hiszpańską. Sojusznikami Francji, oprócz Hiszpanii, były także Bawaria, Portugalia i Sabaudia. Walki początkowo toczyły się w północnych Włoszech, do których wkroczyła armia cesarska pod dowództwem Eugeniusza Sabaudzkiego. Od początku wojny miała ona niekorzystny przebieg dla Francuzów. Portugalia wyłamała się z grona jej sojuszników, zawierając z Anglią w 1703 roku traktat Methuena. Za jej przykładem poszła Sabaudia, która za obietnice nabytków w Lombardii w tym samym roku przeszła na stronę Karola. Nie udała się także idąca z Bawarii ofensywa na Wiedeń, wojska francusko – bawarskie poniosły w 1704 oku pod Blenheim znaczącą klęskę z armiami Eugeniusza Sabaudzkiego i ks. Malborough. Skutkowała ona okupacją Bawarii i praktycznym wyeliminowaniem jej z wojny. W 1705 roku Katalonia, niezadowolona z centralistycznych dążeń Filipa V, uznała swoim królem Karola Habsburga, co umożliwiło mu lądowanie w Katalonii i rozpoczęcie walk o koronę w Hiszpanii. Ks. Eugeniusz, wróciwszy na włoski teatr działań pokonał Francuzów w 1706 roku pod Turynem i wyparł ich z Piemontu. Wojska angielskie i niderlandzkie pod dowództwem ks. Marlborough szykowały się do wielkiej ofensywy na Paryż od północy. Ruszyła ona w 1709 roku. Sytuacja Francji była tak krytyczna, że Ludwik XIV chciał zgodzić się na oddanie tronu Karolowi Habsburgowi wraz z wszystkimi ziemiami hiszpańskimi, oprócz Neapolu. Punktem przełomowym była bitwa pod Malplaquet w 1709 roku. Co prawda wojska francuskie przegrały, ale ogromne straty zadane armii ks. Marlborough i Eugeniusza Sabaudzkiego zatrzymały ofensywę na Paryż.
Podobnie sprawy miały się w Hiszpanii, gdzie wojska Karola zdobyły Madryt, ale bardzo szybko go utraciły, a po szeregu porażek z armią francusko – hiszpańską jego władza ograniczyła się do części Katalonii. Na skutek tych wydarzeń i przeciągania wojny zaczęły się tarcia w koalicji. W Anglii pod wpływem torysów wzmogły się nastroje antywojenne. Rozmowy pokojowe zaczęły się na początku 1711 roku, a przyspieszono je po śmierci cesarza Józefa I w kwietniu tego roku. Po śmierci brata, Karol Habsburg stał się jedynym dziedzicem Habsburgów i został obrany cesarzem. Połączenie tronu cesarskiego i hiszpańskiego byłoby zbyt dużym zagrożeniem dla równowagi europejskiej, więc Anglia nakłoniła Holandię i Austrię do zawarcia traktatu pokojowego. Anglia, Holandia, Sabaudia podpisały z Francją, Hiszpanią i Bawarią pokój w Utrechcie w 1713 roku. Za uznanie Filipa V królem Hiszpanii Anglia zatrzymała zdobyte w 1704 Gibraltar i Minorkę, Holandia dostała korzystne koncesje handlowe i możliwość obsadzenia twierdz bariery w Niderlandach Południowych. Sabaudia otrzymała Sycylię i status królestwa. Traktat między Austrią i Francją został podpisany rok później w Rastatt, gdzie Habsburgowie austriaccy otrzymali południowe Niderlandy, Sardynię i Lombardię. Nie podpisano traktatu hiszpańsko-austriackiego i formalny stan wojny między nimi utrzymał się do 1725 roku.
Wojna wielkich rozstrzygnięć na Wschodzie
Kiedy na Zachodzie podpisy dyplomatów w Utrechcie kończyły wojnę o sukcesję hiszpańską, na Wschodzie nikt nie spodziewał się szybkiego końca trwającego od trzynastu lat konfliktu, nazwanego później Wielką Wojną Północną. Wybuchła ona w 1700 roku. Rosja, Dania i Saksonia, której władca był także królem Polski, zawiązały w 1699 roku Ligę Północną. Chciały wykorzystać fakt, iż Szwecją rządził młody, zaledwie 17 – letni król Karol XII i zdobyć kosztem niej nabytki terytorialne. Wojnę rozpoczął skoordynowany atak: elektor August II uderzył na Rygę i Dyjament, car Piotr I na Narwę, a król duński Fryderyk IV na Holsztyn. Sojusznicy nie docenili jednak młodego Karola XII. Z pomocą floty angielsko – niderlandzkiej pokonał desant na Zelandię i pokonał Danię, z którą podpisał traktat pokojowy. Następnie pod Narwą rozgromił trzykrotnie liczniejsze wojska rosyjskie. W następnym roku pokonał nad Dźwiną oblegające Rygę wojska saskie i wkroczył do formalnie nie biorącej udziału w wojnie Rzeczpospolitej. Bardzo szybko zajął większość kraju i w 1702 roku pokonał wojska polsko – saskie pod Kliszowem.
Zebrana przez Szwedów szlachta obrała w 1705 roku na króla całkowicie uzależnionego od Karola XII, Stanisława Leszczyńskiego. Następnym celem króla szwedzkiego stała się Saksonia. Po szybkiej kampanii w 1706 roku, przegrany August II został zmuszony do podpisania upokarzającego traktatu w Altranstaedt i zrzeczenia się korony polskiej na rzecz Leszczyńskiego. W sierpniu 1707 roku Karol XII postanowił wyruszyć przeciw ostatniemu z państw Ligi Północnej, tym bardziej, że od czasu bitwy pod Narwą Rosjanie odnieśli sukcesy w Inflantach i zdobyli m. in.: ujście Newy. Szwedzi zmierzali najkrótszą drogą do Moskwy, w stronę Bramy Smoleńskiej. Rosjanie, stosując taktykę spalonej ziemi, zmusili ich do zmiany kierunku uderzenia. Wojska Karola XII skierowały się na południe, w stronę Ukrainy, gdzie miały połączyć się ze sprzymierzonymi wojskami kozackimi Iwana Mazepy. Do spotkania wojsk szwedzko – kozackich Karola XII z rosyjskimi Piotra I doszło w lipcu 1709 roku pod Połtawą. Szwedzi ponieśli tam sromotną klęskę. Wielka, prawie 50 – tysięczna armia króla szwedzkiego praktycznie przestała istnieć , a on sam musiał szukać schronienia na terytorium tureckim. Był to moment przełomowy w III wojnie północnej.
Karol XII wrócił do Szwecji dopiero w 1713 roku, po stracie większości terytoriów fińskich i inflanckich na rzecz Rosji. Na wieść o klęsce Szwedów odrodziła się Liga Północna – do ofensywy ruszyli Duńczycy, a tron polski postanowił odzyskać August II, co udało mu się w 1709 roku. Przebywający w Turcji Karol XII próbował zwerbował Portę do wojny z Rosją. Ostatecznie sułtana przekonały do tego spiski Piotra I z władcami księstw naddunajskich oraz Słowianami bałkańskimi. Car, pewny swojej armii po Połtawie, ruszył z nią w stronę Mołdawii. Został jednak w 1711 roku otoczony przez Turków nad Prutem i zmuszony do podpisania bardzo niekorzystnego traktatu pruckiego. Rosja traciła w nim Azow i została zobowiązana do niewtrącania się w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej. Porażka Rosji na południu nie powstrzymała jej przed całkowitym zwycięstwem na północy. Ponadto wojska rosyjskie wkroczyły do Polski. Karol XII po powrocie do Szwecji próbował jeszcze odwrócić losy wojny, ale było już za późno. Wojska rosyjskie dotarły aż do Meklemburgii. Wielką wojnę północną zakończył traktat w Nystad w 1721 roku. Oddawał on Rosji Inflanty, Estonię oraz Ingrię, czyli tak upragniony dostęp do Bałtyku wraz z bogatymi i zurbanizowanymi ziemiami. Potwierdziło to stratę przez Szwecję pozycji mocarstwowej i uzyskanie jej przez Rosję. W latach 1715 – 18 toczyła się wojna między Turcją a Wenecją i Austrią. Wojska tureckie poniosły w 1716 roku klęskę z armią Eugeniusza Sabaudzkiego pod Petrovaradinem. Wojna skończyła się pokojem w Pożarowaczu, na mocy którego Turcja traciła północną Serbię.
W ziemi włoskiej wojna o Polskę
Na zachodzie Europy ciągle trwał formalny konflikt między Filipem V a cesarzem Karolem. Karol tytułował się królem Hiszpanii, a Filip nie wyrzekł się pretensji do dawnych ziem hiszpańskich we Włoszech. Doszła do tego sprawa sankcji pragmatycznej, czyli dokumentu wystawionego w 1713 roku przez cesarza Karola VI, w którym ogłosił, że ziemie pod panowaniem Habsburgów będę niepodzielne i będą mogły być dziedziczone przez kobiety, w tym przypadku przez jego córkę Marię Teresę. Cesarz, jako wielki legitymista, chciał aby wszystkie państwa uznały sankcję pragmatyczną. Kontynuacją formalnej wojny między Austrią i Hiszpanią było zajęcie przez Filipa V Sardynii. Jednak zawarte w 1718 roku czwórprzymierze (Anglia, Francja, Holandia i cesarz) w 1720 roku pokonało Hiszpanię, a ona sama zgłosiła do niego akces. Król sabaudzki otrzymał Sardynię w zamian za Sycylię, która przypadła cesarzowi. Obradujący od 1720 roku kongres w Cambrai mający doprowadzić do zgody hiszpańsko – austriackiej, doprowadził do uznania Filipa V przez cesarza królem Hiszpanii. Gwarantem równowagi w Europie był traktat angielsko – francuski w Hadze z 1716 roku. Jednak Francji, osłabiona za czasów regencji Filipa Orleańskiego, od czasów objęcia sterów nawy państwowej przez kardynała Fleury w 1726 roku znów wyrastała na największą europejską potęgę. Zaniepokojona tym Anglia zawarła w 1731 roku traktat wiedeński z Austrią i uznała sankcję pragmatyczną. Nad Europą znów pojawiło się widmo konfliktu, potrzeba było tylko odpowiedniego casus beli. Dostarczyła go elekcja w Polsce po śmierci Augusta II. Szlachta dużą większością wybrała w 1733 roku na tron teścia króla Francji Stanisława Leszczyńskiego. Nie chciały zgodzić się na ten wybór sprzymierzone ze sobą Austria oraz Rosja i przeprowadziły drugą, nielegalną w świetle prawa elekcję. Doprowadziło to do konfliktu znanego w historiografii jako wojna o sukcesję polską. Wojska rosyjsko – saskie wkroczyły do Polski i obległy Stanisława Leszczyńskiego w Gdańsku. Posiłki francuskie dla niego były zbyt małe, aby mógł przełamać oblężenie i kontynuować wojnę o koronę.
Drugim teatrem działań w tym konflikcie były ziemie włoskie. Francuzi, sprzymierzeni z Hiszpanami, walczyli tam z wojskami austriacko – sardyńskimi. Prowadzone opieszale działania wojenne nie doprowadziły znaczących rozstrzygnięć. Wojnę, trwającą od 1735 roku tylko formalnie, zakończył traktat wiedeński z 1738 roku. Na jego mocy Francja uzyskała dla Stanisława Leszczyńskiego Lotaryngię (która po jego śmierci miała zostać włączona do Francji), a jej obecny władca Franciszek Stefan, mąż Marii Teresy, otrzymywał w zamian Toskanię.
Na wschodzie Europy także nie było mowy o całkowitym pokoju. Zaangażowana w konflikt o sukcesję polską Austria prowadziła od 1735 roku w sojuszu z Rosją wojnę z Turcją. Wyszkoleni przez francuskich doradców żołnierze tureccy zadali Austrii decydującą klęskę pod Grocką, a także pokonali Rosjan. Obydwa państwa zostały zmuszone do podpisania traktatu pokojowego w Belgradzie w 1739 roku. Austria traciła zdobytą w 1718 roku północną Serbię, a Rosja musiała zburzyć umocnienia Azowa i miała zakaz żeglugi na Morzu Azowskim.
O całość i jedność dziedzictwa Habsburgów
Wojna z Turcją pokazała słabość Austrii, a nieuchronnie zbliżał się koniec panowania ostatniego Habsburga, Karola VI. Mimo uznania przez większość państw europejskich sankcji pragmatycznej, sukcesja Marii Teresy wciąż była niepewna. Pretensje do ziem habsburskich zgłaszali mężowie córek cesarza Józefa I, elektorowie: bawarski Karol Albert i saski August III. Na arenie dziejowej pojawiła się także inna znacząca postać. Był to król pruski Fryderyk II, który wstępując na tron w 1740 roku, po ojcu wraz z koroną odziedziczył także liczną armię oraz bardzo duże rezerwy finansowe. Fryderyk Wilhelm I nie korzystał ze swojej armii, tylko stale powiększał jej stan osobowy. Użytek z niej miał zrobić dopiero jego syn. Okazja ku temu nadarzyła się bardzo szybko. Jesienią 1740 roku zmarł Karol VI i tron miała objąć Maria Teresa.
Jej sytuacja ciągle była jednak niestabilna. Swoją pomoc zaoferował Fryderyk II. Zapłatą za nią miał być Śląsk, który Fryderyk zagarnął, nie pytając nikogo o zgodę. Armia pruska pobiła Austriaków w bitwie pod Małujowicami w kwietniu 1741 roku i obsadziła całą prowincję. Na nieszczęście dla Marii Teresy, inne państwa również postanowiły wykorzystać słabość Austrii pokazaną w walkach z Turkami i Prusakami. Do ofensywy ruszył elektor bawarski Karol Albert, który jesienią 1741 roku zajął Górną Austrię oraz Czechy i koronował się na Arcyksięcia Austrii i Króla Czech. W styczniu następnego roku został obrany cesarzem rzymskim. Jego działania wspierała Francja, tradycyjny wróg Austrii, licząca na zdobycie Belgii. Maria Teresa znalazła silne oparcie na Węgrzech, gdzie podczas koronacji obiecała przywrócenie dawnych swobód. Dzięki pomocy Anglii zawarła rozejm z Prusami. Na początku 1742 roku ruszyła z Węgier ofensywa, która nie tylko wyzwoliła Austrię i Czechy, ale także zajęła prawie całą Bawarię. W tej sytuacji, bojąc się odzyskania potęgi przez Austrię, rozejm złamał Fryderyk II. W sojuszu z elektorem saskim, który rościł sobie prawa do Górnego Śląska, zaatakował Czechy. Król pruski pokonał wojska austriackie w maju 1742 roku pod Chotusicami. Zmusiło to Marię Teresę do podpisania z nim pokoju we Wrocławiu, na mocy którego oddawała Prusom Śląsk (bez księstwa cieszyńskiego). Wzrost potęgi Prus zaniepokoił króla Wielkiej Brytanii Jerzego II, który obawiał się o swoje posiadłości hanowerskie. Anglicy utworzyli więc w 1743 roku tzw. armię pragmatyczną. Składała się ona z oddziałów różnych sojuszników Austrii. Zagrożenie w tym procederze widziała Francja, dotychczas nieuczestnicząca w wojnie, tylko wspierająca Prusy i Bawarię. Po śmierci kard. Fleury w styczniu 1743 roku we Francji ostatecznie zwyciężyła partia wojenna. Pierwsze działania frontowe zaczęły się jeszcze przed oficjalnym wypowiedzeniem wojny – Francuzi ponieśli porażkę z armią pragmatyczną pod Dettingen. Po niej, w październiku 1743 roku Ludwik XV podpisał z Hiszpanią II pakt familijny. W początkach 1744 roku Francja już oficjalnie wypowiedziała wojnę Anglii i Austrii, a armia Maurycego Saskiego zaczęła odnosić sukcesy w Belgii. Austriacy zdecydowali się jednak na kontrofensywę nad Renem, co znacząco pogorszyło sytuację Francji. Zła była także sytuacja jej sojuszników w Niemczech. Z pomocą przyszedł im Fryderyk II, również niezainteresowany wzrostem potęgi Marii Teresy. W 1744 roku zaatakował Czechy, czym odciążył Bawarię i front francuski. Niedługo został wyparty z Pragi, jednak zdołał obronić Śląsk w bitwie pod Dobromierzem. Skutkiem tych walk był pokój w Dreźnie, potwierdzający ustalenia traktatu we Wrocławiu. Maurycy Saski natomiast pokonał armię pragmatyczną dowodzoną przez ks. Cumberlanda w bitwie pod Fontenoy w 1745 roku.
W tym samym roku zmarł cesarz Karol VII i elektorzy obrali na jego miejsce męża Marii Teresy – Franciszka Stefana. Francuzi próbowali przekonać nowego elektora bawarskiego Maksymiliana, aby ubiegał się o koronę cesarską, jednak on chciał tylko spokojnego panowania w dopiero co odzyskanej Bawarii. Nie mogąc działać w Rzeszy, Francuzi postanowili uderzyć w Anglię. W 1745 roku wysłali do Szkocji jakobickiego pretendenta do tronu – Karola Edwarda Stuarta. Wywołane przez niego powstanie, po początkowych sukcesach zostało jednak krwawo stłumione przez ks. Cumberlanda. Po pokoju w Dreźnie Austria całą swoją uwagę skupiła na froncie włoskim, gdzie sprzymierzona z Sardynią walczyła z wojskami francusko – hiszpańskimi. Odniosła tam liczne sukcesy, m. in.: zdobywając Mediolan i czasowo Genuę. W 1747 roku, po klęsce francuskiej ofensywy na Piemont, walki we Włoszech ustały. Wojnę o sukcesję austriacką, jak nazywa się konflikt trwający od 1740 roku, zakończył pokój w Akwizgranie w 1748 roku. Na jego podstawie Austria traciła Śląsk na rzecz Prus oraz Parmę i Piacenzę na rzecz Hiszpanii. Mimo tych strat, niewielkich w porównaniu z początkowym zagrożeniem, Austria wyszła z tej wojny wzmocniona. Wspólna walka poddanych Marii Teresy z przeciwnikami niewątpliwie umocniła poczucie jedności wśród różnych etnicznie terenów monarchii Habsburgów. Drugim zwycięzcą tej wojny był Fryderyk II. Zdobywając Śląsk, jeden z najbardziej rozwiniętych niemieckich terenów i umacniając się na nim znacząco wzmocnił Prusy. Niezadowolona z traktatu była Francja, która poniosła ogromny wysiłek wojenny i finansowy, a wyszła z niczym. Traktat potwierdzał równowagę między Anglią a Francją.
,,Rozbójnik Europy” w opałach i cud domu brandenburskiego
Ani Francji, ani Wielkiej Brytanii nie odpowiadała ta równowaga i każde z nich chciało wzmocnić swoją pozycję. Rywalizacja przeniosła się jednak z Europy do kolonii. W 1754 roku Anglicy utworzyli Kompanię Ohio. Miała ona prowadzić kolonizację ziem dorzeczy Ohio. Pretensje do tych ziem zgłaszali także Francuzi z Luizjany i wraz z indiańskimi sojusznikami pokonali oddziały Kompanii. Angielscy kolonizatorzy w następnym roku wezwali na pomoc regularne wojska brytyjskie, ale te również poniosły porażkę. W tym czasie w angielskim rządzie faktyczne przywództwo dzięki ogromnej determinacji i talentowi krasomówczemu zdobył William Pitt. Postawił on sobie osobisty cel – zniszczyć całkowicie francuskie imperium kolonialne. Urażona porażkami i dążąca do zdobycia hegemoni Anglia wypowiedziała wojnę Francji w maju 1756 roku. Zanim jednak do tego doszło, miał miejsce ciąg wydarzeń, zanany jako odwrócenie przymierzy. Podpisana w 1755 roku między Anglią a Rosją konwencja petersburska zaniepokoiła Prusy. Bały się one okrążenia przez Anglię, Rosję oraz sprzymierzoną z nimi Austrię, chcącej odzyskać Śląsk.
Z tego powodu Fryderyk II postanowił wyłamać z koalicji Anglię, podpisując z nią w początkach 1756 roku konwencję westminsterską. Za zdradę uznała to Francja, uważająca Prusy za swojego sojusznika. Ułatwiło to Madame Pompadour przekonanie Ludwika XV do pomysłu sojuszu z Austrią. Proponował go kanclerz Wenzel von Kaunitz. Owocem tego były dwa traktaty wersalskie: jeden obronny, a drugi już zaczepno – obronny. Do antypruskiej koalicji dołączyła Saksonia. Widząc coraz bardziej jawne plany zajęcia przez Rosję Prus Książęcych oraz Śląska przez Austrię, a także zaciskającą się pętlę sojuszu austriacko – rosyjsko – francuskiego Fryderyk II postanowił działać. Bez zapowiedzi uderzył na najsłabszego członka koalicji, Saksonię i zajął ją po szybkiej kampanii 1756 roku. Elektor August III po klęsce pod Lowosicami został zmuszony do zaakceptowania okupacji jego kraju i wyjazdu do Polski. Sejm Rzeszy w następnym roku potępił agresję króla pruskiego i pod wpływem cesarza powołał Armię Rzeszy, mającą walczyć z Prusami. Do walki przeciw nim ruszyły także wojska austriackie i rosyjskie. Fryderyk II próbował ofensywy na Czechy, ale mimo sukcesów poniósł porażkę z Austriakami pod Kolinem. Zwycięstwo pod Lutynią w grudniu 1757 roku pozwoliło jednak Prusakom obronić Śląsk. Fryderyk II odniósł także sukces w rywalizacji z idącą z zachodu armią francusko – cesarską, pokonując ją pod Rossbach i zamykając ten front. Kolejne walki potwierdziły ogromne zdolności dowódcze Fryderyka II. Skazywane przez wszystkich na pewną klęskę Prusy dzielnie się broniły. Poniosły jednak ciężkie straty w bitwach z Rosjanami pod Sarbinowem oraz z Austrią pod Hochkirch w 1758 roku. Po ofensywie sojuszników w następnym roku i klęsce Fryderyka II z połączoną armią rosyjsko – austriacką pod Kunowicami wydawało się, że szczęście Prus się wyczerpało. Alianci działali jednak opieszale i nie potrafili odpowiednio skoordynować swoich ruchów. Dało to czas królowi pruskiemu na zebranie nowej armii i dalsze prowadzenie wojny. Co prawda wojska rosyjsko – austriackie w wyniku ofensywy zajęły na krótki czas Berlin, ale zwycięstwa pod Legnicą i Torgau w 1760 roku pozwoliły Fryderykowi II opanować sytuację. Zaplecze w Prusach jednak coraz bardziej się kurczyło. W 1761 roku Rosjanie zmusili do kapitulacji pruską załogę w Kołobrzegu. W tym beznadziejnym dla Prus momencie doszło do splotu wydarzeń, określanych w historiografii mianem ,,cudu domu brandenburskiego”. 5 stycznia 1762 roku zmarła caryca Elżbieta Romanowa, która nienawidziła Fryderyka II i dążyła do bezkompromisowego zniszczenia Prus. Zastąpił ją car Piotr III, reprezentujący postawę całkowicie odwrotną – Fryderyk II był dla niego idolem. Jedną z pierwszych decyzji nowego władcy Rosji był rozkaz zatrzymania działań przeciw Prusakom, a podjęcie ich w sojuszu z nimi przeciw Austrii. Po trzech miesiącach car został zamordowany, a rządy objęła jego żona, Katarzyna II. Nie widziała ona interesu ani w zwycięstwie, ani w porażce Prus więc wycofała swoje wojska z wojny. Fryderyk II po zwycięstwach pod Burkatowem i Freibergiem w drugiej połowie 1762 roku wyparł ostatecznie Austriaków z granic swojego państwa. Zmęczone przedłużającą się wojną państwa podpisały w 1763 roku pokój w Hubertsburgu, który w sprawach terytorialnych zachowywał status quo ante bellum. Wojska pruskie musiały opuścić Saksonię, którą okupowały przez cały czas trwania wojny. Łupieżczy wyzysk tego kraju dawał Fryderykowi II pieniądze na prowadzenie działań wojennych.
Europejski konflikt ,,za wielką wodą”
Drugim frontem wojny siedmioletniej była konflikt angielsko – francuski. Na tym teatrze działań swój cel realizował William Pitt. Skoordynowany atak rozpoczęty w 1758 roku przyniósł Anglikom wielkie zwycięstwa.
Zdjęcie 9: Walczące koalicje podczas wojny siedmioletniej
Fot. Wikimedia Commons
Zniszczono francuskie bazy w Afryce, co zatrzymało handel niewolnikami. W Indiach Brytyjczycy wygrali pod Wandewasz i oblegli Pondichery. Największe sukcesy przyniosła jednak kampania w Ameryce Płn. W latach 1758 – 59 po zwycięstwach pod Louisbourgiem i Quebeckiem zajęli prawie wszystkie francuskie tereny na tym kontynencie. Przegrywający na wszystkich frontach Francuzi starli się wciągnąć do wojny po swojej stronie Hiszpanów. Za wszelką cenę starał się temu zapobiec Pitt, ale kiedy w 1762 roku stracił wpływy w rządzie nic już nie było w stanie powstrzymać wojny z Hiszpanią. Jej wybuch nie poprawił sytuacji Francji, a Anglicy odnosili kolejne sukcesy, tym razem w walce ze sprzymierzonymi. W 1762 roku zdobyli Hawanę, jedną z najlepiej ufortyfikowanych twierdz hiszpańskich, a także Filipiny i Martynikę. Wszystkie te klęski zmusiły Francję i Hiszpanię do zawarcia z Anglią pokoju w Paryżu w 1763 roku. Potwierdził on całkowite zwycięstwo Wielkiej Brytanii, która otrzymywała wszystkie kolonie francuskie w Ameryce Płn. (oprócz części Luizjany oddanej Hiszpanii), Florydę oraz dużą część francuskich kolonii w Indiach. Mimo, iż z początku nic na to nie wskazywało, wojnę siedmioletnią wygrały Prusy i Wielka Brytania. Ogromne znaczenie miało zwycięstwo brytyjskie w koloniach, gdyż podłożyło fundament pod całkowitą hegemonię angielską na morzach całego świata przez następne 150 lat. Po wojnie siedmioletniej, aż do uznawanego za koniec XVIII wieku wybuchu rewolucji francuskiej nie było już w Europie znaczących konfliktów międzynarodowych.
Bilans XVIII – wiecznych konfliktów
XVIII wiek jak żaden wcześniejszy obfituje w konflikty, gdzie stronami są koalicje złożone z dużych grup państw. Można zauważyć również długi czas trwania tych wojen. Wnioski te jednak nie mają jednak pokrycia w rzeczywistości. Dla dużej części członków tych wielkich koalicji udział w wojnach ograniczał się jedynie do dyplomatycznego i gospodarczego wsparcia konkretnych z kilku państw rzeczywiście prowadzących działania wojenne. Przykładem jest tu m. in.: udział Portugalii w wojnie o sukcesję hiszpańską, początkowe działania Francuzów podczas wojny o sukcesję austriacką, a także udział państw włoskich i Bawarii w wojnie siedmioletniej. Koalicje te w całym wieku charakteryzują się bardzo dużą nietrwałością, o czym świadczą liczne zmiany sojuszy, jak m. in.: słynne ,,odwrócenie przymierzy” z 1756 roku. Również rzeczywista długość trwania konfliktów różni się od tej formalnej. Większe działania wojenne były podejmowane zazwyczaj tylko w początkowej fazie konfliktu, a ewentualne późniejsze były przeplatane długimi okresami bez walk. Wynikało to z bardzo wysokich kosztów prowadzenia wojny. Wzrost znaczenia broni palnej i jeszcze szersze jej zastosowanie, a więc konieczność posiadania dużej ilości amunicji znacząco podniosły wydatki na armię. Utrzymujący się formalny stan wojny wydłużały także nie mogące osiągnąć przez długi czas konsensusu rozmowy dyplomatyczne. Przykładem takich przedłużających się wojen są: wojna o sukcesję polską oraz wielka wojna północna. W XVIII wieku zmienia się również charakter wojen. Część z nich przestaje być tradycyjnymi konfliktami feudalnymi między władcami, a wpływ na nie zaczynają mieć gospodarcze grupy wpływu, np. kompanie handlowe. Do wojny między Francją a Anglią w 1756 roku doszło właśnie z powodu zatargu brytyjskiej Kompanii Ohio z francuskimi faktoriami w Luizjanie. Emanuel Roztworowski w swoim podręczniku do XVIII wieku mówi także o załamaniu się ziarnistego modelu budowy Europy. Stary kontynent od czasów średniowiecza podzielony był na liczne jednostki feudalne: hrabstwa, księstwa, ziemie i prowincje. Większość wojen przed XVIII wiekiem była toczona o te właśnie konkretne jednostki i posiadała poparcie w mniej lub bardziej zasadnych pretensjach historycznych do nich. W omawianym stuleciu dużo państw nie dąży już do zdobycia konkretnej prowincji, ale do oparcia swoich granic na przeszkodach naturalnych. Przykładem jest tu Francja, działająca w Lotaryngii i północnych Włoszech, aby oprzeć granice o Ren i Alpy Nadmorskie, a także Rosja i Prusy kreślące granice podczas pierwszego rozbioru Polski.
Jeśliby spojrzeć na wpływ konfliktów międzynarodowych na zmianę granic na mapie Europy, zobaczymy, że nie był on zbyt duży. Granice najważniejszych państw europejskich nie zmieniły się znacząco, w porównaniu do np. wojen napoleońskich z początku następnego stulecia. Jest jednak kilka zmian, które są należy wspomnieć. Istotne znaczenie miało zdobycie i utrzymanie przez Prusy Śląska, ponieważ mocno podniosło potencjał gospodarczy tego państwa. Drugim ważnym wydarzeniem była strata Inflant, Estonii i Ingrii przez Szwecję i zagarnięcie ich przez Rosję. Zdobycie dostępu do Bałtyku oraz rozwiniętych gospodarczo ziem potwierdziło wzrost potęgi państwa carów i pozwoliło na swobodniejszą wymianę handlowo – kulturową z Europą Zachodnią. Kończący wojnę o sukcesję austriacką pokój akwizgrański ustalił na półwieku stałe granice we Włoszech i dał tym zmęczonym konfliktami ziemiom okres pokoju. Działania w czasie tego konfliktu doprowadziły też do częściowej unifikacji ziem znajdujących się pod dziedzicznym władaniem Habsburgów. Pozwoli to w początkach XIX wieku zjednoczyć je jako jedno państwo – Cesarstwo Austrii. Za istotnie należ też uznać umocnienie się Prus i Piemontu. Obydwa te państwa, nic nie znaczące w XVII wieku, w XVIII zdobyły sobie statusy królestw i powiększyły swoje terytoria. Dzięki temu rozpoczęły drogę do podjęcia się misji zjednoczenia Niemiec i Włoch w następnym stuleciu.
O ile w sprawach terytorialnych XVIII -wieczne konflikty nie zmieniły zbyt dużo, to znacząco wpłynęły na uformowanie się nowego układu sił w Europie. Na Zachodzie pozycję hegemona straciła Francja, a na czoło wysunęła się Anglia. Ważne dla tego było zdobycie większości francuskich kolonii w czasie wojny siedmioletniej. Pozycję mocarstwa straciła Holandia. Do dużych przetasowań doszło na Wschodzie. Hegemonię tutaj zdobyły dwa dwory cesarskie: rosyjski i austriacki. Na mocarstwową pozycję wysunęły się także Prusy za panowania Fryderyka II. Upadło natomiast znaczenie dwóch z XVII – wiecznych potęg: Szwecji, pokonanej w wojnie północnej oraz pogrążającej się coraz bardziej w wewnętrznej anarchii Rzeczpospolitej. Po wojnach w XVIII wieku powstał więc w Europie układ zwany ,,koncertem pięciu mocarstw”: Anglii, Francji, Rosji, Prus i Austrii. Załamie się on, gdy jedno z tych państw – Francja, pogrąży się w rewolucji.
Dominik Pieniądz
Bibliografia:
- Salmonowicz S., Fryderyk II. Wrocław 1981.
- Rostworowski E., Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1994.
- Fejtö F., Józef II, Habsburg rewolucjonista, Warszawa 1993.
- Serczyk W. A., Połtawa 1709, Wrocław 2004.
- Sutton J. L., Wojna o sukcesję polską 1733 – 1735, Warszawa 2015.
- Black J., Europa XVIII wieku 1700 – 1789, Warszawa 1997.
