Badanie dot. najstarszego kamienia runicznego na świecie: datowania radiowęglowe dostarczają informacji na temat tradycji kamieni runicznych
Na początku 2023 roku norwescy archeolodzy przekazali, że odkryli kamień runiczny, nazwany kamieniem Svingerud. Teraz opublikowali szczegółowe badanie dot. najstarszego kamienia runicznego na świecie. Czego się dowiedzieliśmy?
Archeolodzy dokonali przełomowego odkrycia na polu grobowym Svingerud w Norwegii – znaleźli fragmenty piaskowca z wygrawerowanymi runami, które mogą pochodzić z okresu 50 p.n.e. – 275 n.e.. To najstarszy znany przykład kamienia runicznego.
Runy, czyli alfabet używany przez ludy germańskie przed przyjęciem pisma łacińskiego, są rzadko spotykane w ich oryginalnym kontekście archeologicznym. Dzięki analizie radiowęglowej szczątków organicznych z grobów, badacze byli w stanie precyzyjnie określić wiek znaleziska.
Odkryte fragmenty połączono niczym puzzle, ukazując inskrypcje wykonane różnymi stylami. Niektóre runy są dobrze rozpoznawalne, inne pozostają zagadką. Istnieje hipoteza, że inskrypcje powstawały w różnym czasie i były dziełem różnych osób.
Analiza wskazuje, że kamień pierwotnie stał pionowo, najprawdopodobniej jako znacznik grobowy. W późniejszym okresie został celowo rozbity i włączony do kolejnych pochówków, co sugeruje zmianę jego funkcji z upamiętniającej na bardziej pragmatyczną lub symboliczną.
To niezwykle rzadkie znalezisko, które otwiera nowe możliwości badań nad początkami pisma runicznego i jego zastosowaniem w obrzędach pogrzebowych – podkreśla Kristel Zilmer, runolog z Uniwersytetu w Oslo.
Badanie dot. najstarszego kamienia runicznego na świecie – szczegóły
Odkrycie skłania naukowców do ponownej analizy innych fragmentów kamieni znalezionych w kontekstach grobowych, co może przynieść kolejne przełomowe ustalenia.
Rozwój pisma runicznego, które jest wczesnogermańskim alfabetem, oraz tradycja wykuwania run na kamieniach, są tematami niezwykle trudnymi do dokładnego zrozumienia i śledzenia, zwłaszcza że inskrypcje na kamieniach runicznych rzadko trafiają do nas w oryginalnych kontekstach chronologicznych lub są datowane.
Jednak odkrycie kilku fragmentów piaskowca z inskrypcjami runicznymi na polu grobowym w Svingerud, w Hole w Norwegii, wraz z powiązanymi datami radiowęglowymi wskazującymi na okres od 50 roku p.n.e. do 275 roku n.e., stanowi najstarszy znany kontekst kamienia runicznego.
Kiedy te fragmenty zostały zrekonstruowane w jeden kamień, ukazała się niezwykła kombinacja run i innych znaków, sugerująca, że inskrypcje były wykonywane na przestrzeni wielu lat. Daje to cenny wgląd w wczesne praktyki pisma runicznego w Skandynawii, w okresie żelaza.
Najstarszy kamień runiczny na świecie
Runy to wczesnogermańskie pismo alfabetyczne. Chociaż pochodzenie tego pisma jest wciąż tematem dyskusji, wiadomo, że starszy futhark – najstarsza wersja alfabetu runicznego – był w użyciu aż do około 700 roku n.e.
Wśród najwcześniejszych znanych inskrypcji runicznych znajdują się te wyryte na przenośnych przedmiotach w Danii, takich jak kościany grzebień z Vimose, datowany na około 160 rok n.e. oraz żelazny nóż z wyspy Fionia, datowany na 150 rok n.e.
Kamienie runiczne z inskrypcjami starszego futharku są rzadko spotykane. W Norwegii ostatnio zidentyfikowane przykłady to kamień Hogganvik z Mandal oraz kamień Øverby z Rakkestad.
W latach 2021–2023, Muzeum Historii Kultury Uniwersytetu w Oslo przeprowadziło wykopaliska na polu grobowym w Svingerud, znajdującym się w Hole w Norwegii. W jednym z płaskich grobów, pod kopcem grobowym, odkryto fragment piaskowca z wyrytą inskrypcją runiczną w starszym futharku.
Pięć dat radiowęglowych oraz inne artefakty z pochówku wskazują na datowanie grobu na okres rzymskiej epoki żelaza, obejmujący czas od 50 roku p.n.e. do 275 roku n.e. Podczas dalszych wykopalisk znaleziono także inne fragmenty piaskowca z runami w różnych kontekstach. Dokładne analizy potwierdziły, że wszystkie fragmenty pochodzą z tej samej płyty kamiennej, a inskrypcje mogły być wykonywane w różnych momentach.
To pierwsze tak obszerne badanie archeologiczne i runologiczne odkryć w Svingerud łączy różne znaleziska z kolejnych sezonów wykopalisk, a także zestawia je z różnymi kontekstami chronologicznymi. Wnioski z datowania radiowęglowego wskazują, że jest to najstarszy datowany kamień runiczny dotąd znaleziony. Pisaliśmy o tym odkryciu tutaj:
Analiza runologiczna cienko wyrytych znaków dostarcza cennych informacji na temat wczesnego pisma runicznego oraz praktyk inskrypcyjnych na kamieniu.
Wczesne kamienie runiczne
Kamienie runiczne, a zwłaszcza te najstarsze, charakteryzują się dużą różnorodnością cech i funkcji. Ich główną rolą była pamięć – zwłaszcza widoczna w licznych inskrypcjach z późnej epoki wikingów (X–XI wiek), które zawierały standardowe zwroty mówiące o tym, że osoba X postawiła kamień ku pamięci osoby Y, najczęściej swojego krewnego.
Kamienie runiczne pełniły rolę mediów, które łączyły elementy werbalne, wizualne i materialne. Były one powiązane z różnorodnymi środowiskami i kontekstami, co sprawiało, że mogły mieć wiele funkcji. Dlatego próba zrozumienia ich roli wyłącznie w kontekście funkcjonalnym jest niewystarczająca, zwłaszcza w przypadku wczesnych znalezisk.
Choć liczba takich kamieni jest ograniczona, różnią się one materiałem, wielkością, kształtem, właściwościami fizycznymi oraz cechami epigraficznymi, a ich znaczenie, funkcje i konteksty wciąż stanowią przedmiot intensywnych badań. W badaniu termin „kamień runiczny” używany jest w szerszym sensie, odnosząc się zarówno do materiału, jak i do cech epigraficznych omawianych fragmentów piaskowca.
Badacze skupili się na użyciu run na kamieniach, uwzględniając również indywidualne warianty epigraficzne. Te różnice są kluczowe, by zrozumieć fragmenty ze Svingerud jako pozostałości skomplikowanego pomnika, który łączył w sobie wiele wydarzeń i aktów inskrypcyjnych.
Na terenie współczesnej Norwegii i Szwecji istnieje około 50 kamieni z inskrypcjami w starszym futharku, które datowane są na okres od I wieku n.e. do połowy lub końca VI wieku. Praktyka wykuwania run na kamieniach pojawiła się prawdopodobnie w IV lub V wieku n.e., co odpowiada najwcześniejszym przykładom w Norwegii, choć niektóre kamienie mogą pochodzić z II lub III wieku n.e.
Określenie wieku inskrypcji opiera się na różnych metodach datowania, takich jak runologiczne, stylistyczno-typologiczne, archeologiczne czy historyczne. Metody runologiczne bazują na zmianach formy runicznych znaków i innych cechach językowych, zaś podejścia stylistyczne pomagają ustalić chronologię poszczególnych stylów dekoracyjnych.
Z kolei metody archeologiczne, takie jak stratygrafia, dendrochronologia czy datowanie radiowęglowe, umożliwiają ustalenie chronologii absolutnej lub względnej. Kamienie runiczne jednak rzadko znajdują się w kontekstach, które pozwalają na ich precyzyjne datowanie, dlatego datowanie w oparciu o formę runiczną, cechy językowe i stylistyczne, mimo swoich ograniczeń, jest jedną z głównych metod. Znalezisko z Svingerud może dostarczyć nowego spojrzenia na ten problem.
Svingerud
Pole grobowe Svingerud znajduje się w gminie Hole, w hrabstwie Buskerud, około 40 km na północny zachód od Oslo. Przed rozpoczęciem wykopalisk stanowisko to było znane z trzech kopców grobowych. Podczas wykopalisk odkryto czwarty kopiec oraz dwa płaskie groby.
Kopce otoczone były rowami i zawierały plamy kremacyjne, w których znajdowały się resztki kości, piasku i węgla drzewnego. W kopcach A140 i A105 znajdowały się także kamienne krawężniki. W różnych pochówkach znaleziono przedmioty typowe dla wczesnej epoki żelaza, takie jak ceramika, broszki, pasy, igły oraz fragmenty kościanych grzebieni.
Płaskie groby A1790 i A4367, które zawierały fragmenty piaskowca, skremowane kości, węgiel drzewny oraz różne przedmioty grobowe, zostały oznaczone kamieniami w różnej wielkości i znajdowały się w pobliżu kopca A140.
W 2021 roku, podczas wykopalisk w grobie A4367, odnaleziono główny fragment kamienia runicznego, znany jako Hole 2, który pochodził z najbliższego gospodarstwa, Plebanii Hole. Była to płyta z czerwono-brązowego piaskowca Ringerike, materiału, który występuje w tym regionie. W tym samym roku, na terenie grobu A1790, znaleziono także większą płytę z tego samego typu piaskowca (tzw. Hole 1), która posiadała kilka nacięć, co sugeruje, że miała także jakieś inskrypcje.
W 2022 roku, na północ od grobu A4367, wydobyto kolejne fragmenty kamienia z widocznymi śladami inskrypcji. Trzy z tych fragmentów miały podobne cechy jak Hole 2. Jeden z nich zawierał rozpoznawalne runy, a drugi – wyraźnie nacięte linie.
Fragmenty te pasowały do dwóch większych kawałków, które wcześniej znaleziono w pobliżu grobów A1790 i A4367 w 2021 roku, tworząc w ten sposób początek i koniec nowej inskrypcji runicznej (Hole 3). Badania wykazały, że płyta z grobu A1790 (Hole 1), fragment kamienia z grobu A4367 (Hole 2) oraz cztery połączone kawałki z Otworu 3 były częścią tej samej płyty z piaskowca. Cztery fragmenty, które znaleziono w 2022 roku, idealnie pasowały do Hole 1 i 2.
W 2023 roku, w wyniku systematycznego przesiewania wydobytej ziemi, odkryto około 160 drobnych fragmentów piaskowca o wymiarach poniżej 20 mm. Dwa z tych fragmentów uzupełniły brakujące elementy inskrypcji z Hole 3. Dzięki bieżącej dokumentacji i cyfrowej rekonstrukcji możliwe było wykrycie dodatkowych pasujących kawałków.
Fragmenty kamienia zostały odnalezione w różnych kontekstach, co tworzy złożoną historię depozycyjną. Największy fragment, nazwany Hole 1, został znaleziony w grobie A1790. Ten kawałek nie miał żadnych inskrypcji runicznych i jest interpretowany jako podstawa stojącego kamienia w pozycji pionowej, na co wskazuje jego ustawienie oraz obecność dwóch kamieni nośnych.
Hole 2 znalazł się na głębokości 60 mm w północnej części płaskiego grobu A4367. Fragment ten był niewidoczny aż do momentu wykopania grobu. Duża powierzchnia kamienia, na której znajdowały się liczne inskrypcje, była skierowana w dół.
Natomiast Hole 3 nie został znaleziony w ramach konstrukcji archeologicznej, ale leżał na starszej powierzchni ziemi pomiędzy kopcami A105 i A140. Fragmenty tworzące Hole 2 i 3 mogły zostać ponownie umieszczone na szczycie kamienia z Hole 1, a najprawdopodobniej zostały celowo usunięte, aby potem złożyć Hole 2 w grobie A4367.
Ważnym elementem badania jest datowanie grobu A4367, które jest kluczowe nie tylko dla określenia wieku tego grobu, ale również w kontekście innych grobów. Grób ten częściowo odsłonięto podczas wykopalisk w grobie A1790, który znajdował się bezpośrednio pod kamiennym krawężnikiem oraz pierścieniowym rowem kopca A140.
Oznaczało to, że grób A4367 istniał jeszcze przed usypaniem kopca. Pełny zasięg grobu został ujawniony dopiero po usunięciu dodatkowych 0,5–0,6 m piasku spod krawężnika. Wskazuje to na to, że grób A1790 jest starszy od A4367, który z kolei jest starszy od samego kopca A140.
Łącznie wykonano 29 próbek do datowania radiowęglowego z grobów płaskich oraz kurhanów. Rozkład prawdopodobieństwa dla wszystkich datowanych próbek wskazuje na okres od 400 r. p.n.e. do 400 r. n.e., przy czym większość próbek datowana jest na czas od 50 r. p.n.e. do 250 r. n.e. Daty z grobu A4367 (z Hole 2) wskazują na wiek starszy niż 310 r. n.e. (95,4% prawdopodobieństwa), a z grobu A1790 (z Hole 1) – starszy niż 150 r. n.e. (95,4% prawdopodobieństwa).
Aby precyzyjniej oszacować wiek grobu A4367, opracowano model chronologiczny z wykorzystaniem statystyki bayesowskiej w oprogramowaniu OxCal v4.4. Wynikająca z tego analiza wskazuje na zgodność danych z modelem, z indeksem zgodności wynoszącym 79,8, co jest powyżej minimalnej wartości akceptowalnej (60%).
Szacowane daty wskazują, że groby A4367, A1790 oraz kopiec A140 są współczesne, choć z pewnym przesunięciem. Dla A140 granica początkowa to lata 160 p.n.e.–215 r. n.e. (95,4%), z bardziej precyzyjnym zakresem 35–190 r. n.e. (68,3%). Granica końcowa dla A140 to lata 130–475 n.e. (94,5%), z preferowanym zakresem 165–295 r. n.e. (68,3%). Z kolei grób A1790 datowany jest na lata 955 p.n.e.–110 n.e. (95,4%), z bardziej precyzyjnym zakresem 125 p.n.e.–65 n.e. (68,3%) lub najpóźniej 40 p.n.e.–850 n.e. (95,4%), z możliwym zakresem 15 p.n.e.–195 r. n.e. (68,3%).
Na podstawie powyższych danych, oszacowano, że grób A4367, który zawiera Hole 2, powstał między 190 r. p.n.e. a 125 r. n.e. (95,4%), a bardziej precyzyjnie pomiędzy 50 r. p.n.e. a 105 r. n.e. (68,3%). Daty te są zgodne z wcześniejszymi badaniami, które wskazują na typ grobu charakterystyczny dla Norwegii w tym okresie.
Używając tych wyników jako podstawy, można przypuszczać, że fragmenty runiczne z grobu A4367 pochodzą z okresu między 50 r. p.n.e. a 275 r. n.e., co daje nam najstarszy znany kontekst datowany radiowęglowo z inskrypcją runiczną w tym regionie.
Kamień runiczny, o którym mowa, wyróżnia się nie tylko licznymi sekwencjami runicznymi, ale także innymi elementami wizualnymi, które tworzą złożony obraz. Zauważono, że niektóre oznaczenia są trudne do jednoznacznej interpretacji, co może świadczyć o wyraźnym rozróżnieniu między wczesnym pismem a tym, co mogłoby być jeszcze traktowane jako „niepismo”.
Zgodnie z badaniami Grafa (2010, 2011) oraz Bedos-Rezaka i Hamburgera (2016), istnieją oznaczenia, które mogą zostać zidentyfikowane jako runy, ale także takie, które mają charakter dekoracyjny lub imitują pismo, dodając tajemniczości i niejednoznaczności do całej inskrypcji. Na przykład, w przypadku Hole 2, który jest szczególnie złożony, mogą występować punkty centralne, takie jak idiberug i fuþ, które są bardziej zdecydowane i wyraźnie wskazują na runy.
Poza tym, oprócz pełnienia roli komunikacyjnej (np. przekazanie nazw, oznaczeń, reprezentacji pisma runicznego), sekwencje te mogą także pełnić funkcję wizualnych i materialnych znaczników na powierzchni kamienia. Powtarzające się kształty, przypominające zygzakowate wzory, mogą być symbolem, który odwzorowuje centralne elementy inskrypcji, odtwarzając przy tym wydarzenia, które są ukryte pod tymi symbolami. Takie ozdobne motywy mogą także reprezentować wersje runiczne, które były praktykowane przez różne osoby, o odmiennych stylach.
Kamienie runiczne z czasów epoki rzymskiej oraz okresu wędrówek ludów (II do końca VI wieku n.e.) niejednokrotnie wykazują obecność ozdobnych i stylizowanych oznaczeń. Doskonałym przykładem jest kamień Opedal w Norwegii.
Choć porównania między różnymi kamieniami runicznymi pozostają wciąż trudne, głównie z powodu niepewności co do datowania, kontekstu i wątpliwości dotyczących autentyczności niektórych znalezisk, to niektóre wzory i motywy malarskie wskazują na ich użycie w określonym czasie.
Należy do nich np. ryt naskalny w Himmelstalund oraz Kårstad w Szwecji, a także w zachodniej Norwegii. Ponadto, w przypadku kamieni takich jak Krogsta i Möjbro w Uppland (Szwecja), inskrypcje i obrazy mogą być współczesnymi wyrazami artystycznymi i pisarskimi.
Przykładem może być również fragment piaskowca znaleziony w Tomteboda w Uppland (VI wiek n.e.), który pokazuje, że pismo runiczne było używane na wczesnych kamieniach malarskich, podobnie jak na gotlandzkim kamieniu malarskim Martebo.
Kamień z Hole 2 wydaje się mieć wielowarstwową strukturę, co sugeruje, że mógł zostać wyryty przez różne osoby, a seria płytkich nacięć kontrastuje z głęboko ciosanymi runami, które wydają się bardziej trwałe. Oryginalny kamień, teraz znajdujący się w wielu fragmentach, był wykonany z takiej skały, która nadawała się do wyrycia ostrym narzędziem.
Kamień ten prawdopodobnie stał kiedyś w pozycji pionowej, co potwierdza jego położenie w miejscu pierwotnym (Hole 1). Związek kamienia z pochówkami nie jest jednak jednoznaczny – nie wiadomo, jak doszło do jego fragmentacji ani kiedy dokładnie powstały inskrypcje. Choć pewne elementy mogą pochodzić z różnych okresów, nie jest jasne, czy inskrypcje z Hole 2 i 3 były częścią tego samego kamienia, zwłaszcza że istnieje możliwość, iż niektóre z nich mogły powstać później.
Jeśli chodzi o Hole 3, brak kontekstu utrudnia przypisanie inskrypcji do wcześniejszych otworów, choć fragmenty sugerują, że były częścią pierwotnej płyty. Inskrypcja mówi o rzeźbieniu run, a niektóre badania sugerują, że mogła ona pochodzić od kobiety-skryby, co stanowi najwcześniejszy zapis odnoszący się do kobiet wykonujących takie rzeźby.
Choć te przypuszczenia są ciekawe, na razie pozostają jedynie hipotezami. Dalsze badania są potrzebne, aby wyjaśnić, czy istnieje związek między inskrypcjami z tego kamienia a zjawiskiem epigrafiki.
Zdecydowana większość fragmentów z Hole 3 nie jest na tyle charakterystyczna, by można było jednoznacznie przypisać je do jakiegoś konkretnego kontekstu. Mimo to, badanie tych fragmentów daje pewne wskazówki dotyczące ich pierwotnego wyglądu i możliwego przeznaczenia.
Inskrypcje z kamienia, jak i oznaczenia runiczne z Hole 2 oraz formuła rzeźbienia run w Hole 3, zwracają uwagę na akty związane z ich tworzeniem. Zatem, prowadzenie dalszych badań na tych fragmentach może pomóc w rozszyfrowaniu ich pełnego znaczenia.
Badanie dot. najstarszego kamienia runicznego na świecie
Datowanie fragmentów runicznych z pola grobowego Svingerud (na podstawie datowania radiowęglowego grobu A4367) wskazuje, że mogą one pochodzić z okresu od 50 roku p.n.e. do 275 roku n.e. Jest to rzadki przypadek, w którym znaleziono fragmenty kamienia runicznego w dobrze zachowanych, datowalnych kontekstach archeologicznych.
Choć zakres datowania jest dość szeroki, pozwala to na umiejscowienie tych fragmentów jako najwcześniejszych znanych kamieni runicznych w kontekście archeologicznym. Ich wczesne datowanie oraz cechy inskrypcyjne, takie jak wielokieszeniowa litera „b” i liczne zygzakowate znaki, stanowią cenne dowody na używanie run na kamieniu i mają istotne znaczenie epigraficzne.
Odkrycie to może otworzyć nowe drogi w badaniach nad wiekiem i pochodzeniem run oraz rozwojem wczesnej epigrafiki runicznej. Przyszłe badania nad tymi fragmentami mogą pomóc w wyjaśnieniu ich funkcji, a także wzbogacić naszą wiedzę o wczesnej kulturze skandynawskiej.
Źródło: Solheim Steinar i in., Inscribed sandstone fragments of Hole, Norway: radiocarbon dates provide insight into rune-stone traditions, Cambridge University Press [dostęp: 05.02.2025].
Fot. Mapa: Charlotte Nueva Finnebråten, zdjęcia: Museum of Cultural History
