„Zanim Kalwin nastał w tym mieście, piło się tu dobre wino” tak o francuskim teologu mowili nieprzychylni mu mieszkańcy Genewy. Rzeczywiście, dwa razy próbował Kalwin wpływać na to, co piją, jak się modlą i jak spędzają czas wolni obywatele tego szwajcarskiego państwa-miasta. Wszystko po to, aby w jego mniemaniu poprowadzić lud Genewy do zbawienia. Za pierwszym razem, o tym jak ciężko wykorzenić renesansowe zamiłowanie do karnawału dowiedział się, gdy miejscy rajcy skazali go na wygnanie. Gdy jednak 477 lat temu, 13 września 1541 roku, ponownie triumfalnie przekroczył bramy Genewy, przekształcił ogarnięte religijną wojną miasto w jedno z najsłynniejszych centrów protestanckiej reformacji.
Z Noyon do Genewy
Jan Kalwin (a właściwie Jean Cauvin) urodził się w roku 1509 w północnofrancuskim mieście Noyon, jako syn zamożnego jurysty Gerauda Cauvina. Koneksje oraz wpływy, jakie zapewniała ojcu posada biskupiego sekretarza sprawiły, że już w wieku 11 lat Kalwin rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie w Paryżu, gdzie w roku 1528 zdobył tytuł magistra. Popularne wśród studentów pisma Lutra, Zwingliego i innych teologów reformacji wywarły ogromny wpływ na religijne poglądy Kalwina i zachęciły do samodzielnej reinterpretacji Biblii. Obiecującą karierę teologa przerwał spór, w jaki Geraud Cauvin popadł z biskupstwem Noyon. Na polecenie ojca, Kalwin opuścił Paryż i podjął studia prawnicze w Orleanie, nie porzuciwszy jednak zamiłowania do teologii. Czas poświęcił na naukę łaciny oraz greki w celu lepszego poznania Biblii. Po śmierci ojca w roku 1531 Kalwin natychmiast podjął przerwane studia w Paryżu, jednak rosnąca popularność protestantyzmu na francuskich uniwersytetach spotykała się z coraz większą dezaprobatą dworu królewskiego i władz kościelnych. Poparcie dla przemowy rektora uniwersytetu, Nicholasa Copa, który bronił dziewięćdziesięciupięciu tez Lutra i nawoływał francuskiego króla Franciszka I do wypowiedzenia posłuszeństwa Papieżowi, po raz kolejny zmusiło Kalwina do porzucenia studiów. W roku 1533 opuścił Paryż, a uciekając przed prześladowaniami także i Francję. W roku 1535 osiadł w szwajcarskiej Bazylei gdzie opublikował fundamentalne dla swojej doktryny religijnej dzieło Institutio religionis christianae (Ustanowienie Religii Chrześcijańskiej). Traktat, przewrotnie zadedykowany Franciszkowi I, definiuje podstawy kalwinizmu i przedstawia projekt właściwie działającej wspólnoty religijnej opartej na sumiennej pracy i samodzielnemu studiowaniu Pisma. Kalwin za jedyne źródło wiary uznaje Biblię, odrzucając dorobek tradycji Kościoła Rzymskokatolickiego, kult świętych oraz zwierzchnictwo Papieża nad wiernymi. Posągi, obrazy i inne przedstawienia scen biblijnych, jak i wszelkie ozdoby kościołów oraz uroczyste szaty duchownych nazywa zbytkiem i bałwochwalstwem odciągającym wiernych od osobistego kontaktu z Bogiem. Kalwinizm zrywa również z renesansową modą na walkę postu z karnawałem. Człowiek pobożny ma zawsze żyć skromnie i uczciwie, stroniąc zarówno od hucznych zabaw, jak i od ostentacyjnego umartwiania się poprzez post. Rozgłos, jaki zapewniło mu napisanie Institutio… zachęca Kalwina do opuszczenia Bazylei w celu rozpropagowania swoich poglądów wśród innych zwolenników reformacji. Po krótkim pobycie we włoskiej Ferrarze, po raz ostatni próbuje powrócić do Paryża jednak, gdy prześladowania protestantów nasilają się, decyduje o podróży do Strasburga – wolnego miasta w Świętym Cesarstwie Rzymskim, zamieszkanego przez społeczność francuskich protestantów uciekających przed prześladowaniami w swojej ojczyźnie. Z uwagi na toczącą się pomiędzy Francją a Cesarstwem wojnę zmuszony jest podróżować okrężną drogą. Ślepy traf zmusza go do noclegu w Genewie – niewielkim szwajcarskim mieście ogarniętym politycznymi zmaganiami pomiędzy protestantami a katolikami. W tamtą sierpniową noc nikt nie zdawał sobie sprawy jak mocno splotą się losy Genewy i Kalwina i jak wpłynie to na historię nowożytnej Europy.
Przybycie do Genewy
Na początku XVI wieku, Genewa w niewielkim stopniu przypominała słynną dziś metropolię bankierów, zegarmistrzów i dyplomatów, było to średniej wielkości, obwarowane miasto nad brzegami Rodanu i Jeziora Genewskiego. To strategiczne położenie, pozwalało czerpać korzyści z wodnego połączenia całej Szwajcarii z Morzem Śródziemnym, a także sprawiło, że Genewa stała się areną zmagań ambitnego księcia Sabaudii Karola III, z zyskującą na znaczeniu Konfederacją Szwajcarską. Formalnie, od początku XV wieku Genewa znajdowała się pod panowaniem książąt Sabaudii, jednak realną władzę w mieście sprawował zespół kilku rad miejskich, których skład wybierali obywatele miasta. Stulecie intryg i politycznych nacisków mających na celu podporządkowanie miasta władzy książęcej pchnęło Genewę do zawiązania współpracy z miastami Konfederacji Szwajcarskiej. Chcąc uniezależnić się od wpływów suwerena, miasto w 1526 roku oficjalnie przystąpiło do Konfederacji, akceptując wojskową pomoc od protestanckiego Berna. Przyniesione przez berneńskich żołnierzy reformacyjne poglądy, padły w Genewie na podatny grunt. Katoliccy duchowni, uważani za sprzymierzeńców Sabaudii z roku na rok tracili coraz więcej wiernych. W roku 1533 zarządzeniem rady miejskiej wygnany został biskup Genewy Pierre de la Baume, a miejskie ulice zapełniły się kaznodziejami nawołującymi lud do wypowiedzenia posłuszeństwa Kościołowi Rzymskiemu. Dzięki swoim płomiennym kazaniom, które każdej niedzieli przyciągały tłumy mieszczan, nieoficjalnym przywódcą genewskiej reformacji został Wilhelm Farel. Podobnie jak Kalwin uchodźca z katolickiej Francji, człowiek charyzmatyczny, jednak pozbawiony zdolności organizacyjnych potrzebnych do tworzenia instytucji kościoła. Dowiedziawszy się o przyjeździe Kalwina do Genewy i będąc pod wrażeniem jego dotychczasowej pracy, zachęcał go do pozostania w mieście i wspólnej pracy na rzecz miejscowych protestantów. Kalwin niechętnie zgodził się, przekonany jego argumentami o gniewie Bożym czekającym na tych, którzy odwracają się od chrześcijan w potrzebie.
Zdjęcie nr 2
Nierówna walka idealizmu z pragmatyzmem
Fot. Wikimedia Commons
Przybywszy do Genewy, Kalwin zastał miasto w chaosie. Na każdym placu, przed każdym kościołem toczyły się doktrynalne spory i ścierały polityczne stronnictwa. Tam, gdzie niektórzy widzieli bliski upadek republiki, Kalwin widział fundament, na którym mógł zbudować społeczny ład oparty na Piśmie i wolny od wpływów Rzymu. Źródeł kłopotów trapiących miasto dopatrywał się w braku moralnej dyscypliny obywateli, dlatego opracował plan reorganizacji życia religijnego Genewy. Wydany w styczniu 1537 roku we współpracy z Farelem dokument pod tytułem Wyznanie wiary, które wszyscy mieszczanie i mieszkańcy Genewy winni zaprzysiąc, strzec i zachować, był kompleksowym projektem ingerującym w większość aspektów życia genewczyków. Wyznanie… powoływało do życia Konsystorz czuwający nad moralną czystością mieszkańców. Pijaństwo, rozpusta, taniec, bluźnierstwo, czytanie poezji, romansów i innych nieobyczajnych tekstów oraz każdy inny przejaw „niemoralności” zagrożony był ekskomuniką. Kara może nie wydawać się szczególnie ciężka, jednak w realiach XVI wiecznej Europy, gdzie lokalny kościół był głównym animatorem życia społecznego, wykluczenie ze wspólnoty wiernych oznaczało całkowitą izolację od społeczeństwa. Radykalne reformy nie ominęły też genewskich kościołów. Kalwin rozpoczął proces obdzierania budynków sakralnych ze wszelkich ozdób, posągów i obrazów, które w jego oczach stanowiły bałwochwalstwo. Ołtarz i sprawowana przy nim Eucharystia utraciły swoje znaczenie na rzecz ambony i głoszonego z niej kazania, będącym w nowym porządku kulminacyjnym momentem mszy. Nowopowstały genewski kościół miał objąć swoim wpływem wszystkich mieszkańców bez wyjątku, dlatego miejscy urzędnicy zobowiązani byli do pilnowania, aby każdy obywatel miasta podpisał nowe wyznanie wiary. Ten ambitny projekt został zatwierdzony przez radę miasta, spotkał się jednak z oporem, lub w najlepszym wypadku obojętnością mieszkańców. Niewielu genewczyków dobrowolnie przestrzegało rygorystycznych zasad kalwinizmu, a Kalwinowi, mimo poparcia władz miasta, brakowało autorytetu, aby owe zasady egzekwować siłą. Zyskujące na znaczeniu w radzie miejskiej stronnictwo Libertynów, uważało projekt francuskich reformatorów za zbyt radykalny i zagrażający porządkowi publicznemu. Wykorzystując swoje wpływy, zakazali Kalwinowi i Farelowi głoszenia kazań na terenie miasta, a gdy Ci odmówili podporządkowania się, otrzymali nakaz natychmiastowego opuszczenia miasta. Wygnanie zakończyło bezpośrednią współpracę kaznodziejów. Wilhelm Farel, mimo że stale korespondował z Kalwinem, służąc mu radą we wszystkich przedsięwzięciach, nigdy nie powrócił już do Genewy. Kalwin również gorąco zarzekał się, że jego noga nigdy już nie postanie w mieście, które potraktowało go tak niesprawiedliwie. Jak jednak pokazały przyszłe lata, jego los został już na zawsze związany z tym szwajcarskim miastem.
Życie na wygnaniu i triumfalny powrót
Próby zaprowadzenia radykalnych reform w Genewie przyniosły Kalwinowi niemałą sławę wśród protestantów, przez co nie czekał długo na znalezienie miejsca, gdzie mógłby kontynuować swoją reformacyjną działalność. Latem 1538 roku, na zaproszenie niemieckiego kaznodziei Martina Bucera Kalwin przybył do Strasburga, gdzie podjął się duszpasterskiej opieki nad społecznością kilkuset swoich rodaków – protestanckich uchodźców z katolickiej Francji. Swój czas dzielił między codzienne głoszenie kazań i pracę naukową. Podczas swojego trzyletniego wygnania spod jego pióra wyszły liczne komentarze do Pisma Świętego, psalmy oraz rozprawy teologiczne. Genewa pod rządami antykalwińskiego stronnictwa Libertynów wciąż trwała w zawieszeniu pomiędzy protestantyzmem a katolicyzmem. Wiosną 1539 katolicki kardynał Jacopo Sacoleto w liście do rady miejskiej ostro skrytykował protestanckich teologów, nawołując mieszkańców do powrotu na łono Kościoła rzymskiego. Słowa kardynała zyskały dużą popularność wśród obywateli Genewy, powodując kolejną serię starć pomiędzy katolikami a protestantami. Ci sami radni, którzy przesądzili o wygnaniu Kalwina, nie byli w stanie zapanować nad chaosem, który zapanował w Genewie. W roku 1540 do władzy doszło stronnictwo sprzyjające radykalnym ideałom kalwinizmu, a jego przedstawiciele rozpoczęli starania o powrót Kalwina ze Strasburga do Genewy, obiecując mu bezwzględne wsparcie w reformie genewskiego kościoła. Świadomy okoliczności, w jakich przyszło mu wcześniej opuścić miasto, Kalwin spędził ponad rok na negocjowaniu warunków swojego powrotu i przygotowaniach do podróży. Ostatecznie 13 września 1541 roku uroczyście przekroczył bramy miasta entuzjastycznie witany przez swoich zwolenników. Pomny klęski, jaką poniósł w politycznych rozgrywkach lat 1536-38, Kalwin podszedł do reformy kościoła z większą pokorą i ostrożnością względem rady miasta, w której dużymi wpływami cieszyło się nieżyczliwe kalwinizmowi stronnictwo Libertynów. Brak zaufania rady względem Kalwina obrazuje fakt, że mimo otrzymania tytułu naczelnego pastora, miejskie obywatelstwo nadano mu prawie 20 lat po zamieszkaniu na stałe w Genewie. Mogąc jednak polegać na swoim autorytecie oraz poważaniu wśród genewskich protestantów, Kalwin rozpoczął reformę od ustanowienia czterech kościelnych urzędów. Pastorzy udzielali sakramentów oraz prowadzili nabożeństwa, prezbiterzy dbali o moralną dyscyplinę wiernych, doktorzy wykładali prawdy wiary, a diakoni opiekowali się potrzebującymi. Pastorzy i prezbiterzy tworzyli ponadto Konsystorz, który tak jak we wcześniejszych zamysłach Kalwina miał prawo sądzenia obywateli za wykroczenia przeciw doktrynie i nakładanie na nich kary ekskomuniki.
Protestancki Rzym
Fot. astroinstitute.org
Przełom w rywalizacji Kalwina z Radą o władzę nad miastem nastąpił w roku 1533. Pochodzący z Hiszpanii teolog, medyk i kartograf Michał Servet, jeden z najsłynniejszych i najgorliwszych krytyków kalwinizmu, został aresztowany podczas pobytu w Genewie. Za dowód mając teologiczny traktat Serveta Christianismi Restitutio (O Odrodzeniu Chrześcijaństwa), gdzie uczony kwestionował istnienie Trójcy Świętej, Kalwin użył wszystkich swoich wpływów, aby zmusić radę do skazania Serveta na śmierć za herezję. Obsadzając skład sędziowski podległymi sobie ludźmi i doprowadzając do spalenia na stosie swojego adwersarza, Kalwin pozbył się ostatniego bastionu opozycji przeciwko swoim reformom. Wybory do władz miasta w roku 1555 zakończyły się całkowitym zwycięstwem prokalwińskiego stronnictwa, pozwalając mu objąć pełnię władzy nad Genewą.
Zgodnie z doktryną kalwinizmu, skupioną wokół kościoła społeczność, można było przyrównać do ludzkiego organizmu. Jeśli jeden narząd działał nieprawidłowo, cierpiało całe ciało. Dlatego, aby przypilnować moralnej czystości wszystkich obywateli miasta, Konsystorz ingerował nawet w najdrobniejsze aspekty codziennego życia mieszkańców Genewy. Religia katolicka została zakazana wraz ze wszystkimi jej narzędziami kultu jak obrazy świętych, krucyfiksy, łacińskie modlitwy, a nawet post. Udział w kalwińskich nabożeństwach był obowiązkowy, a wiernych nieprzestrzegających nakazu odwiedzali miejscy urzędnicy, aby ustalić przyczynę nieobecności. Gry hazardowe, zabawy taneczne i spożywanie alkoholu zostały zabronione a karczmy i tawerny przekształcono w domy spotkań, gdzie można było spędzić czas na studiowaniu Pisma i teologicznych dyskusjach. Może się wydawać, że tak dotkliwa ingerencja w życie prywatne obywateli musiało doprowadzić do wyludnienia miasta lub krwawych zamieszek. W rzeczywistości Genewa przeżywała gwałtowny wzrost zarówno gospodarczy, jak i demograficzny. Gdy Kalwin w roku 1536 po raz pierwszy odwiedził Genewę, miasto liczyło niewiele ponad 10 tysięcy mieszkańców, w roku jego śmierci w 1564 populację miasta szacuje się na więcej niż 21 tysięcy. Obywateli, którzy nie przestrzegali rygorystycznych zasad kalwinizmu czekała ekskomunika i wygnanie, jednak na ich miejsce ściągały liczne rzesze uchodźców ze wszystkich krajów, gdzie protestantyzm spotykał się z prześladowaniami. Dzięki zaprowadzonej przez Kalwina żelaznej dyscyplinie miasto stało się bezpieczną przystanią dla wszystkich, którzy nie odnaleźli się w targanej religijnymi wojnami XVI wiecznej Europie. W roku 1559 Kalwin założył w Genewie akademię teologiczną, do której ściągali uczeni z całej Europy, zabierając idee kalwinizmu w swoje rodzinne strony. Nauki Kalwina szczególny sukces odniosły w Niderlandach, Szkocji, a także jego rodzinnej Francji, gdzie protestanci zwani Hugenotami zdobyli znaczne wpływy. Również w Rzeczpospolitej, Bracia Polscy zwani też Arianami, a także wiele wpływowych rodów szlacheckich jak Radziwiłłowie, podążyli za naukami Kalwina. Jan Kalwin zmarł 27 maja 1564 roku. Gdy jako dwudziestosiedmioletni teolog, jeden z wielu zwolenników reformacji przybył do Genewy, nic nie wskazywało na to, że przeobrazi niewielkie miasto w jedno z najznaczniejszych, europejskich centrów reformacji. W chwili jego śmierci Genewa była stabilną protestancką republiką ze scentralizowanym kościołem. Płynące z niej idee znajdowały zwolenników w całej Europie i ostatecznie zostały zaniesione do tak odległych miejsc, jak Ameryka czy południowa Afryka.
Tomasz Suchodolski
Bibliografia:
Cottret B., Kalwin. Warszawa 2000
Piwko S., Jan Kalwin. Życie i dzieło. Warszawa 1995
Carrol W. H., Historia chrześcijaństwa. T. 4, Podział chrześcijaństwa. Wrocław 2011
McGrath A. E., Jan Kalwin : studium kształtowania kultury Zachodu. Warszawa 2009
