Zamknięcie PGR-ów to wydarzenie, które zmieniło oblicze polskiego rolnictwa i życie wielu społeczności. W ciągu kilku dekad Państwowe Gospodarstwa Rolne stały się symbolem państwowego zarządzania ziemią, ale z czasem zaczęły borykać się z problemami organizacyjnymi i finansowymi. Dlaczego zlikwidowano PGR-y, a ich upadek miał tak wielki wpływ na regiony, które w dużej mierze na nich polegały? Odpowiedzi na te pytania kryją się w złożonej historii przemian gospodarczych i społecznych.
Historia PGR-ów – w skrócie
Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR), które w 1976 roku zostały przekształcone w Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej, były dużymi jednostkami państwowymi zarządzającymi rozległymi obszarami ziemi. Ich celem było zwiększenie produkcji rolnej w Polsce, szczególnie w kontekście rosnącej liczby ludności miejskiej, która wymagała zapewnienia odpowiedniej ilości żywności.
PGR powstały w lipcu 1949 roku w wyniku połączenia trzech instytucji: Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowego Zakładu Chowu Koni oraz Państwowego Zakładu Hodowli Roślin. Zarząd nad nimi początkowo sprawowała Generalna Dyrekcja, a od 1951 roku nadzór przejął Ministerstwo PGR, które w 1956 roku zostało włączone do Ministerstwa Rolnictwa.
Celem tych ogromnych gospodarstw była nie tylko produkcja roślinna i zwierzęca, lecz także promocja wyższości państwowych i społecznych gospodarstw rolnych nad tradycyjnymi, indywidualnymi gospodarstwami chłopskimi. W ramach tej polityki PGR przejmowały ziemie, które wcześniej należały do rolników, ale także do innych ministerstw, takich jak Ministerstwo Oświaty czy Ministerstwo Zdrowia.
W pierwszej połowie lat 50. XX wieku powierzchnia gruntów należących do PGR rosła w szybkim tempie. Do 1956 roku wynosiła ona już około 3,2 miliona hektarów, co stanowiło 12,6% całkowitej powierzchni użytków rolnych w Polsce. W tym okresie PGR miały największy udział w zachodnich i północnych regionach kraju. W województwie szczecińskim stanowiły one ponad 40% ogólnej powierzchni użytków rolnych, w koszalińskim – 35%, a w województwach gdańskim, olsztyńskim i zielonogórskim – ponad 20%.
Rozwój PGR był efektem zarówno intensywnego przydzielania nowych gruntów, jak i decyzji politycznych umożliwiających przejmowanie nieruchomości należących wcześniej do rolników oraz innych instytucji państwowych. Mimo ogromnych rozmiarów i przyznanych preferencji, takich jak dostęp do inwestycji oraz zaopatrzenia, wyniki produkcyjne PGR pozostawały niezadowalające. Wiele z tych gospodarstw przynosiło straty finansowe. Niemniej jednak, z powodów politycznych, państwo kontynuowało wsparcie PGR, szczególnie w latach 60. i 70., wprowadzając import pasz oraz maszyn rolniczych, mających wspierać produkcję rolną.
W 1980 roku Państwowe Gospodarstwa Rolne dysponowały powierzchnią około 3,5 miliona hektarów, co stanowiło 18,5% ogólnej powierzchni rolniczej w Polsce. PGR miały także duży udział w krajowej produkcji rolniczej, wynoszący 17,7%. Niemniej jednak, w latach 80. nastąpiły zmiany, choć niewielkie, w strukturze powierzchni ziemi. Do 1989 roku powierzchnia gruntów należących do PGR zmniejszyła się do 3,3 miliona hektarów, co stanowiło 17,8% powierzchni w Polsce. Ich udział w produkcji rolniczej spadł do 13,7%.
Zmniejszenie powierzchni ziemi w rękach PGR wynikało z wielu czynników, a jednym z nich były zmieniające się warunki gospodarcze oraz polityczne, które wpłynęły na działalność tych jednostek. PGR zaczęły tracić na znaczeniu, a ich rola w produkcji rolniczej maleje. Na przełomie lat 80. i 90. rozpoczęła się szeroko zakrojona prywatyzacja, a grunty należące do PGR zostały włączone do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Ziemie te były następnie sprzedawane lub wydzierżawiane.
Proces prywatyzacji PGR wiązał się z wieloma trudnościami, w tym z nagłym spadkiem liczby miejsc pracy w regionach, które były w dużej mierze zależne od działalności państwowych gospodarstw rolnych. O ile część gruntów udało się z sukcesem sprzedać lub wydzierżawić, to w wielu przypadkach była to jedynie doraźna pomoc. W wyniku prywatyzacji, w miejscowościach szczególnie w zachodnich i północnych regionach Polski, pojawiły się poważne problemy z bezrobociem, a także z brakiem nowych miejsc pracy. Działania te, mimo że miały na celu dostosowanie sektora rolnictwa do zmieniających się warunków rynkowych, nie rozwiązały podstawowych problemów społecznych, które wynikały z likwidacji ogromnych, państwowych gospodarstw rolnych.
Prywatyzacja miała więc długofalowe konsekwencje społeczne, które były odczuwalne szczególnie w tych regionach, gdzie PGR stanowiły fundament lokalnej gospodarki. Wspólnoty, które wcześniej opierały się na pracy w tych ogromnych gospodarstwach, musiały stawić czoła trudnym wyzwaniom związanym z utratą pracy i brakiem stabilności zatrudnienia.
Państwowe Gospodarstwa Rolne stanowiły jeden z kluczowych elementów powojennego systemu gospodarczego w Polsce. Choć początkowo pełniły istotną rolę w produkcji rolnej, z biegiem lat napotkały szereg trudności organizacyjnych i finansowych, które ostatecznie wpłynęły na ich dalszy rozwój. Proces prywatyzacji, który rozpoczął się w latach 90., miał daleko idące konsekwencje społeczne. W szczególności dotknął regiony, które były silnie związane z działalnością PGR, prowadząc do utraty miejsc pracy oraz spadku jakości życia mieszkańców.
Początki i zmiany w organizacji Państwowych Gospodarstw Rolnych (PGR)
Po utworzeniu Państwowych Gospodarstw Rolnych (PGR), początkowo działały one w ramach Zespołów Państwowych Gospodarstw Rolnych (ZPGR). Struktura organizacyjna tych jednostek zmieniała się przez pierwsze lata ich funkcjonowania, szczególnie w okresie do lat 50-tych XX wieku. W tym czasie dochodziło do częstych reorganizacji, zarówno na poziomie centralnym, jak i w obrębie poszczególnych jednostek. W latach 1951–1956 powołano Ministerstwo Państwowych Gospodarstw Rolnych, które zarządzało tym sektorem.
W miarę upływu czasu, po kolejnych zmianach organizacyjnych, zlikwidowano ZPGR-y, a każde gospodarstwo rolnicze uzyskało większą samodzielność. Oznaczało to, że każde PGR stało się osobnym podmiotem prawnym, posiadającym pełną zdolność do zarządzania, podejmowania decyzji oraz dysponowania własnymi finansami. Takie rozwiązanie miało na celu zwiększenie efektywności produkcji rolnej oraz umożliwienie lepszego dostosowania się do potrzeb rynkowych. Niemniej jednak, samodzielność PGR-ów okazała się krótkotrwała.
Problemy samodzielnych gospodarstw i proces łączenia
Po pewnym czasie okazało się, że pojedyncze Państwowe Gospodarstwa Rolne nie były w stanie sprostać wyzwaniom związanym z zaopatrzeniem rynku i prowadzeniem działalności gospodarczej na własny rachunek. W związku z tym, w latach 60-tych XX wieku rozpoczęto proces łączenia PGR-ów. Celem tego działania było utworzenie silniejszych jednostek gospodarczych, które byłyby bardziej wydajne i lepiej przygotowane do radzenia sobie z wymaganiami rynku.
Zwykle większe gospodarstwa przejmowały zarząd nad mniejszymi jednostkami. W ten sposób powstały Państwowe Wieloobiektowe Gospodarstwa Rolne (PWGR), które obejmowały kilka mniejszych gospodarstw. Na przykład, jednym z takich obiektów był PWGR w Pamięcinie, który zarządzał także gospodarstwem w Laskach Lubuskich.
Równocześnie, w tym samym czasie, zaczęto tworzyć kombinaty rolnicze, które były bardziej złożoną formą organizacyjną. Pierwszym takim kombinatem był Kombinat Państwowych Gospodarstw Rolnych w Manieczkach, powstały w lipcu 1960 roku.
Wzrost powierzchni gruntów PGR
Na początku lat 50. powierzchnia gruntów użytkowanych przez PGR-y wynosiła około 2,2 miliona ha. Jednakże, z biegiem lat, powierzchnia ta znacząco wzrosła, osiągając w 1969 roku niemal 2,7 miliona ha. W tym samym roku w Polsce funkcjonowało 6110 PGR-ów, które były zorganizowane w 3775 przedsiębiorstwach. W skład tych przedsiębiorstw wchodziły zarówno gospodarstwa samodzielne, jak i te o charakterze wieloobiektowym oraz kombinatowym. Średnia powierzchnia gospodarstwa rolniczego wówczas wynosiła około 459 ha.
PGR-y miały wyznaczone cele produkcyjne, do których należały:
- Produkcja towarowa, w tym zboża, mięso oraz mleko.
- Produkcja wysokiej jakości materiału nasiennego oraz zwierząt zarodowych.
- Rozwój przemysłu rolnego, obejmujący suszarnictwo pasz oraz przetwórstwo ziemniaków i innych płodów rolnych.
- Zagospodarowanie gruntów Państwowego Funduszu Ziemi.
- Upowszechnianie postępu technologicznego w rolnictwie.
Reorganizacja w latach 70. i powstanie kombinatu
Na początku lat 70. XX wieku proces łączenia PGR-ów w kombinaty nabrał tempa. Kombinaty były przedsiębiorstwami wielozakładowymi, które funkcjonowały na terenie całego kraju. Głównym celem tej koncentracji była przede wszystkim mechanizacja pracy rolniczej, rozwój hodowli zwierząt oraz zwiększenie produkcji mleka. Dodatkowo, zacieśnienie współpracy między gospodarstwami miało poprawić warunki socjalno-bytowe pracowników oraz przyczynić się do rozwoju budownictwa mieszkaniowego.
W 1976 roku powołano państwowe przedsiębiorstwa gospodarki rolnej (PPGR) jako nową formę organizacyjną. Miały one na celu usprawnienie zarządzania rolnictwem w Polsce, które miało działać efektywnie na rzecz rozwoju rolnictwa.
Próby poprawy efektywności PGR w 1978 roku
W 1978 roku podjęto próbę poprawy efektywności PGR-ów, tworząc dwa wzorcowe gospodarstwa rolnicze, które miały stać się modelami do naśladowania. Te jednostki zostały stworzone we współpracy z Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Celem tych gospodarstw było pokazanie, jak należy zarządzać i prowadzić działalność gospodarczą, aby uzyskiwać doskonałe wyniki. Jednym z przykładów był Kombinat PGR Manieczki, który miał stanowić wzór do naśladowania. Niestety, mimo starań, te działania nie przyniosły oczekiwanych efektów, a efektywność gospodarstw nie poprawiła się w sposób znaczący.
Powroty do mniejszych jednostek w latach 80.
Pomimo prób poprawy efektywności, proces koncentracji w PGR-ach nie przyniósł spodziewanych rezultatów. Kombinaty rolnicze nie okazały się tak wydajne, jak początkowo zakładano. Tzw. efekt skali, który miał zapewnić większą efektywność, w praktyce nie spełnił swoich oczekiwań. W rezultacie, w latach 80. XX wieku rozpoczęły się kolejne reorganizacje.
Tym razem postanowiono wrócić do mniejszych jednostek gospodarczych. Ustalono, że państwowe przedsiębiorstwa gospodarki rolnej (PPGR) miały składać się z maksymalnie pięciu zakładów, a ich łączna powierzchnia nie mogła przekroczyć 4000 ha. Efektem tych zmian było to, że pod koniec lat 80-tych istniało około 1000 wielozakładowych PPGR-ów, z których największe gospodarstwa miały powierzchnię od 5 do 10 tysięcy ha.
Eksport produktów PGR-ów
Niektóre większe PGR-y miały również ambicje produkcji na eksport. Przykładem może być PGR Grabinek, który regularnie wysyłał swoje produkty do różnych krajów. Wysyłki obejmowały 40 wagonów towarów miesięcznie, które trafiały do takich państw jak Niemcy, Francja, Włochy, Kuba, ZSRR, Maroko oraz Cejlon. Produkty, które były eksportowane, obejmowały głównie artykuły rolno-spożywcze, które cieszyły się dużym zainteresowaniem na rynkach zagranicznych.
Reorganizacje oraz eksperymenty mające na celu poprawę efektywności PGR-ów trwały przez kilka dekad. Choć zmiany strukturalne miały na celu zarówno poprawę efektywności produkcji rolniczej, jak i poprawę warunków życia pracowników, nie zawsze przynosiły oczekiwane rezultaty. Mimo wysiłków podejmowanych w różnych okresach, organizacje te nie osiągnęły zakładanych celów w sposób trwały, co miało wpływ na dalszy rozwój rolnictwa w Polsce.
Jakie były rodzaje PGR w Polsce?
Państwowe Gospodarstwa Rolne w Polsce miały wiele form organizacyjnych, które ewoluowały w zależności od zmieniającej się sytuacji politycznej i ekonomicznej. Na przestrzeni lat funkcjonowały one pod różnymi nazwami, w zależności od ich struktury oraz zakresu działalności.
Do najważniejszych typów PGR-ów zaliczały się:
- kombinaty państwowych gospodarstw rolnych (KPGR),
- państwowe gospodarstwa rolne (PGR),
- kombinaty rolno-przemysłowe (KRP),
- państwowe gospodarstwa rolno-przemysłowe (PGRP),
- przedsiębiorstwa rolno-przemysłowe (PRP),
- kombinaty rolne (KR),
- zakłady rolne (ZR),
- państwowe przedsiębiorstwa gospodarki rolnej (PPGR),
- państwowe stada ogierów (SO),
- stadniny koni (SK).
Były to organizacje, które często obejmowały zarówno produkcję rolniczą, jak i przetwórstwo, a także hodowlę zwierząt i roślin. Celem takich struktur była intensyfikacja produkcji rolnej oraz zapewnienie samowystarczalności w zakresie surowców rolnych i przemysłowych. W zależności od lokalizacji i specyfiki działalności, PGR-y różniły się od siebie zakresem funkcjonowania, ale łączyły je wspólne cele gospodarcze i społeczne, takie jak zapewnienie stabilności produkcji rolniczej i przemysłowej w kraju.
Kombinaty ogrodnicze i hodowlane
Kolejną grupą PGR-ów były kombinaty i zakłady związane z hodowlą roślin oraz zwierząt. Do nich należały:
- kombinaty ogrodnicze (KO),
- zakłady ogrodnicze (ZO),
- kombinaty państwowych gospodarstw ogrodniczych (KPGO),
- państwowe gospodarstwa ogrodnicze (PGO),
- państwowe gospodarstwa hodowlane (PGH),
- państwowe gospodarstwa rybackie (PG Ryb.),
- ośrodki hodowli ryb (OHR),
- państwowe gospodarstwa szklarniowe (PGSz),
- państwowe ośrodki hodowli zarodowej (POHZ).
W tej grupie szczególną uwagę zwrócono na produkcję roślin ogrodniczych, takich jak warzywa, owoce czy kwiaty, a także hodowlę ryb i innych zwierząt, które mogły być wykorzystywane w różnych gałęziach przemysłu. Wiele z tych gospodarstw miało także charakter edukacyjny lub badawczo-rozwojowy, pełniąc rolę ośrodków hodowli i selekcji roślin i zwierząt.
Specjalistyczne gospodarstwa hodowlane i produkcyjne
Wśród innych typów PGR-ów można wyróżnić gospodarstwa specjalizujące się w hodowli zwierząt futerkowych, przemysłowej produkcji zwierząt oraz roślin. Należały do nich:
- państwowe gospodarstwa hodowli zwierząt futerkowych (PGHZF),
- fermy hodowli zwierząt futerkowych (FHZW),
- fermy przemysłowego tuczu trzody chlewnej (FPTTCh),
- hodowle buraka cukrowego (HBC),
- hodowle buraka pastewnego (HBP),
- hodowle ziemniaka (SHZ),
- rolne zakłady zielarskie „Herbapol” (RZZ),
- zakłady warzywnicze (ZW),
- stacje doświadczalne oceny odmian (SDOO).
PGR-y tego typu specjalizowały się w produkcji zwierzęcej, która była istotna zarówno dla krajowego rynku, jak i dla przemysłów przetwórczych. Wspomniane hodowle buraka cukrowego, ziemniaków oraz innych roślin miały kluczowe znaczenie dla przemysłu spożywczego, a same PGR-y pełniły także rolę badawczą, testując nowe odmiany roślin i technologie produkcji.
Inne formy organizacyjne PGR-ów
Warto zaznaczyć, że do PGR-ów zaliczano również bardziej zróżnicowane formy organizacyjne, które funkcjonowały na różnych polach działalności rolniczej i przemysłowej. Należały do nich m.in.:
- Państwowe Tory Wyścigów Konnych w Warszawie (TWK),
- Centrum Wyszkolenia Jeździeckiego w Poznaniu (CWJ),
- Państwowy Ośrodek Treningu Koni w Sopocie (OTK),
- Kujawski Ośrodek Kultury Rolnej w Starym Brześciu (OKR),
- Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego w Karzcinie (PPD),
- Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego w Sielinku (WOPR),
- Związek Przedsiębiorców Rolnych w Bydgoszczy.
Te instytucje, choć na pierwszy rzut oka mogą wydawać się niezwiązane z rolnictwem w tradycyjnym rozumieniu, pełniły kluczowe funkcje w kontekście rozwoju branży rolniczej. Organizowały szkolenia, wydarzenia, czy też współpracowały z innymi sektorami gospodarki.
Gospodarstwa rolne podlegające innym ministerstwom
Warto również dodać, że część gospodarstw rolnych nie wchodziła w skład tradycyjnych PGR-ów. Przykładem są:
- Państwowe Przedsiębiorstwa Rolne (PPRol), w których pracowali więźniowie i które podlegały Ministerstwu Sprawiedliwości,
- Wojskowe Gospodarstwa Rolne, które były pod kontrolą Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.
Te jednostki były odrębną kategorią, mającą swoje specyficzne cele i struktury organizacyjne, często z ukierunkowaniem na zadania związane z zapewnieniem zaopatrzenia wojska czy realizowaniem innych zadań państwowych.
PGR-y w Polsce były niezwykle zróżnicowane pod względem struktury i funkcji. Od kombinowanych gospodarstw rolnych, przez hodowlane, po wyspecjalizowane w produkcji roślinnej czy zwierzęcej – każda z tych form miała istotne znaczenie w gospodarce PRL-u. Choć wiele z tych struktur zniknęło po transformacji ustrojowej w Polsce, ich historia pozostaje ważnym elementem w analizie rozwoju rolnictwa w naszym kraju.
Jakie korzyści mieli pracownicy PGR? Funkcje socjalne
Pracownicy PGR w Polsce, oprócz regularnego wynagrodzenia, korzystali z różnych form wsparcia socjalnego, które były częścią systemu zatrudnienia w tych instytucjach. Pracownicy PGR-ów otrzymywali różne dodatki, które miały na celu poprawę ich warunków życia i pracy. Do najbardziej charakterystycznych świadczeń należały:
- Trzynastka – dodatkowe roczne wynagrodzenie, które pracownicy otrzymywali na koniec roku, będące formą premii rocznej.
- Premie i dodatki – pracownicy mogli liczyć na dodatkowe wynagrodzenie za wzrost produkcji, a także za nadgodziny.
- Deputaty – pracownicy, podobnie jak ich rodziny, otrzymywali np. 1 litr mleka dziennie na osobę. Tego rodzaju wsparcie miało na celu zapewnienie podstawowych produktów spożywczych.
- Mieszkanie socjalne – zapewniano pracownikom miejsce do życia, a często także możliwość zamieszkania w specjalnie przeznaczonych do tego lokali.
- Działki – chętni pracownicy otrzymywali działkę o powierzchni 25 arów, co pozwalało im na uprawy rolne lub rozwijanie własnej działalności gospodarczej.
- Ziemniaki – pracownicy otrzymywali 25 kwintali (2,5 tony) ziemniaków rocznie, co stanowiło wsparcie w zakresie żywności.
- Węgiel – przed sezonem grzewczym zapewniano również dostarczenie węgla na potrzeby ogrzewania mieszkań.
Ważnym aspektem wsparcia socjalnego była pomoc dla dzieci pracowników, co również wpływało na pozytywny obraz systemu. PGR-y oferowały różnorodne formy wsparcia:
- Dofinansowanie kolonii – dzieci pracowników mogły korzystać z dofinansowania na wyjazdy wakacyjne, co było istotną formą integracji oraz odpoczynku.
- Dożywianie – dzieci miały zapewniony dostęp do posiłków, zarówno w szkołach, jak i innych instytucjach.
- Choinka – organizowano coroczne spotkania wigilijne, w tym obdarowywanie dzieci paczkami świątecznymi.
- Posiłki w szkole – w ramach zakładowej stołówki dzieci mogły codziennie otrzymywać drugie śniadanie, składające się z mleka lub herbaty, kanapek oraz drożdżówek, a także obiad.
Gospodarstwa PGR jako instytucje społeczne
PGR-y pełniły również szereg funkcji społecznych, które wykraczały poza działalność czysto produkcyjną. Większość z nich była zobowiązana do wykonywania działań, które nie miały na celu bezpośredniego generowania zysków w formie finansowej, lecz raczej miały charakter społeczny i infrastrukturalny. Do takich działań należały:
- Prowadzenie świetlic – w wielu PGR-ach istniały miejsca, w których mieszkańcy mogli spędzać czas wolny, bawić się, a także brać udział w różnych zajęciach kulturalnych.
- Kluby i przedszkola – PGR-y często organizowały przestrzeń dla dzieci, zarówno do zabawy, jak i edukacji.
- Szkoły i straże pożarne – w niektórych gospodarstwach rolnych, zwłaszcza w bardziej oddalonych regionach, organizowano także szkoły podstawowe oraz ochotnicze straże pożarne.
- Dożywianie i dowożenie dzieci – wiele PGR-ów zajmowało się dowozem dzieci do szkół oraz organizowało dożywianie dla uczniów.
- Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych – oprócz zapewnienia mieszkań dla pracowników, PGR-y inwestowały w budowę nowych domów, aby sprostać rosnącym potrzebom mieszkaniowym.
- Utrzymanie i budowa dróg – PGR-y podejmowały działania związane z utwardzaniem i utrzymaniem dróg lokalnych, co miało kluczowe znaczenie dla codziennego funkcjonowania w społeczności.
- Działania melioracyjne – gospodarstwa rolne były również odpowiedzialne za przeprowadzanie prac melioracyjnych, mających na celu poprawę jakości gleby i ułatwienie upraw.
Działania te miały na celu nie tylko wsparcie osób pracujących w PGR-ach, ale także całą społeczność lokalną, co wpływało na ich pozytywny odbiór w regionach.
PGR – statystyki
Wnioski płynące z analizy danych dotyczących Państwowych Gospodarstw Rolnych (PGR) oraz sektora państwowego w rolnictwie w Polsce wskazują na kilka kluczowych kwestii związanych z funkcjonowaniem rolnictwa w tym okresie.
Przede wszystkim, przez wiele lat istnienia PGR-ów, struktura rolnictwa w Polsce była silnie związana z centralnym planowaniem i kontrolą. Z danych przedstawionych w roczniku statystycznym Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) wynika, że liczba gospodarstw państwowych ulegała zmniejszeniu, a powierzchnia gruntów rolnych w ich posiadaniu rosła.
Wzrost powierzchni użytków rolnych w późniejszych latach świadczył o próbach modernizacji i konsolidacji gruntów, co miało na celu zwiększenie efektywności produkcji rolniczej. Jednak proces ten nie był w pełni skuteczny, ponieważ mimo zwiększającej się powierzchni użytków rolnych liczba gospodarstw państwowych z roku na rok malała. To świadczyło o problemach strukturalnych i ekonomicznych tego sektora, które były konsekwencją nieefektywnego zarządzania, braku elastyczności w dostosowywaniu się do zmieniających się warunków rynkowych i technologicznych.
Jednakże warto zwrócić uwagę, że PGR spełniały nie tylko funkcje rolnicze, ale także szereg funkcji społecznych. Zapewnienie dodatkowych benefitów pracownikom takich jak mieszkania, deputaty, dożywianie dzieci, a także organizowanie kolonii czy dostarczanie węgla przed sezonem grzewczym, miało na celu poprawę jakości życia pracowników rolnych. Pomimo że PGR-y były organizacjami o charakterze głównie produkcyjnym, pełniły także funkcje opiekuńcze i socjalne, co było istotnym elementem systemu wsparcia dla rodzin pracujących w rolnictwie państwowym.
Z biegiem lat w Polsce miały miejsce istotne zmiany legislacyjne, które miały wpływ na funkcjonowanie PGR-ów. W wyniku ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami Skarbu Państwa z 1991 roku grunty należące do PGR-ów zostały przekazane do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa.
Działania te miały na celu reformę rolnictwa w Polsce, a także pozwoliły na bardziej efektywne zarządzanie ziemią po zakończeniu działalności PGR-ów. Proces ten przebiegał etapami, a dane dotyczące liczby przejętych nieruchomości oraz powierzchni gruntów rolnych wskazują na bardzo szybkie tempo realizacji planów przejęcia gruntów do zasobu państwowego. Warto zauważyć, że już w 1996 roku Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przejęła niemal 99% gruntów, co oznaczało praktycznie zakończenie działalności PGR-ów na terytorium Polski.
Transformacja sektora rolniczego w Polsce po 1989 roku, związana z likwidacją Państwowych Gospodarstw Rolnych, miała istotny wpływ na dalszy rozwój rolnictwa i gospodarowania ziemią. Choć początkowo proces ten wiązał się z pewnymi trudnościami, ostatecznie pozwolił na utworzenie nowoczesnego rynku gruntów rolnych w Polsce, w którym dominują podmioty prywatne, a także na przekształcenie struktur rolniczych w kierunku bardziej elastycznych i konkurencyjnych.
PGR-y po 1989 roku
Po 1989 roku, Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR) przechodziły przez trudny proces transformacji, który miał znaczący wpływ na polską gospodarkę rolną oraz lokalne społeczności. PGR-y, które do tego czasu stanowiły filar rolnictwa w Polsce, stanęły w obliczu likwidacji oraz przekształceń w związku z wprowadzeniem gospodarki rynkowej.
W 1989 roku, pomimo zmian politycznych, PGR-y zakończyły rok zyskiem. Zysk w 1990 roku wzrósł do 6 bilionów starych złotych, jednak już w 1991 roku sytuacja pogorszyła się, a PGR-y odnotowały stratę na poziomie 6,7 biliona starych złotych. Spośród 1520 państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej, które składały sprawozdania do Głównego Urzędu Statystycznego, aż 1152 poniosły stratę, 3 przedsiębiorstwa zakończyły działalność bez zysku, a jedynie 365 przedsiębiorstw osiągnęło zysk netto.
W 1989 roku PGR-y gospodarowały na około 17,8% ogólnej powierzchni ziemi rolnej w Polsce. W 1990 roku zatrudniały 395 tys. osób, jednak liczba pracowników spadła w stosunku do roku 1980, kiedy zatrudnienie wynosiło 490,3 tys. osób. Z początkiem lat 90., w związku z wprowadzeniem gospodarki rynkowej, państwowe gospodarstwa rolne zostały zlikwidowane, a ich majątek przejął nowo powołany Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (dawniej Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa).
Przemiany po 1991 roku: likwidacja PGR-ów i przekształcenia
Po uchwaleniu ustawy z dnia 19 października 1991 roku o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, PGR-y zostały rozwiązane, a ich majątek przejęły nowe instytucje. W 1991 roku zlikwidowano 72 przedsiębiorstwa jeszcze przed powstaniem Agencji, a w 1992 roku proces likwidacji nabrał tempa.
Do końca 1993 roku wszystkie PGR-y zostały zamknięte, a w ich miejsce utworzono 1794 Gospodarstw Rolnych Skarbu Państwa (GRSP). Gospodarstwa te początkowo były zarządzane przez tymczasowych zarządców, a z czasem również zlikwidowane – do 1995 roku zlikwidowano 699 takich gospodarstw.
Na bazie zamkniętych PGR-ów dokonano sprzedaży lub dzierżawy ziemi, jak również innych zasobów, takich jak mieszkania, ośrodki wczasowe czy baza socjalna. Część ziemi trafiła do rąk indywidualnych rolników, a niektóre majątki zwrócono przedwojennym właścicielom, na przykład PGR Szczyrzyc, który został przekazany Kościołowi katolickiemu. Należy również wspomnieć, że część najsłabszych ziem przez kilka lat pozostała niezagospodarowana.
Majątek PGR-ów. Co zostało po likwidacji?
W wyniku likwidacji PGR-ów Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przejęła niemal wszystkie państwowe przedsiębiorstwa gospodarki rolnej. Łącznie Agencja przejęła 1666 PGR-ów, z wyjątkiem PGR Przelewice Pyrzyckie, który w 1993 roku został przekazany Gminie Przelewice. W skład przejętych nieruchomości wchodziły nie tylko grunty rolne, ale także szeroki wachlarz innych zasobów, w tym:
- 333,3 tys. mieszkań,
- 858 gorzelni, winiarni i browarów,
- 269 masarni i rzeźni,
- 3173 magazynów zbożowych,
- 627 innych obiektów produkcyjnych,
- 415 sklepów,
- 147 hoteli, zajazdów, restauracji i barów,
- 2136 zabytkowych zespołów dworskich i pałacowo-parkowych.
Do końca września 1995 roku sprzedano 201,2 tys. ha ziemi. W ramach przekształceń, część ziemi została przekazana bezpłatnie, m.in. Kościołowi (16 243 ha), Lasom Państwowym (13 028 ha), gminom (4316 ha) oraz różnym użytkownikom (4113 ha). Ostateczny proces likwidacji PGR-ów zakończył się w 1995 roku, a ostatnim zlikwidowanym gospodarstwem było Państwowe Gospodarstwo Rolne „Torfrol” w Poznaniu, które zakończyło działalność 30 listopada 1995 roku.
Skutki społeczno-ekonomiczne. Zmiany w życiu lokalnym
Likwidacja PGR-ów miała daleko idące konsekwencje społeczne i ekonomiczne, które szczególnie dotknęły lokalne społeczności. W wielu przypadkach PGR-y były jedynymi pracodawcami w regionach, a ich zamknięcie prowadziło do masowych zwolnień, zmniejszenia liczby miejsc pracy i upadku całych społeczności. Przemiany te pociągnęły za sobą wiele problemów społecznych, w tym wzrost bezrobocia, alkoholizmu oraz bierności społecznej. Część osób, które straciły zatrudnienie w PGR-ach, miała trudności ze znalezieniem nowych miejsc pracy.
Dodatkowo, zmiana struktury gospodarczej oraz likwidacja podstawowych usług, jak transport publiczny czy szkoły, pogłębiła problemy regionów dotkniętych zamknięciem PGR-ów. Dewastacji ulegały także obiekty, które pozostawiono bez odpowiedniego nadzoru, częściowo na skutek kradzieży, a częściowo przez brak zabezpieczeń.
Programy aktywizacyjne dla byłych pracowników PGR
W odpowiedzi na rosnące problemy społeczne, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa uruchomiła programy aktywizacyjne dla byłych pracowników PGR-ów. W latach 1991–2004 na pomoc byłym pracownikom przeznaczono około 1,2 miliarda złotych na różne formy wsparcia, takie jak stypendia edukacyjne czy dojazdy do szkół. Do 2004 roku 48 tys. osób otrzymało ofertę pracy lub zatrudnienia, a około 100 tys. osób wskazało PGR jako ostatnie miejsce pracy.
Spółki rolne po 1989 roku
Mimo likwidacji większości PGR-ów, niektóre spółki rolne przetrwały i do dziś prowadzą działalność. Zgodnie z ustawą z 2011 roku, niektóre z nich dzierżawiły ziemię, zatrudniając byłych pracowników PGR-ów. W wyniku tej ustawy, około 150 spółek zostało lub będzie zlikwidowanych, ponieważ odmówiły one zwrotu ziemi lub ich umowy dzierżawne wygasły.
Likwidacja PGR-ów była zatem jednym z najważniejszych procesów transformacyjnych w Polsce po 1989 roku, którego skutki społeczne i ekonomiczne odczuwalne są do dziś.
Z myślą o upamiętnieniu historii PGR-ów, w Bolegorzynie otwarto Muzeum Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Muzeum to, które zostało otwarte 22 lipca 2008 roku, stało się miejscem, gdzie zachowane zostały wspomnienia po przeszłości PGR-ów, dokumentując jednocześnie zmiany, które miały miejsce w polskim rolnictwie po 1989 roku.
